ءبىر جامان جەرى
پەنسياعا اركىم ءار قالاي شىعادى. «الۋان-الۋان جۇيرىك بار، الىنە قاراي شابادى» دەمەي مە قازاق. سوندىقتان سىزدەر بۇل جەردە ماعان، مىنا الدىڭىزداعى شۇبار بالباققا جەتەمىن دەپ ويلاماي-اق قويىڭىزدار. ويتكەنى مەن ىستەيتىن «ورنەك» كاسىپورنى باقىرايتىپ تاپايدىڭ تال تۇسىندە ماعان «ۆولگا» ماشيناسىن مىنگىزىپ شىعارىپ سالادى. جانە قاندايىن دەسەڭىزشى. ارينە ونىڭ ءتۇسىن دە ءوزىم ايتاتىن بولامىن. «اق تاڭ» دەگەنى بولادى. مەنىڭ ويىمنىڭ كوزدەپ تۇرعانى دا سول. باجىرايتىپ قىزىل، الدە كەگىن قايتەمىن. العان سوڭ ءبىرجولا اپپاعىن المايمىن با؟! ياپىر-اۋ، ول اق ماشينانى اركىم-اق ءمىنىپ ءجۇر عوي. جوق، انشەيىن جۇرتتىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىن، مويىلداي قاراسىن الامىن. قاراسى كۇن تارتقىش بولادى دەيسىز بە؟ ەشتەمە ەتپەيدى، ونىڭ ەسەسىنە ول الگى مەنىمەن كۇندەس قاتىنداي كۇديسە بەرەتىن كۇدەبايدىڭ قولىنا تۇسپەيتىن بولادى. «ورنەگىڭ» وعان اقشانى قايدان. تابادى دەپ وتىرسىز عوي، تۇك تە ەمەس، بەس مىڭ جۇمىسشىسى بار زاۆودقا سول دا سەز بولىپ پا! بالباققا دەسەڭىز، ءار جۇمىسشى-اق ءۇش سومىن لاقتىرىپ ۇرادى. ويناماڭىز، ويىنىڭىز كەلمەسىن، بالباقتان. سونان سوڭ قارا ماشيناعا قايقى باس قارا قاتىندى سالىپ الىپ، ءبىر اۋىلعا بارىپ، توقتاي قالايىن. جەتىسۋعا بەلگىلى بالباقتىڭ ءوزى كەلىپ قالعان ەكەن دەپ ەستەرى شىعىپ كەتسىن. قوش دەڭىز!
گاراجسىز ماشينا ماشينا بولا ما سونداي ءبىر ۇڭگىر ماشينالى اعاڭا دا كەرەك بولمايدى دەي الاسىڭ با. ونىڭ دا ەسەبى تابىلدى. «ماشينا ايادىم، مىنەكي!»— دەپ اۋىلىما بارسام ءبىر گاراجدىڭ قۇنى قالتاما سارت ەتە تۇسپەي مە. بۇل جاعى دا تۇگەل. اۋىلعا بارىپ، كورىمدىك جيناپ، كولگىرسي سويلەپ، ەشكىنى اپا دەپ، تەكەنى جەزدە دەپ جۇرگەنىمدە، ول ماشينانىڭ ءتورت دوڭگەلەگى دە ەسكىرىپ، تازدىڭ باسىنداي جالتىراپ قالارى بەلگىلى. ال ونىڭ، ەستۋىمشە ءارقايسىسى ءبىر ءجۇز سوم تۇرسا كەرەك-تى. مىنە، پالە بولدى دەڭىز. قايتا-قايتا ماعان جىلۋىن كىم بەرە بەرسىن، اشارشىلىقتان الدە جۇتتان شىعىپ پا ەڭ دەمەس بولار ما. جانە بۇل ماشينا اربيىپ كەز-كەلگەن جەرگە سىيا قويا ما. قوي، ءبىر جامان جەرى بۇل «ۆولگاڭ» ماعان قول ەمەس ەكەن.
