ءبىزدىڭ جىگىتتەر
(پەسا)
بەس پەردەلi دراما
(ازامات سوعىسىنىڭ قىزىل پارتيزاندارى تۇرمىسىنان)
قاتىسۋشىلار:
جالبىر — كەدەي، باسشى. مۇقىش — ونىڭ جولداسى.
تاڭسىق — باتىراق.
دۇيسەن — ءمۇعالىم.
ەسىركەپ — ون التىنشى جىلى دارعا اسىلعان ەلەمەستىڭ ءىنىسى
قaزىنa — ەسىركەپتىڭ ايەلى.
مولدا.
Paقمeت — ساۋداگەر.
ەفيم — بۇرىن وسى اۋدانداعى باتىراق، مايداننان قايتقان بولشيەۆيك.
اقتان — جىگىت اعا.
الشىنباي — ون التىنشى جىلعى كوتەرىلىستە ولگەن مۇقامەدجان بولىستىڭ اعاسى.
زيبا — ونىڭ توقالى.
جانتايەۆ — الاش ادامى، وقىعان.
اسىلبەك — پىسىق.
كەرەيەۆ — ودا.
قاسەن — ودا.
مۇستافا — جالبىردىڭ ون التىنشى جىلعى جولداستارىنان.
بوقتىباي — مۇستافانىڭ جاقىن اعالارى.
ۇرقيا — كەمپىر.
ميليسيونەر.
ەلەكباي — الشىنبايدىڭ ەسىگىندەگى باتىراق.
ءبىرىنشى پەردە
الىستا ءتارتىپسىز تۇردە سالىنعان قىسقى ۇيلەر، اۋىلدىڭ سۋرەتى. ساحنانىڭ ءبىر جاعىڭدا ءۇيدىڭ سىرتقى ەسىگى. ساحنانىڭ ءتور جاعى دوڭەس. قازىنا – قىسقى كيىمدە، دوڭەسكە شىعىپ، كوزىن كولەڭكەلەپ، قاراۋىل قاراعان ادامشا تۇر.
قازىنا (شىمىلدىق اشىلعان سوڭ ازدان كەيىن). نەگە كەشىكتى، جانىم-اۋ؟ ۇزاماسپىن دەپ ەدى. ۇزاماي قايت دەپ جاكەم دە تاپسىرىپ ەدى.
تاڭسىق (ساحنانىڭ ەكىنشى جاعىنان كەلە جاتىپ). ساعىنىپ قالدىڭ با؟ شىن ساعىناسىڭ با، ءاي؟ ساعىنعان دەگەن نە سول. باياعىدا ءبىر حان بولعان ەكەن دەيدى، حاننىڭ حانشاسى بولعان ەكەن دەيدى.
قازىنا (تومەن ءتۇسىپ). ەرتەگىمەن كۇن وتكىزەتىن كەز بە وسى؟
تاڭسىق. ە، نە بوپتى سونشا؟
قازىنا. نە بولماي جاتىر، از دەيمىسىڭ وسىنى؟
تاڭسىق. ۋا، قوي، قورىقپاستان قورقىپ... تارتىپ الىپ كورسىن؟! ەفيم ءتىرى تۇرسا، ءبىز ولمەيمىز. ەفيمدى بىلمەيمىسىڭ؟ بىلتىرعى سەنى تارتىپ الا بارعاندا، بىزبەن بىرگە بارىپ ەدى عوي.
قازىنا (كۇلىمدەپ). «تارتىپ الا بارعانىمىزدا» دەپ ادامسۋىن... ءوزىم ريزا بوپ اربالارىڭا مىنبەگەندە، كورەر ەم.
تاڭسىق. مىنبەسىڭە قويدىق پا؟
قازىنا. ۋاۋ دەگەنىڭ!
تاڭسىق. قۇدايشىلىعىڭدى ايتشى، قازىنا، ءبىزدىڭ سول جولعى بارۋىمىز ەرلىك-اق ەمەس پە ەدى؟ باس-اياعى ونعا تولمايتىن جىگىتتىڭ قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىنان تال تۇستە قىز الىپ قاشقانىن قايدان كورىپ ەڭ؟ ءبىزدىڭ قولىمىزدان عانا كەلدى ول. ءوزىمىزدى دە ىزا كەرنەپ بارىپ ەدى. (كۇلىمدەپ.) جاكەمنىڭ مىنەزىنەن مەن دە ساۋ ەمەسپىن. اشۋ قىسقاندا كوزىم قاراۋىتىپ كەتەدى.
قازىنا. ماقتان، ماقتان.
تاڭسىق. ماقتان ەمەس، شىنىم. ويعا العان جۇمىستى ورىنداپ شىقپاي تىنىم كورمەيمىن. ويعا العانىم ورىندالماسا، ىزا كەرنەپ جارىلىپ كەتكەندەي بولام. وڭاي دەيسىڭ-اۋ. ەلەمەستىڭ ءولىمىن كورىپ كۇيىنىشتى بولىپ وتىرعانىمىزدا، اعايىندىقتى اياققا باسىپ اقتان سەنى تارتىپ الام دەپ وتىرسا... (ويلانىپ.)
قازىنا، ايتشى قۇدايشىلىعىڭدى، سو جولى اقتانعا تيەمىن دەپ ءسوز بەرۋىڭ راس پا ەدى؟
قازىنا (ۇناتپاي). قۇرىسىن، ايتپاشى... ەفيم قىزىلدىڭ جاعىندا ما، ءاي؟
تاڭسىق. قىزىلدىڭ تاپ ءوزى.
قازىنا. جاسىرىنىپ ءجۇر دەيدى عوي، كەلگەنمەن نە ىستەيدى ول؟
تاڭسىق. ول كەلسە مە، ول كەلسە...
تىستا دابىر. ساحناعا جالبىر، مۇقىش، دۇيسەن شىعىپ، دوڭەستىڭ ەتەگىنە وتىرادى.
جالبىر (كەيىگەن پىشىنمەن ساحناعا سويلەي شىعىپ). دۇيسەن شىراعىم، سەن كۇڭكىلدى قوي. سەنەن كۇتكەنىم بۇل ەمەس. اكەڭ مارقۇم كەدەيلىگىنە قاراماي سەنى مەدرەسەگە بەرگەندە، «بىزگە قاراعاننان دا كوزى اشىق بىرەۋ شىقسا يگى ەدى» دەپ ەكى كوزىم ءتورت بوپ كۇتكەن كىسى ەدىم. كەشەگى ون التىنشى جىلدىڭ الاساپىرانىندا بوي كورسەتپەي ءبىر قالدىڭ. جاستىق ىستەگەن بولار دەپ ەم. ءبىراق جاستىق قىلاتىن ءجونىڭ جوق ەدى-اۋ... مەن اتقا ءمىنىپ ەر-ازاماتتى سوڭىما ەرتىپ الشىنباي تۇقىمىنا ايبىن كورسەتسەم، الىنباي جۇرگەن كەكتىڭ قوزعاندىعىنان ەدى، «قۇلدىق» تاڭباسىنىڭ جانعا باتقاندىعىنان ەدى. الشىنبايدىڭ ءىنىسى مۇقامەدجان بولىس بىزگە نە ىستەمەپ ەدى؟ ۇمىتپاقسىڭ با؟ الشىنباي تۇقىمى نەگە قويمايدى اكىرەڭدەۋىن.