ال ايتپەسە، وسى زاماننىڭ جۇيرىك قۇنانى — «جيگۋلي» مىنگىزەدى داعى. قىستا ءىشى جىلى، شاپ-شاعىن، ەسىك الدىنا دا، كەجىر ەنەمنىڭ ۇيىنە دە، كەراۋىز جەڭگەمنىڭ قوراسىنا دا سىيىپ كەتەدى. ءبىر جەرى بۇزىلا قالسا زاۆود ەزدەرى جوندەپ بەرەدى. جو-جوق. تۇرا-تۇر. الگى جوندەپ بەرەمىن دەپ ىشىندەگى بار جارامدى بولشەگىن الىپ قالىپ جۇندەپ بەرەتىن وسى «جيگۋليدىڭ» شەبەرحانالارى ەمەس پە؟ قۇداي ساقتاي كورسىن، مەن اۋلاقپىن وندايدان. بۇل جاعىنا كەلگەندە، ءبىر جامان جەرى، بۇل دا اعاڭنىڭ كوڭىلىنەن شىقپادى. ال وسىندايدا سىرلاسقانىم عوي، «سۇلۋىنان جىلۋى» دەپ، ءزاۋ شايتان بۇزىلا قالسا ءوزىمىز-اق جوندەپ الاتىن «موسكۆيچ» بەرەدى داعى. كۇن سايىن بولماعانمەن، اپتا قۇرعاتپاي ءبىر بۇزىلىپ تۋراتىن مۇنىڭدى دا قوي. ءبىر جامان جەرى، مۇنىڭ اشىق-تەسىگى كوپ. ونى دا قويا قوي!
بولشەگى بۇزىلمايتىن، باتپاققا باتپايتىن، مەملەكەتتىڭ بەنزينىنە قاراپ اۋزىن اشپايتىن ات-اق ءمىنىپ كەتپەيمىن بە؟ مىنە، ەسەبى جاڭا تابىلدى. ات بولعاندا قانداي دەسەڭىزشى! ەكى تۇگەن سۇرشا ات. جالى قۇلاعىنان اسقان، شاگە-جەگى مايىسقان، ساۋىرلى بۇلت، سەركە سان. قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى بولماعانىمەن، اقاننىڭ قۇلاگەرىندەي بار. قامىس قۇلاق، قىز ساعاق، قۋ شەكە، قولتاۋىرداي تاناۋلى — شىراعىم-اۋ! پا، شىركىن، جاراتىلعانىڭا بولايىن دەپ شوقتىعىنان ءبىر، كەكىلىنەن ەكى سيپاپ قويسام. شاشاسا مايىسىپ، دوپ-دومالاق ەسەك تۇياق ياعني قۇيما تۇياق جانۋاردىڭ جالىنىڭ جارى كۇمىس، جارى التىن-اۋ دەيمىن. جىگىت اتى دەپ وسىنى ايتار بولار. تەك جىگىتتىك ماۋلەتىم ءجۇرىپ تۇرعاندا تۇس بولماي، ماۋلەتىم ءوتىپ بارا جاتقان شاقتا، الپىستى القىمداپ تۇرعاندا كەز بولعانىن كوردىڭىز بە! شىركىن، ات قۇلاعىندا وينايتىن، سايتاندى نوقتالاپ مىنەتىن داۋرەنىمدە كەزدەسسە عوي، سايراندى-ساۋكىمدى سالماس پا ەدىم.