دۇيسەن. قويماۋىنىڭ رەتى بار، جاكە.
جالبىر. قانداي رەت؟
دۇيسەن. ماسەلەن ايتايىق، مۇقامەدجان بولىستىڭ ءولىمىن. الشىنباي مەن اقتانعا، ايتايىق، بۇل اۋىر جارا.
مۇقىش. ءبىزدىڭ جارامىز جەڭىل عوي، ءسىرا؟ ەلەمەستى ولار ولتىرتپەي وتىر ما؟
دۇيسەن. ەلەمەس دارعا اسىلسا، ماسەلەن، ايتايىق، وكرۋجنوي سوتتىڭ بۇيرىعىمەن اسىلدى.
جالبىر. ءاي، نە بىلجىراپ وتىرسىڭ؟ «ەلەمەس جازىقتى بولعاننان دارعا اسىلدى» دەمەكسىڭ بە؟ مۇقامەدجان بولىستى ولتىرتكەن مىنا مەن. مەنى دە استىرماقسىڭ عوي دارعا؟
مۇقىش. قايتەسىز، جاكە.
جالبىر (كەيىپ). بوق جەگەن كۇشىك. وقىماي كەتكىر. كوزى اشىق قوي، ءجون سىلتەيدى عوي دەسەڭ، جاۋدىڭ تابانىنا سالىپ بەرمەك. كوندىرەرسىڭ جالبىردى! بۇدان ءالسىز كۇنىمدە دە الشىنباي تۇقىمىمەن الىسىپ وتكەم. مەن جەمەگەن تاياق جوق. مەن كورمەگەن تۇرمە جوق. (تاياعىمەن جەردى سابالاپ.) ولۋگە بارمىن، ءبىراق قانداسقان جاۋىم الشىنباي مەن اقتاننىڭ تابانىنا باسىلماسپىن! مۇقامەدجان بولىستىڭ دا باسىن قىرىقتىرعامىن (ويلانىپ قامىعىپ.) اتتەڭ ەلەمەس سابازدىڭ ءولىپ كەتكەندىگى... قاناتىم ەدى... قاناتىم ەدى... (ازدان كەيىن قىزىنىپ، دۇيسەنگە.) سەن شىركىن ادام بولساڭ، سول ەلەمەستىڭ ەلىمگە بۇيىرىلعانىن ەسىتكەندە، تىم بولماسا قوشتاسىپ قالماس پا ەڭ... مەن تۇرمەدە جاتتىم، مىنا مۇقىش تۇرمەدە جاتتى.
مۇقىش. وتكەندى ايتا بەرىپ قايتەسىز، جاكە.
جالبىر. ابدەن ايتام. ايتاتىن جەرىم كەلدى. الشىنباي مەن اقتان قولىنان كەلسە مەنى ءۇيتىپ جەگەلى وتىر... ەستەرىندە بار ما: ەلەمەس ولگەننەن كەيىن تەل اتتىڭ كوزىندەي كورىپ، ەلەمەستىڭ وڭ جاقتا قالعان جەسىرى ەدى دەپ مىنا كەلىندى وزىمىزگە ءتان كوردىك، كەلىن دە ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدەن شىقتى... ەندى جۇمىس ءبىتتى دەپ وتىرعانىمىزدا اقتان قۋ اتقامىنەرلەردەن توپ جيىپ، وسى كەلىندى قاتىن ۇستىنە الامىن دەپ الەك سالعانىن بىلەمىسىڭدەر؟.. ەندى مىناۋ: ىرگەدەن شىعارىپ اكەتەم دەپ بۇلىك سالىپ وتىرعانى...
دۇيسەن. بۇلىك سالعان ەشكىم جوق.
جالبىر. بۇلىك سالماسا، قالادان نەگە وترياد شاقىرتادى؟
مۇقىش. باسە...
دۇيسەن. ءشوپ باسى جەل تۇرسا عانا قوزعالادى، وزىمىزدەن دە بار شىعار كىنا...
جالبىر، مۇقىش اڭىرىپ، بىرىنە-بىرى قارايدى.
قازىنا (شوشىنىپ، تاڭسىققا). نە دەپ وتىر مىنا بەتسىز؟
بەلبەۋى مىقىنىنا ءتۇسىپ، تىماعىن قيسايتا كيىپ، القام-سالقام بولىپ راقمەت كەلەدى، جۇرت تىنا قالادى.
راقمەت (انادايدان كۇلىمدەي داۋرىعا). اسسالاۋماعالاكو-و-م!..
جاعالاي قارانىپ مۇقىشتىڭ جانىنا وتىرادى. مۇقىشتان باسقاسى ونىمەن شۇيىركەلەسىپ سويلەسپەيدى.
راقمەت (اڭىراپ). دۇيسەن ءمۇعالىم، ءا دۇيسەن ءمۇعالىم! بالا وقىتۋدى قويىپ العانبىسىڭ؟
مۇقىش. ءاي، راقمەت، اقتاننىڭ قالادان شاقىرتقان وتريادى قاشان كەلەدى ەكەن، ءبىلدىڭ بە؟
راقمەت. قايداعى وترياد؟ (تاڭىرقايدى.)
مۇقىش. بىلمەگەنىڭ، ءا.
راقمەت. شورت بىلگەن بە، اڭگىمەڭ مەنەن اۋلاق.
جالبىر. استىرتىن عانا تىڭداپ ءجۇرمىن دە.
مۇقىش (كۇلىپ). راقمەت، جاكەمنىڭ ءسوزىن ەستيمىسىڭ؟
راقمەت. ايتا بەرەدى بۇل كىسى... وسى كىسىنىڭ كوڭىلى ءبىلسىن دەپ تەرى-تەرسەگىن جۇرت باسىنەن ارتىق الامىن. سوندا دا... (جاعالاي قارانىپ مۇقىشقا.) ءاي، قانە، قىزىل قاشارىڭدى سويعان ەكەنسىڭ، تەرىسىن سات، يمام اعىزام ساۋداسى، بەرەتىن جەرىندى ايت.
مۇقىش. ەلۋ سوم.
راقمەت. اكەل قولىڭدى... جيىرما بەس سوم... قايىرىن كور.
مۇقىش. بولمايدى.
راقمەت. قايىرىن كور دەيمىن... قانە، ەرتەڭگى ساۋدا...
قازىنا مەن تاڭسىق دالا جاققا قادالا قارايدى.
قازىنا. كەلدى، كەلدى.(جايراڭدايدى.)
تاڭسىق. قاسىندا بىرەۋ بار.
راقمەت. (ەلەڭدەپ). و كىم ءاي؟
مۇقىش (ونى سوزگە اينالدىرىپ). كىم ەكەنىن قايتەسىڭ، قانە، ساۋدامىزبەن بولايىق، بەرەتىنىڭدى دۇرىس ايت.
راقمەت (ەلەڭدەپ). توقتاشى!
مۇقىش (وجەلەنىپ). قانە، الاتىن بولساڭ تەز ال، ايتپەسە ءقازىر قالاعا جۇرەتىن كىسى بار، سودان بەرىپ جىبەرەم.
ساحناعا ەفيم مەن ەسىركەپ شىعىپتى. جۇرت «ەفيم!» –دەپ شۋ ەتە تۇسەدى. ەسىركەپتى قازىنا قارسى الادى. ەفيم جاعالاي امانداسادى.
ەفيم (قازىنامەن امانداسىپ تۇرىپ). ە، كەلىنشەك، كۇيەۋىڭدى بيىل ءبىر جىلعا دەپ الىپ قالىپ ەڭ، ەندى قايتەر ەكەنسىڭ؟
قازىنا. قوسىپ بەرەم قاسىنا.
ەفيم. شىن ايتامىسىڭ؟ (كەيىن بۇرىلعاندا راقمەتتى كورىپ.) ءتۇۋ... وزدەرىڭ... ساۋداگەر دە ىشتەرىندە...
جالبىر. بىزگە ءبارى ءۇيىر عوي. قانە، ۇيگە ءجۇر.
بۇلار ۇيگە بەتتەگەندە، راقمەت تە ۇمتىلادى.
جالبىر (مۇقىشقا). اكەت انا ءيتىندى!
مۇقىش (تەز ۇمتىلىپ، راقمەتتى يىقتان ۇستاي الىپ). توقتا، ساۋدامىزدى بىتىرەيىك.
راقمەت. ءقازىر، ءقازىر...
مۇقىش. قۇرىپ قالعىر، ءجۇر بەرى. شارۋامىزبەن بولايىق.
راقمەت (ۇيگە سۇيرەلەپ). تۇرا تۇرشى ءاي، ءقازىر دەيمىن.
مۇقىش راقمەتتى سۇيرەگەندەي قىپ اكەتەدى. ساحنا از-كەم بوس. ساماۋرىن كوتەرىپ ۇيدەن قازىنا شىعىپ تۇتاتادى.
قازىنا (ازدان كەيىن ويلانىپ). الگى ءسوزدى شىن ايتتى ما ەفيم؟ شىنىمەن ەرتىپ اكەتپەكشى مە؟ (ويلانىپ.) ءباتىر-اۋ، وندا قالاي بولعانى؟ مەن قايتپەكشىمىن سوندا؟
اعاش ۇستاپ وتىرىپ، از-كەم ويلانىپ ءان سالادى.
مەن قالقانىڭ ۇستادىم ەتەپنەن،
قالمايمىن دەپ سەرت بەردىم جەتەگىنەن.
قالقا جوقتا قايعىنىڭ بۇلتى تورلاپ،
جاساعان، قانداي بولىپ وتەدى كۇن؟
سۇر شەكپەندى كيمەك پە مىلتىق اسىپ؟
الىسپاق پا جاۋىمەن قارسىلاسىپ؟
نەگە جۇرەك قوبالجىپ قورقا بەرەد،
نەگە وسى ۇرەيلەنەم ءتۇسىم قاشىپ؟
ولەڭنىڭ سوڭعى اۋىزى ايتىلعاندا ەسىركەپ ۇيدەن شىعىپ، بىرگە قوسىلىپ ايتادى.
قازىنا (جالت قاراپ). سەن ەكەنسىڭ عوي.
ەسىركەپ (قازىنانى قۇشاقتاپ). تاعى سالشى انگە.
قازىنا. نە دەپ؟
ەسىركەپ (كۇلىمدەپ).
«سەن جورىقتا جۇرگەندە
مەن توسامىن جولىڭدى»، – دەپ.
قازىنا (شوشىنا قاراپ). شىن ايتامىسىڭ؟ شىن كەتپەكپىسىڭ؟
ەسىركەپ (كۇرسىنىپ). كەتەمىن، قازىنا، ونسىز بولمايدى. ۇيدە تىنىش وتىرعىزبايدى. ودان دا قىزىلعا اسكەر بوپ، اقتانمەن الىسىپ وتەم!
قازىنا. مەن شە؟ مەن قايتەم؟
ەسىركەپ. سەنبە؟..
داۋىس (ۇيدەن). ەسىركەپ! ۋا، ەسىركەپ!
ەسىركەپ كەتەدى. قازىنا مۇڭايىپ تۇرىپ قالادى. ازدان كەيىن مۇڭايىپ ءان سالادى. ساحناعا اقتان شىعادى: قيما ىشىك، تۇلكى تىماق، ۇزىن مۇرت.
اقتان. اقىن كەلىن، امانسىز با؟
قازىنا (سەلت ەتىپ، كوپكە). سۇمدىق-اي،مىنا قارابەت قايدان كەلىپ ەدى؟!
اقتان. سىپايىلىق قىپ سىرىڭىزدى بىلدىرمەيمىن دەسەڭىز دە، جۇرەگىڭىزدىڭ، جارالى ەكەنىن سەزدىم.
قازىنا. سەزگەنىڭىزبەن سىزدەن ەمى سۇرالماس.
اقتان. بالكىم سۇرالىپ جۇرسە... (قازىنا ۇيگە كەتە بەرەم دەگەندە.) Ay، كەلىن، توقتاڭىز.
قازىنا. نە ايتپاقسىز؟
اقتان. ادام كورمەگەن اۋىلدىڭ ادامىنداي سىرىلا جونەلمەڭىز.
«قورىقپاس كەلىن قورقادى قوي باسىنان،
قانشا ءجابىر كوردى ەكەن جولداسىنان؟
جازىعىم – جاسىم ۇلكەن قايناعاڭمىن،
كەممىن بە قىز كۇندەگى ويناسىڭنان»، –
دەپ تىلەۋ اقىن ايتقانداي...
قازىنا. دۇرىس ايتاسىز.
«قايناعا وينار قارتايسا كەلىنىمەن،
نە تابادى كوكىرەكتىڭ سەنىمىنەن؟
وڭكيىپ وگىزدەي بوپ وكسىپ ءومىر،
قارا بەت، ۇيالساڭشى ولىمىنەن! –
دەگەندى ءسىز دە ەسىڭىزدە ساقتاڭىز.
اقتان. سۇلۋ كەلىن، سىپايى ءسوزىڭىز بۇيىرمادى ما؟
قازىنا (كەتە بەرىپ). سىزگە ارناۋلى ساقتاۋلى ءسوزىم جوق. (كەتەدى.)