ارىندى اتىڭ بولعان سوڭ ونى سالت مىنبەگەن سوڭ، سەن دە ءبىر كەمپىر. اتقورادا تىقىرشىپ تۇلپار تۇر. قاشان ماعان ەر سالاسىڭ دەپ تۇرعانداي. تەكە مە، جاۋمىت پا، قارعىپ ءمىنىپ ءبىر شىكىرەيىپ شىعا كەلەيىنشى، سوندا مەنى «الپىسقا كەلىپ اتا بولساڭ دا جىنىڭ باسىلمايدى» دەيتىن قاسقا ماڭداي ورەكەڭنىڭ ءىشى ءبىر ءتۇز جالاعانداي بولسىن. سوندا الگى مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىعان، باياعىدا قىز بولعاندار ءالى دە بالباققا كوز قيىعىن ءبىر تاستاپ ەتپەس پە؟
تۇرا تۇرىڭىز، ول اتتىڭ ەر-تۇرمانى، جۇگەن-نوقتاسى، تارتپا-تارالعىسى، ايىلى، ومىلدىرىك-قۇيىسقانى قايدا؟ مىنا تۇرعان جامبىل بەس-اق ءجۇز كيلومەتر، ونداعى بىلعارى فابريكاسىنان قايىس-ابزەل، بىلقىلداق بىلعارى، ءبارىن اكەلىپ، قوقان تۇيىسكە سالىپ تۇرىپ، ات تۇرمانىن تۇيىندەپ، تۇيمەلەپ تاستايمىن. ال ىشكىلىك، توقىم دەگەنىڭ ساز ەمەس، ونى مىنە تۇرعان «تۇسكيىز» فابريكاسىنا ورتاسىن ويىپ وتىرىپ جاساتىپ الامىن داعى. ال سوققا ەرىڭ قايدا، ەرىڭ؟ ات تابىلعانمەن، ەر تابىلماي سورلاپ جۇرمەيىن. جو-جوق. الگى قازاقستاننىڭ قىرىق ميلليون قويىن باعاتىن قويشىنىڭ ءبارى قاراجاياۋ جۇرگەن جوق قوي. سولار دا بىردەمە ءمىنىپ جۇرگەن بولار. جوق، بولمايدى! اتاي كورمەڭىز! ولاردىڭ تەمىردەن جاسالعان جەلقومىن سالىپ، اتىمنىڭ شوقتىعىن قاپتىرىپ، اتتى جاۋىر قىلىپ، جاۋىر جايلاپ جۇرەتىن جامانىڭ مەن ەمەس. ەندەشە قۇراندى ەر سالامىن داعى! سونان سوڭ قۇراندى ەردى... تۇرا تۇرىڭىز. قۇراندى ەر! جەتى بولەك اعاشتان قيۋىن تاۋىپ ونى ماعان كىم قۇراستىرىپ بەرەدى؟ قۇراندى ەر تۇرماق، قۋ تاقىمى توقىم يىسكەمەگەن سورلى ءبىز ەمەس نە! ونىڭ ۇستىنە جاس دەگەنىڭ... ءبىر جامان جەرى، سالت اتقا مىنە المايدى ەكەنمىن. سورلىلىقتىڭ باستالعانى دەڭىز، مۇنى!
راس-اق، بۇل قىدىرا جالدى، قىل قۇيرىقتى ماعان الپىسقا كەلدىڭ دەپ مىنگىزىپ وتىرعان جوق پا. ەندەشە ەنتەلەپ كەتپەي
جاسىمدى دا ويلاي وتىرعانىم ءجون. بۇل جاعىنا كەلگەندە ماعان لايىقتىسى جازدا جەڭىل اربا-فاەتون، قىستا بىتەۋ شانا. وعان تارتەنى اناۋ قونار اعامنىڭ قورىپ، قول تيگىزبەي باققان باعىنان سىرىقتاي ەكەۋىن كەسىپ الىپ-اق كەلەرمىن. ال باسقاسى... قيىنى — دوڭعالاعى. ونى قايدان تابارمىن. الماتىدا نە كوپ، اعاش كوپ دەپ وتىرسىز عوي. ونىڭىز دا دۇرىس. اعاشتان ىستەلەتىنىن بىردەمە ەتەرمىن. ال شەنىن قايدا تارتامىن. ءبىر جامان جەرى، ماشينا مىنەمىز دەپ اربانى اتىمەن ۇمىتىپپىز عوي. ال اۋىل تۇرماق الماتىدا، ال ماتى تۇرماق ادامنىڭ جانىنان باسقانىڭ ءبارى ساتىلاتىن تاشكەنتتىڭ الاي بازارىنان قامىت، دوعا دەگەنىڭ تابىلا قويا ما؟ الدە سونى ىزدەپ روسسياعا بارام با؟ ءبىر جامان جەرى وسى بولىپ تۇر-اۋ.