اقتان (تىستەنىپ تۇرىپ قالادى. ازدان كەيىن). ءور كوكىرەك ايەلدى جەڭىپ، وكتەمدىك ەتكەن ومىردەن قىزىق نە بار ەكەن؟ (ويلانىپ، كۇلىمدەپ.) ول كۇن دە ۇزاق ەمەس... قۇتىلماس مەنەن! (قاتۋلانىپ.) بۇل كەلىندى توقالدىققا الماي، كەگىم كەتپەيدى مەنىڭ. قالقامان تۇقىمىنىڭ قارا توبىرى مۇقامەدجان سياقتى بەكزاتىمدى ءولتىردى! بۇل – مەن سياقتى جىگىتتىڭ سۇيەگىنە تاڭبا. مەنى ادام قىلعان مۇقامەدجان. مەن مۇقامەدجاننىڭ كەگىن الۋىم كەرەك! وزگەرىس بوپ، پاتشا تاعىنان تۇسپەگەندە، قالقامان تۇقىمىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىردىراتىن ەم – اتتەڭ دۇنيە!.. (باسىن شايقاپ تۇرادى.)
ساحناعا راقمەت پەن ۇرقيا كەمپىر شىقتى.
راقمەت (اسىعىس). ۇرقيا دەيمىن، بار دا وتىرىپ ال، سۇيرەپ تاستاسا دا شىقپا، تىڭدا دا وتىر سوزدەرىن.
ۇرقيا. بەۋ، دارىلداق-اي، دەكپىرىمدى جاڭىلتتىڭ-اۋ. (كۇلىمدەپ.) تاپسىرعانىڭدى ورىنداماعان جەرىم بار ما ەدى؟ (كەتەدى.)
راقمەت (اقتاندى كورىپ). اۋ، اقتان-اۋ...
اقتان. نە بار؟
راقمەت. قۇداي ۇرىپتى، ەفيم ءالى ءتىرى ەكەن!
اقتان (شوشىپ). نە دەيدى؟ و قايدا؟
راقمەت. تاپ وسى ۇيدە. مۇقىش دەگەن يت مەنى قاقپالاپ، ءسوزىن تىڭداتپادى... اۋ، بيىل ۇستاتقان جوق پا ەدى؟ اتىلدى دەپ ءجۇر ەڭ عوي.
اقتان. ءتايت!.. يە بول اۋزىڭا... ول ءتىرى. الاساپىراننىڭ ءتۇرى مىناۋ... جامان ايتپاي جاقسى جوق، ەرتەڭ ءبىر كۇن ول ۇكىمەت باسىنا ءمىنىپ جۇرسە... وعان جالبىر... قوسىلسا... جالبىر، ءا؟.. (ويلانىپ تۇرىپ، كەنەت شەتكە قادالادى.) توقتا... ە، ە... شانالى... پار جەككەن... سالت اتتى... راقمەت، راقمەت! سوناۋ شوشيعانى مىلتىق ەمەس پە؟
راقمەت (ارسالاڭداپ.) مىلتىق... مىلتىق... سولار.
اقتان (تاسىپ). ە باسە، سابازدارىم!.. كەلدى مە؟.. ءجۇر، الدىنان شىعايىق.
ەكەۋى اسىعىپ كەتەدى. ساحنا ءبىرسىپىرا بوس. اقتانداردىڭ كەتكەن جاعىنا قاراي ءتۇسىپ، ۇرەيلەنىپ مۇقىش كەلەدى.
مۇقىش. پار جەككەن... سوناۋ ءبىر شوشيعانى... اقتان ءيتتىڭ دەدەڭدەۋىن... (داۋىستاپ.) ەسىركەپ!.. ەسىركەپ!.. (ەسىركەپ شىعادى.) مىنا بىرەۋلەر: اتتىلى، شانالى... انە، راقمەت سوعىلعان بوركىن الىپ شۇلعىپ جاتىر.
تاڭسىق (ۇيدەن شىعا). ءو نە، ءاي؟ (ودا قارايدى.)
ەسىركەپ. قۇداي ۇرعان ەكەن: بۇل اقتىڭ، اسكەرى.
ۇيدەن جالبىر، ەفيم، دۇيسەن، قازىنا شىعادى.
ءبارى. و نە، و نە؟
مۇقىش. مىنا بىرەۋلەردەن شوشىنىپ تۇرعانىمىز. (ءبارى دە قاراسادى.)
ەفيم. ە... كادىمگىلەر... سايتانداي كەزدەسۋىن. ەندى قايتتىك؟
مۇقىش (ەسىركەپكە كەيىپ). بەيعام وتىرسىڭدار. اقتان مەن راقمەت جاپ-جاڭا وسى ءۇيدىڭ ماڭىنان كەتىپ بارادى.
دۇيسەن. باسە!..
ەسىركەپ (قازىناعا). و قالاي، قازىنا، بوتەن كىسى دەمەپ پە ەڭ؟ (قازىنا ساسىپ تومەن قارايدى، باسقالاردىڭ نازارى سوعان اۋعانداي بولادى.)
تاڭسىق. ويباي، بەرى قاراي بەتتەدى. (جۇرت سەلت ەتىسەدى.)
مۇقىش. قوي، ءارى كەتىپ بارادى.
ەسىركەپ (قازىناعا ءتونىپ). قازىنا، ءتۇسىندىرشى، نەگە جاسىردىڭ؟
قازىنا. ساۋلەم-اۋ...
ەسىركەپ. جوق، شىنىڭدى ايت!
جالبىر. ەسىركەپ، تيمە كەلىنگە!
ەفيم. جاكە، قالاي بولار ەكەن؟
جالبىر. بۇل كەلگەن انىق اقتىڭ اسكەرى بولسا، تەز جونەل.
ەفيم. دۇرىس، ات ازىرلەڭدەر... كىم ەرەدى ماعان؟
از تىم-تىرىس.
ەسىركەپ. مەن ەرەم!
جۇرت دۇيسەنگە قارايدى. ول تومەن قارايدى.
تاڭسىق. مەندە!
جالبىر. دۇيسەن، سەن شە... (دۇيسەن ۇندەمەيدى. جالبىر قىزىپ.) ەرتتەندەر اتتارىندى! ەلۋگە كەلگەن جاسىمدا ءوزىم-اق اتتانامىن.
مۇقىش. مەن قاسىڭىزعا ەرەمىن، جاكە.
جاپا-تارماعاي كەتىسەدى. ساحنادا دۇيسەن مەن قازىنا
قازىنا (قامىعىپ). جاساعان-اۋ، سول قارابەتپەن سويلەسكەنىمدى ۇيالىپ ايتپايمىن دەپ ادال ويىمدى ارامعا شىعارىپ العانىم با؟ ەندى نە دەپ سەندىرەم؟
دۇيسەن (كۇرسىنىپ). داۋرىققان جۇرت... ياعني ماسەلەدەن ايتايىق، ولەرىن بىلمەگەن-اق جامان... تىم بولماسا، ايتايىق، وسى الاساپىراندا باس ساقتاۋ كەرەك ەمەس پە؟ جاقسىلىعى بولسا، ايتايىق، تۇبىندە ەشقايدا كەتپەيدى عوي.
ساحنانىڭ ءبىر جاعىنان تاڭسىق ەر-توقىم كوتەرىپ شىعادى.
دۇيسەن (ۇمتىلىپ). ءاي،قايدا اپاراسىڭ ەرىمدى؟ تاستا!(بارا جارماسادى.)
تاڭسىق. تاستامايمىن. مەن سوعىسقا باراتىن اداممىن.
دۇيسەن. قوي، قوي، قوي... مەنىڭ مىندەتىمە بارما. بەرى اكەل. (تاڭسىق اشۋلانىپ، ەر-توقىمدى لاقتىرىپ جىبەرەدى.)
ەسىركەپ (اسىعىس شىعا كەپ). و نە؟
تاڭسىق. مىناۋ دۇيسەن ەر-توقىمىن قيماي تۇر.
ەسىركەپ. قيماسا، جالىنباقپىسىڭ؟ ولسەڭ ەشكىمگە زيانىڭدى تيگىزبەي ءول.
مۇقىش (شىعا كەپ). و نە؟
تاڭسىق. مىنا دۇيسەن...
مۇقىش. ە، دۇيسەن، «ايىرىلار دوس ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇرايدى» بولدى ما؟
الىستان مىلتىق داۋسى ەستىلەدى.
جالبىر. بولساڭدارشى... (مۇقىشتاردى كورىپ.) نە بولدى؟
مۇقىش. مىنا دۇيسەن ءىنىڭ...
جالبىر (جاعالاي قاراپ الىپ). قالقامان تۇقىمى، ءبىرىڭدى قانات، ءبىرىڭدى قۇيرىق كورىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە قانداي قامال بولسا دا بۇزارمىن دەۋشى ەم. ءبىلدىم، ىشىمىزدە دە شىرىگەن جۇمىرتقا بار ەكەن. دۇيسەن شىراعىم، تالاي تار كەزەڭدەردە قاناتىڭ شارپىلماي كەلىپ ەڭ، الدە دە امالداماق شىعارسىڭ، جولىڭ بولسىن! ءبىز تەندىكتى نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن الامىز دەپ جۇرگەندەرمىز. ارامدارىڭ وسى باستان اراشالان. ادالىڭ سوڭىما ەر! ەفيم، باستا!
بۇلار جونەلە بەرەدى.
قازىنا (ەسىركەپكە). ساۋلەم، مەن ءقايتتىم؟
ەسىركەپ قاتۋلانىپ قارامايدى. دۇيسەن سالبىراپ تۇرىپ قالادى. قازىنا جىلاپ، السىرەپ، بوساعاعا سۇيەنىپ تۇرىپ ولەڭ ايتادى.
وركوكىرەك – ولىمگە قارسى شاپقان،
جاۋىن كورسە جاسقانباي دابىپ قاققان،
سانسىز كوپتىڭ ىشىندە ۇركەردەي بوپ،
جولداسىڭدى سايلاپ اپ سالدىڭ: «اتتان!»
جاۋ بەتىندە مەن قالعان جەتىم قوزى،
كىجىنگەننىڭ كەك الار كەلدى كەزى.
ابايسىزدا اقتان جاۋ اراپشى بوپ،
ساۋلەمنىڭ قاتتى باتتى-اۋ اقتىق ءسوزى...
الىستان مىلتىق داۋسى ەستىلەدى.
قازىنا (شوشىنىپ). مىلتىق... مىلتىق... سوعىس... ساۋلەم!
جىلاعان كۇيى جۇگىرەدى. مىلتىق، ايعاي-شۋ.
دۇيسەن (ءبىرسىپىرا تىڭداپ، سايابىرلانعان كەزدە). باستالدى... (كۇرسىنىپ باسىن شايقاپ.) جالكى... جالكى... ماعان جىگىتتەر جالكى... قايتەرسىڭ، ايتايىق، ناداندىقتىڭ كەسىرى...
دۇيسەن ساحنادان شىعا بەرگەندە، شىمىلدىق تۇسەدى.
شىمىلدىق.
ەكىنشى پەردە
الىستا كەنتشە سالىنعان ۇيلەردىڭ سۋرەتى. ساحنانىڭ ءبىر جاعىندا توبەلى اعاش ءۇيدىڭ قالقاندى ەسىگى، رەشەتكا، باسپالداق. وعان تاياۋ سارايدىڭ تەمىرلى ەسىگى... تەرراستاعى ورىندىقتا قاپتال ىشىكتى جامىلىپ، بۋرىل ساقال، دەنەلى كىسى الشىنباي تاياققا سۇيەنىپ وتىر. اقتان رەشەتكەگە سۇيەنىپ، جەردە تۇر. شىمىلدىق اشىلعاننان كەيىن الىستا اتىلعان مىلتىقتىڭ بىرنەشە رەت داۋسى ەستىلەدى.
الشىنباي (ازدان كەيىن). اقتان، قارشادايىڭنان باۋلىپ قالىڭ توپقا قوسىپ ەم. مۇقامەدجاننان سوڭعى كوڭىلگە مەدەۋ، ارقاعا سۇيەۋ كورەتىنىم سەن ەڭ. سەندەر ساۋ تۇرعاندا– اق دەگەنىم العىس، قارا دەگەنىم قارعىس بولار دەۋشى ەم. (كۇرسىنىپ.) بولمادى: بىلتىرعى كوتەرىلىستە مۇقامەدجاندى جازىم قىپ الدىق! (باسىن شايقاپ.) بەيعامدىعىمىزدان بولدى، ساقتانبادىق. ايتپاپ پا ەدىم سوندا – اسكەرگە ارقا سۇيەڭدەر، قارسى كەلگەنىن اياماڭدار دەپ... ەلدىڭ جايى ماعان ءمالىم، وتكەن ءومىر الىسۋمەن كەلەم وسى ەلمەن، قورىقسا عانا سىيلايدى بۇل ەل. (الىستا مىلتىق داۋسى.) تىزەڭدى نەعۇرلىم باتىرا ءتۇس، ۇرەيىن الا ءتۇس. (الىستا بىرنەشە رەت مىلتىق داۋسى.) ونى ورشىتپەي ءوشىر. جالبىردىڭ كوزىن جويماي بىزدە تىنىم جوق دەپ ەم، ەسىتەمىسىڭ؟ (الىستا مىلتىق داۋسى.)
اقتان. الشەكە، ارۋاقجار بولسا، الدە دە دەگەنىمىزدى ورىنداپ شىعارمىز، نالىماڭىز.
الشىنباي (شىمىركەنىپ). تۇبىندە ورىنداعانىڭدى قايتەيىن، وتانىما ويناق سالدىرعان سوڭ... ءبىر اقىرعاندا جىم بولاتىن جالبىردى توبەمە سەكىرتىپ... شىركىن... نامىسىڭ جوق. قاندىقول ادامىمىزدىڭ جەسىرى ەدى، ەلەمەستىڭ جەسىرىن جالبىر توبىنا يەمدەندىرمە دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلدىم، اعايىن اۋانىنا قارايمىن دەپ ودان ايىرىلدىڭ، شوقتىعىن كوتەردىڭ جالبىردىڭ.