ءبىر جامان جەرى، ات دەگەنىڭ تاۋلىكتىڭ جيىرما ءتورت ساعاتىن تۇگەل تۇرەگەپ تۇرىپ، الدىنا سالعان جەم-شوبىڭدى گۇرسىلدەتىپ ۇرعاندا وعان شاق كەلەتىن نە بار! سوندىقتان باۋىرىم، قۇراندى ەرىندى دە، قۇر اتىندى دا قويا تۇر. ءبىر جامان جەرى، اتىڭنىڭ بابىن تاباتىن بالباق ەمەس.
ات بولماسا قوڭىر ەگىز قولايلى بولماس پا جاسى كەلگەن كىسىگە دەيدى سوندا جىگىتتەر. راس-اق. «دۇنيە ەكى كەلمەيدى، ەگىز اتتاي جەلمەيدى». ات دەگەنىڭ — الا قاشپا مال. مامىر ايىنىڭ ىشىندە ودىراڭداپ-وقىرالاعانى بولماسا ودان شارۋاعا تىنىش قوڭىر ەگىزىمنىڭ ءوزى ارتىق. ات دەگەن — ۇزاپ جايىلاتىن ۇزىن اياقتى مال. ونىڭ ۇستىنە «تاۋ بەرىسسىز بولماس، ەل ۇرىسىز بولماس»، دەگەن دە بار. ءتايت دەگىزىپ الدەبىرەۋ الاتاۋ اسىرىپ جىبەرەر بولسا، ول بەكەجان استىندا ويناعان تولەگەننىڭ كوك جورعاسىنشا كەتە بەرمەس پە! قوڭىر ەگىزىم تىنىش، قوڭىر ەگىزىم! جاياۋ قايىرىپ، ساۋىرىنا جايعاسىپ، جاي باسىپ وتىرعانىم-اق جاقسى. جىلقى سياقتى تاۋلىك بويى اۋزى تىنبايتىن قوڭىر ەگىز ەمەس، ءبىر ۋاقىت كۇيىس قايتارىپ جاتادى، ءتۇن بولسا تۇنەك ازبارعا بايلايمىن دا تاستايمىن. قۇداي قوڭىر ەگىزدەن جارىلقاسىن! جىلقى سياقتى كەك جوڭىشقا، بولات تاعا سۇرامايدى، ول. تاۋىڭ دا، جازىعىڭ دا ءبارىبىر وعان، تاعاسىز-اق تايمايدى. ماقتاۋلى كوكبەستىڭ كۇز بولسا، تاۋدان تاستاي قۇلاپ، جاس سورپا بولىپ جاتقاندا، «سيىر قۇلاپتى» دەگەندى ەستىگەندەرىڭ بار ما؟ مىنە، قوڭىر ەگىزدىڭ قاسيەتى! جۇرىسكە كەلگەندە ەگىز اياڭمەن-اق تۇلپارىنداي بولماعانمەن توبىرشاعىڭنان، توپاي تورىڭنان ول قالا قويمايدى. وگىزگە ءمىنىپ، ءبىر مەسكە سۋ قۇيىپ، قىرقا-قىرقانى ارالاپ، كۇزەن اۋلاپ، قىرىق جىل جۇمىس ىستەپ كيگىزە الماعان كۇزەن ىشىكتى ۇيدەگى جەڭگەڭ جامكەڭە سولاڭ ەتكىزىپ كيگىزە سالعاندا كورەرسىڭ، ءالى!
ويباي-اۋ، ەگىزگە قالاي جايداق مىنەرسىڭ. الگى ىڭىرشاق (اشاماي ەمەس) دەگەن پالەسى كەرەك ەكەن عوي. ونى جاساۋ كيىن ەمەس قوي دەيسىز بە؟ دۇرىس-اق. التى اعاشتى قيۋلاستىرا سالۋ كەرەك. ءبىراق الپىسقا كەلگەندە اعاش شابامىن دەپ بالتا-شوتتى، شاپقىنى، قاداۋدى، جوڭعىنى، ىڭعىرۋدى، ۇڭعىنى قايدان ىزدەپ جۇرەيىن. ءبىر جامان جەرى، ونى تۇگەندەيمىن دەپ جۇرگەندە جاسىم دا تۇگەسىپ قالماسىن.