اقتان. ايىرىلا قويماسپىز، الشەكە، ءۇمىت بار.
الشىنباي (ۇناتپاي). ءتايت ءارى، سۋ تاتىعان ءسوزدى ەسىتپەسەم ەكەن. (ساحنانىڭ تۇبىنە قادالا قاراپ.) ءاي، ەلەكباي! اتاڭا نالەت-اۋ، مانا ايتتىم عوي: سوناۋ ءبىر جەردى كۇرەپ تاستا دەپ... العانى اس بولماعىر... (كەنەت اشۋلانىپ.) نەگە ۇراسىڭ مالىمدى؟ نەگە ۇراسىڭ دەيمىن مالدى...
تاياعىن سۇيرەي جونەلەدى. از تىنىس. ۇيدەن زيبا شىعىپ، تەرراسعا تۇرادى. الىستا مىشىق داۋسى. زيبا ەلەڭدەپ تىڭدايدى.
زيبا. سول ما؟
اقتان (كۇلىمدەپ). سول.
زيبا. سابازىم، ءسىڭىرىپ ءجۇر ەكەن ەڭبەكتى.
اقتان. سەن تاپسىرعان سوڭ جانىن اياسىن با؟
زيبا (كۇلە قاراپ). تىك مۇرت-اۋ، و نە دەگەنىڭ؟.. قىزعانعانىڭ با؟
اقتان. قىزعانسام ايىپ پا؟
زيبا. ايىپ دەمەيمىن، ءبىراق... (Aز توقتالىپ كۇرسىنىپ.) وزگەنى دە وزىندەي كور: نامىسقا شاپتىم دەگەن بوپ قازىنا كەلىنىڭە قول ارتقالى جۇرگەن جوقسىڭ با؟
اقتان. ونىڭ ءجونى باسقا عوي...
زيبا (سىلكىنىپ). نە قىلعان باسقا؟ الاتىنىڭ شىن بولسا، اكەپ بەر ماعان، كۇندىكتە شىرىتەيىن.
اقتان. ول تىلەگىڭ دە ورىندالار. نەمەن اقتار ەڭ سوندا ەڭبەگىمدى.
زيبا. نەمەن اقتار ەڭ دەيسىڭ بە؟ ءالى دە اقتالعان جوق پا.
ەكەۋى ءبىرسىپىرا بىر-بىرىنە كۇلىمدەپ قاراۋمەن تۇرادى. اسىعىس راقمەت كەلەدى.
اقتان. زيبا. نە بولدى؟ ۇستالدى ما؟ تەگىس پە؟ راقمەت (ەنتىگىپ). جالبىر يت... وق قاعارى بار شىعار دەيمىن. سولداتتار وق دارىتا الماي... سوسىن بىرەۋىنىڭ مىلتىعىن الىپ باسىپ-باسىپ جىبەردىم.
اقتان. زيبا. ە، ءولدى مە؟ راقمەت. جالبىر ولەر مە...
از تىنىس.
اقتان. ۇستالعانى بار ما، ءسىرا؟
راقمەت. ەسىركەپ پەن ەفيم قولعا ءتۇستى.
زيبا. سويقان-اي، جالبىر ءيتتى تاعى جايراتا الماعاندارىڭ...
ساحنا سىرتىڭدا شاڭقىلداعان داۋىس.
داۋىس. بەرى، بەرى... بەرى الىپ جۇرىڭدەر... سۆولوچتاردى.
زيبا. اكەلدى بىلەم. (ورنىنان تۇرادى.)
ساحناعا جانتايەۆ شىعادى: وفيسەر كيىمدى، ۇزىن مۇرت، قولىندا ناگان. مۇنىڭ ارتىندا ەفيم مەن ەسىركەپ: كيىمدەرى ءدال-دۇل، بەتتەرى قان، قولدارى ارتىنا بايلاۋلى. ەكى سولدات، قازاق جىگىتتەرى.
جانتايەۆ (زيباعا چەست بەرىپ). قۇرمەتتى جەڭگە، رازرەشيتە، سارايىڭىزعا مىنا ءبىر پادلەستەردى قاماي تۇرۋعا.
زيبا. ءسىز ايتقان سوڭ... (تەرراستان ءتۇسىپ، سارايدىڭ ەسىگىن اشىپ جاتىپ.) قۇداي-اۋ، قۇريتىن كۇنى بولار ما بۇل توپىردىڭ؟
ەسىركەپ. كىمنىڭ قۇرىعانىن كەيىن كورەرمىز.
زيبا (شوشىنا قاراپ). بەتىم-اي، ءتىلىن كوردىڭ بە، ءتىلىن! ەفيم. نەسى بار، سەنىكىنەن سوراقى بوپ پا؟
جانتايەۆ (ناگانىنا ۇمتىلىپ). مالشايت،سۆولوچتار!..
ساراي ەسىگى اشىلعان سوڭ سولداتتار ەسىركەپتەردى قاماپ، ەسىكتى جابادى. ءبىر سولدات ەسىككە كۇزەتكە تۇرادى.
جانتايەۆ. وتانىمىزدىڭ ەڭ سەنىمدى گراجدانى اقتان جولباساروۆ مىرزا، مەن سىزگە، سىڭىرگەن ەڭبەگىڭىز ءۇشىن، «الاش اتىنان العىس ايتامىن، ءھام جانە بۇدان بىلاي دا ەل ىشىندەگى بولشيەۆيكتەرمەن قاتتى كۇرەسۋىڭىزدى سۇرايمىن. ءھام جانە ءسىزدىڭ اتىڭىزدى «الاش» تاريحىنا التىنمەن جازۋعا ۋاعدا بەرەم...» (اقتاننىڭ قولىن ۇستايدى. سودان كەيىن زيباعا بۇرىلىپ.) قۇرمەتتى جەڭگە، رازرەشيتە ءسىزدى پودرۋشكە الۋعا... (زيبانىڭ قولتىعىنا جابىسادى.)
زيبا (اقتانعا قاراي ءتۇسىپ). ويباي-اۋ، مۇنىسى نە ەدى؟
جانتايەۆ پەن زيبا قولتىقتاسقان كۇيى تەرراسقا شىعادى. اقتان رەشەتكەگە سۇيەنەدى. البار جاقتان الشىنباي شىعا كەلىپ، ايەلىنىڭ جانتايەۆپەن قولتىقتاسقانىن كورىپ، اڭىراپ تۇرىپ قالادى. ساحنا سىرتىندا زارلانعان ايەل داۋسى.
داۋىس. ساۋلەم! قايداسىڭ؟ بارمىسىڭ؟ ءتىرىمىسىڭ، ساۋلەم؟
زيبا (سەلت ەتىپ جانتايەۆقا). سابىر ەتىڭىز، سۇلۋ كەلىنشەكتى كورسەتەيىن.
جانتايەۆ. القىنعان جۇرەگىمدى اركىمگە ءبىر ۇسىنىپ اۋرەلەمەي-اق...
زيبا (نازدانىپ). قويىڭىز دەيمىن، شالىم ەستىپ جۇرەر.
زارلاپ، ساسقالاقتاپ ساحناعا قازىنا شىعا كەلىپ، الدىنداعىلاردى كورىپ ۇرەيلەنىپ، اڭىراپ تۇرىپ قالدى.
اقتان (مىسقىلداي كۇلىپ). كەلىڭىز، كەلىڭىز...
زيبا (شىمىركەنىپ). قوي ءارى، كەلىڭىز دەپ ارداقتاماي... سەكىرتپە كۇڭدى باسىما!
قازىنا (سەلت ەتىپ قايراتتانىپ). ادۋىنداپ ايعا شابام دەي بەرمە، كۇنىم تۋسا، سەكىرگەندى سەزبەي دە قالارسىڭ!
زيبا (قالتىرانىپ). بەتىم-اي، مىنا كۇڭ نە دەيدى؟
جانتايەۆ. و كىسىنىكى جان ەسىرىگى، جەڭگەي، بەرى ءجۇرىڭىز.
جانتايەۆ پەن زيبا ءۇيدىڭ ەسىگىن اشا بەرگەندە شىمىلدىق جابىلىپ، ازدان كەيىن قايتا اشىلادى. ساحنادا وتىرعاندار: الشىمباي، بوقتىباي، جۇپىنى كيىنگەن شال، اقتان، مولدا، اسىلبەك – مۇرتتى، سىپا كيىمدى جاس جىگىت، مۇستافا – جۇپىنى، ورتا جاستا. راقمەت، دۇيسەن.
ساحنا سىرتىڭدا قازىنانىڭ زارلانىپ سالعان ءانى.
اسىلبەك. سولاي دە... سوعىمىن سۇيرەپ سالىپ، ءوزى سىتىلىپ كەتكەن ەكەن جالبىر... he-he-he...
اقتان. قاشانعىسى ەمەس پە؟
مۇستافا. جالبىر قولىنان ۇستاپ بەرمەگەن بولار، قۇرۋلى تورعا قىلار امالى قايسى؟
اقتان (شاتىناپ). اۋ، مىناۋ، ساۋ ما ءوزى؟
اسىلبەك (مىسقىلداي كۇلىپ). بىلتىرعى جالبىرعا ەرگەندى ەسىنە ءتۇسىپ وتىرعان بولار، ەسكى دوسى عوي.
بوقتىباي (ەجىرەيىپ مۇستافاعا). ءاي، باتىر قاراڭدى!كورەرسىڭ بىردەمە.
الشىنباي. سابىر ەتىڭىز.
بوقتىباي. جوق، وتىرعىزبايمىن بۇل ءيتتى! دۇرىستىققا كەلگەن جوق بۇل.
مۇستافa (دayسىن ەسىتتىرە). الجىعان كۇشىك... ايداپ سالعانعا ءماز بوپ...
بوقتىباي. الدا عانا يت-اي... (تاياعىن الا ۇمتىلام دەگەندە، اقتاندار جىبەرمەيدى.) جىبەر دەيمىن، اقتان، جىبەر! ولتىرەمىن بۇل ءيتتى! قانى بۇزىق مالعۇندى...
اقتان. بوقا، بوقا... سابىر، سابىر... (مۇستافاعا.) سەن بارا تۇر.
مۇستافا. نەشە سىرىڭدى تاسىپ ەم، سەزىكتەنبەي ايتا بەر.
بوقتىباي. انە، كوردىڭ بە؟ جوق، جىبەر دەيمىن، جىبەرشى! (بوقتىباي جۇلقىنعانمەن باسقالار جىبەرمەيدى.)
از تىنىس.
اسىلبەك. «بىتەر ءىستىڭ باسىنا – جاقسى كەلسىن قاسىنا» دەپ... شالدار، باستارىڭىز قۇرالدى، مۇنىڭ ءجونى قالاي بولادى؟ قورانى ويراڭداپ، قوتاندى شۋىلداتقان ءتىلازار تەنتەكتەر ەدى، وسى بويىمەن قاراسى باتسىن دەيسىزدەر مە، جوق، قازاقتىڭ قازاقشىلىعى بولۋشى ەدى، كادەلى جولى بولۋشى ەدى، تەنتەگىمىزدى ءوزىمىز تىيايىق دەپ بوساتتىرۋدىڭ قامىن ىزدەيسىزدەر مە؟
اقتان. ءىستىڭ كىلتى ءوز قولىندا تۇرعانداي-اۋ، اسىلبەك.
اسىلبەك. جانتايەۆ تورە دە بوتەن كىسىمىز ەمەس. شالدار اۋقىم ىستەسە، بۇدان ءىرى جۇمىستى دا الشەكەڭنىڭ ارۋاعىنا بايلاپ كەتپەي مە؟
از تىنىس.
الشىنباي. بوقان نە ايتار ەكەن؟
بوقتىباي (اشۋلى). قالقامان تۇقىمىنىڭ، بۇلىگىنە كەسە تۇسەم دەپ اعايىنعا تالاي وكپەسى بولعان. كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن، كىرىسپەيمىن!
مولدا. ءوي، يماندىم-اي... بارۋاكاللا. بوقاندىكى ءدىن ءسوزى.
الشىنباي. «تەنتەكتى تەنتەك دەسە، بوركى قارا قازانداي بولادى» دەپ، بەتىمەن كەتكەندەردىڭ سويقاندى سودىرىنا كەزدەسىپ وتىرعانىمىز جالعىز بۇل ەمەس. ءبىراق قاشان دا بولسا، اعايىن ىمىراسىنان شىعىپ كورگەمىز جوق. ون التىنشى جىلى وسى جالبىر باستاعان بۇزىقتار مەنىڭ ءىنىم مۇقامەدجاندى ءولتىردى.
مۇستافا. ەسكى كەكتىڭ بىلتەلەنگەنى – ءىستىڭ بىتپەگەنى عوي. (الشىنباي مۇستافاعا اجىرايا قارايدى.)
الشىنباي (ازدان كەيىن). كەك ساقتامايمىن. قۇدايى كورشى ەدى. قولدارىڭنان كەلسە، بوساتتىرىپ باعىندار.
اسىلبەك. دۇرىس!
مولدا. وي، يماندىم-وي... الشەكەمدىكى ءدىن ءسوزى.
اسىلبەك. اقتان، تورەگە سەن جولىق، شالداردىڭ سالەمىن ايت. «قۇر اياققا باتا جۇرمەس» دەگەن، دۇيسەن مەن مۇستافانى ەرتىپ، مەن ورامال-شارپىسىن دايىندايىن.