وگىز مىنگەنى دە موينىمدى مىنەيىن. ودان دا ونى ارباعا جەگىپ الىپ، پىشەنىمدى شاۋىپ، شەبىمدى تاسىپ الايىن. ءبىر جامان جەرى، وعان ءالى مويىنتۇرىق كەرەك ەكەن عوي. اۋىل وزەندەرىندە سامسىپ وسكەن قارا تالدىڭ ءبىرىن كەسىپ اكەلسەم، ءبىر ەگىز تۇگىل ون ەگىزگە مويىنتۇرىق بولماس پا. ە، وعان كوپ قيقالماسام كەرەك. ونى جاساپ الارمىن-اق. ال وعان كيگىزەتىن سامياندى قايدان تابارمىن. جۋاندىعى ساۋساقتاي، ءبىر قۇلاش تەمىر بولسا، ەكى ساميان شىقپاس پا. تەمىر تابىلعانىمەن، تەمىر ۇستانى قايدان ىزدەيمىن. اۋىلداعى ۇستا دۇكەندەرىنىڭ جوق بولعانى قاشان! ەندەشە... ويباي-اۋ، سول ساميان جاساتۋ ءۇشىن ءبىر جامان جەرى قارا مەتاللۋرگيانىڭ قايناعان جەرى — سوناۋ ارقاداعى تەمىرتاۋعا بارۋىم كەرەك ەكەن-اۋ. ونىڭ ۇستىنە وگىزدى ەگىزدىڭ كۇشىندەي دەنساۋلىعى بار ادام پايدالانعانى دۇرىس-اۋ. «قۇلاندى دا جىلانداي كىسى اتادى». كۇن بولسا قۋراپ، جەل بولسا ۇشىپ تۇرعان مەن وگىزدى قالاي كۇتەم. مالدى كۇتپەسەڭ مالدان بولاسىڭ. وگىزدى كوتەرەم قىلىپ ءولتىرىپ، مالدان اتانعانشا مالساق بالباق بولىپ جۇرگەنىم جاقسى داعى. ءبىر جامان جەرى، ەگىزىڭ ەندى وزىمەن-اق بولسىن!
— ودان دا،— دەدىم مەن،— ءبىر ەسەك-اق بەرسەڭدەر قايتەدى.
— ءلاپپاي!— دەيدى ءبارى قوشتاپ. شاماسى ولار دا وگىز ساتىپ بەرۋدەن ەسەك ساتىپ بەرۋدىڭ ارزانىن انىق بىلەدى-اۋ دەيمىن. جەم دە، ءشوپ تە سۇرامايتىن، قوقىر-سوقىردى-اق ءناپاقا قىلىپ جۇرە بەرەتىن، «ەسەك جۇرەر قاتقاقتا، ءمالىم بولار باتپاقتا» دەسەڭىز دە، ماعان سودان ءتاۋىرى بولمايدى-اۋ دەيمىن. كوكىرەگىڭىزدى قانشا ورگە ايداعانمەن، سەنىڭ باعاڭدى سالپاڭ قۇلاقتىڭ باعاسىنان ارتىق كورمەيتىندەر بار ەكەنىن جاسىڭىز الپىستى القىمداعاندا ءوزىڭىز-اق اڭعارعانىڭىز وڭدى بولار. بۇگىن «باكەلەپ» وتىراتىن سارى بىلشىقتاردىڭ ەرتەڭ شىلدىر ەتكەن ءبىر قوڭىراۋدى قيمايتىنىن ەزىڭ ءبىلىپ تۇرعانىڭ دا ءجون.
سونىمەن شارۋاعا دا، الپىسقا كەلگەن اتاڭا دا قۇدايەكەڭنىڭ لايىقتاپ سوققانى ەسەك ەكەن. ايىل دا، ومىلدىرىك تە، مويىنتۇرىق تا، ىڭىرشاق تا كەرەك ەمەس، قىرىق جىلعى قۇرىمدى قۇيىمشاعىنا قويا سال دا، بۇتىڭدى ارتا سال. سونان سوڭ ميتىڭداپ بولسا دا تارتا بەرەسىڭ. ەسەك تابۋ دا وڭاي ەمەس، ونى الۋ ءۇشىن الدە تاشكەنتتىڭ، الدە سامارقاننىڭ بازارىنا بارۋ كەرەك. دەگەنمەن كوپتىڭ تاپپايتىنى جوق، ماعان كەك ەسەكتى كولدەنەڭ تارتا بەرسىن. ەندى ەسەگىمدى جەتەكتەپ كەتە بەرەيىن دەگەنىمدە:
— ەي، ەسەك سەنىڭ نە، ءشوپ تە، قورا دا سۇرامايتىن ءبىر ۆەلوسيپەد-اق بەرىڭدەر دەمەيمىسىڭ،— دەگەنى. ايەلىمنىڭ. باسىنان ايەلگە باعىنىپ ۇيرەنىل قالعان بايقۇس باسىما ونىڭ ايتقانى قونا كەتتى. ونى تەز جۇزەگە اسىرايىن دەگەن ماقساتپەن ىشقىنىپ:
— وۋ، اعايىن!— دەي بەرگەنىمدە:
— اعاي، مىنا قاعازدى تولتىرىڭىز، ەرتەڭ پەنسياعا تىعاسىز!— دەمەسى بار ما، الگى جاعىڭ قارىسقىر تىكباقاي حاتشى قىز. كەزىمدى اشىپ السام، جۇمىس ۇستەلىمدە ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەم. جاڭاعىنىڭ ءبارى ونىمدە بولماي، تۇسىمدە بولعانى قانداي جاقسى بولدى. ماشينا بەرسە گاراج ىزدەپ اۋرە بولار ەدىم. ەگەر وڭىمدە الدە اتقا، الدە وگىزگە ءىسىم تۇسەر بولسا، نە بولار ەدى، جاڭاعىلاردى ىزدەپ جانىم قالار ما ەدى. ارشىنداي باسقان ات تۇگىل اياڭداعان ەگىز، شابان وگىز تۇگىل ميتىڭداعان ەسەك مەنىڭ يەمدى العان. ەڭ دۇرىسى ماي دا، جاي دا سۇرامايتىن شايتان اربا ەدى، قۇدايەكەڭ ونى دا بۇيىرتپايىن دەپ تۇر. ەرتەڭ كەتەتىن كىسىگە شايعان اربا تۇگىل، شايتاننىڭ ءوزى قايدا؟! ءبىر جامان جەرى، مەن دە، ءسىز دە تۇبىندە بارماي قويمايتىن جاققا جاياۋ تارتقالى وتىرمىن. امال نەشىك! پەيىشىڭىز بولسا دا، توزاعىڭىز بولسا دا جاياۋ ارالاپ شىعۋعا، سونىمەن دايىن وتىرمىز. اتتەگەن-اي، دەڭىز!
1988
You Might Also Like
-
ءبۇتىن بيدايدى ءبولىپ جەپ، جارتى بيدايدى جارىپ جەپ جۇرەدى دەيتىن ەكى دوستىڭ اراسى ءبىر-اق كۇندە سۋىستى دا، اياق-تاباق اۋىسۋ، قارىم-قاتىناس پىشاق كەسكەندەي تىيىلدى. ءتىپتى اينالدىرعان ەكى-ۇش كۇننىڭ ءىشىند...
-
ۇلكەن بولعىڭىز كەلە مە؟ ەگەر ونداي ويىڭىز بولسا، وندا مىنا ءبىز پاقىردىڭ كەڭەسىن تىڭداپ، اياق-قولىڭىزعا جاقسا، ەگەر شىنىمەن ۇلكەن ادام بولىپ كورىنگىڭىز كەلسە، ۇيرەنىپ الىپ، الداعى ەزىڭىزدىڭ تۇيتە-تىر...