اقان ۇيگە كەتەدى. مۇستافا مەن دۇيسەندى ەرتىپ اسىلبەك ساحنانىڭ ەكىنشى جاعىنا شىعادى. شالدار ساحنانىڭ تۇبىنە قاراي كەتەدى. ساراي الدىندا كۇزەتشى سولدات. ساۋلە باسەڭ تارتىپ، تۇنگە اينالادى. قازىنا كەلەدى. ساحنانىڭ شەتىندە تۇرىپ، سارايعا قاراپ، مۇڭايىپ سويلەيدى.
قازىنا. قايتەيىن، مەنىڭ قولىمنان نە كەلسىن! جالىنباعان ادامىم جوق، ايتەۋىر ءبىر وسى ءۇشىن... (ويلانىپ.) اپىرم-اي، ماناعى ءسوزدى تىم قاتتى ايتتى-اۋ... ءالى سەنبەي مە ماعان؟ ەتەگىنەن ۇستاپ كەلسەم دە؟ ەل بولىپ ازعىرىپ «اقتانعا تي» دەگەندە دە، ءبىر وسىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن...تىلەگىم وسى بولدى دا... (مۇڭايىپ جىلامسىراپ ءان سالادى).
كيگەنىم باسىمداعى كامشات بورىك،
جان قالقا، جالىن بولدىم سەنى كورىپ،
مەن سەندىك، مەنى بۇزار قانداي ادام؟
تۇرعاندا تاندە جانىم، باسىمدا ەرىك...
ساحنا ارتىندا دابىر داۋىس. قازىنا تىڭداي قالادى. ساحناعا: اسىلبەك، دۇيسەن. مۇستافا شىعادى.
اسىلبەك. سەن جونگە كەش، مۇستافا. شاتاققا سالساڭ، ەسىركەپتەن ايرىلامىن. ورامال شارشى ءمىنسىز عىپ بەرەيىك، الدە بولسا جيا تۇسىڭدەر، تولىقتىرىڭدار. ال مەن تورەنىڭ سىڭايىن بايقاي تۇرايىن...
اقتان ۇيگە كىرەدى. مۇستافا مەن دۇيسەن ءۇيىرىلىپ تۇرىپ قالادى. ەلەڭدەپ قازىنا بۇلارعا جاقىندايدى.
مۇستافا. ال، دۇيسەن ءمۇعالىم، اشەيىندە قاقسايتىن «مەللات»، «ۇجدانىڭدى» وسى جەرگە جۇمساپ كور. مىنا جانتايەۆ وفيسەرىڭ الشىنبايدىڭ تۋعان بولەسى. الشىنبايدىڭ كوڭىلى ادال بولسا، بوساتتىرسىن تەگىن! قولدان كەلمەسكە ومبىلاتپاسىن ءبىزدى.
دۇيسەن. ونىڭىز ءسوز ەمەس، قالاي تۇسىنبەيسىز، اپىرم-اۋ؟ ماسەلەن، ايتايىن، بۇل ۇستالىپ وتىرعان بولشيەۆيك بولسا، ونى ۇستاۋشى، ايتايىق، الاشتىڭ وفيسەرى بولسا..
قازىنا (مۇستافاعا). بىردەمە بەرسە بوساتام دەي مە؟
مۇستافا. الىمىزدەن كەلمەيتىندى سۇراپ وتىر، كەلىن.
قازىنا. قايناعا-اۋ، بوساتتىرىپ باقساڭدارشى... (جىلامسىراپ.) بارىمىزدى السىن دا، بوساتسىن! ءما، ءبىرىن قالدىرماي بەرەيىن... (قولىنداعى ساقينالارىن، بىلەزىگىن، سىرعاسىن، شاشباۋىن– ءبارىن جيىپ دۇيسەنگە بەرەدى). ساۋلەمنىڭ جولىنا ساداقا، تەك سول بوسانسىن!
دۇيسەن (ساقينالاردى ۇستاپ تۇرىپ). تۇسىنبەيسىڭ، قازىنا، ماسەلەن، ايتايىق، وسىعان بوساتار ما؟
قازىنا. قايتەيىن، جانىم-اۋ؟ بارىم بولسا مەن سونىڭ جولىنا ايارمىن با؟ انا جالعىز موشكەنى ساتىپ، سونىڭ اقشاسىن بەرىڭدەر.
ساحناعا راقمەت شىعا كەلەدى.
راقمەت. سيىر ساتاتىن كىم، ءاي؟ ەسىركەپتىڭ قارا سيىرى ەمەس پە؟.. قانە، قايسىڭ قوجاسىڭ، يمام اعىزام ساۋداسى، بەرەتىن جەرىندى ايت.
مۇستافا (راقمەتكە باجىرايا قاراپ). تامۇقتىڭ بارى راس بولسا، سونىڭ ناق تۇبىندە سەن جانارسىڭ عوي.
دۇيسەندى ەرتىپ مۇستافا ۇيگە كەتەدى. راقمەت ءوز بەتىنە كەتەدى. قازىنا سابىرسىزدانىپ ساحنا شەتىندەگى اعاشتىڭ تۇبىندە وتىرادى، مۇڭايىپ ءان سالادى... ۇيدەن لەگەن كوتەرىپ ەلەكباي شىعىپ، تەرراستا تۇرادى: جىرتىق ەتىك، تەرى شالبار، جاماۋلى تون، ورتا جاستى كىسى.
ەلەكباي (داۋىستاپ). قۇتپان، قۇتپان، كا، كا!.. قۇتپان!.. قۇتپان!.. (از بوگەلىپ.) يت ەكەش يت تە يەسىنە تارتادى، ماڭىزدانىپ كەلمەۋىن قاراشى. (لەگەندى ارىرەك اپارىپ توگىپ، قايتىپ كەلە جاتىپ، قازىنانى كورىپ.) كەلىنبىسىڭ؟ وي، قاراعىم-اي، سورىڭ قاينادى-اۋ... (ەلەكباي ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە، دۇيسەن وعان قارسى شىعادى.) دۇيسەن-اۋ، جۇرتشىلىق ىستەپ جاتىرسىڭدار ما؟ وبال بولدى عوي سورلىعا... جاپ-جاس بالا ەدى.... ەلەمەستىڭ دارعا اسىلعانى اناۋ. «تاستاعان شوقپار سورلىعا تيەدى» دەپ...
دۇيسەن (ەلەكبايعا باجىرايا قاراپ). وسىدان بىردەمە تۇسىنەمىسىز، ايتىڭىزشى قۇداي ءۇشىن؟
ەلەكباي. تۇك تۇسىنبەيمىن، قاراعىم.
دۇيسەن. تۇسىنبەسەڭىز، اۋزىڭىزعا يە بولىڭىز. ءسىز تۇگىل مەن دە تۇسىنبەيمىن. وزگەرىستىڭ باستاپقى كەزىندە بۇلدىر بىردەمەنى سەزەتىن سياقتى ەدىم، ودان دا ايىرىلدىم. كوز تىككەن قۇرىلتايىمىز جوققا شىقتى. جۇرت بەت-بەتىنە تۇيە ايدادى... وسىنداي كەزدە، ياعني، ماسەلەن ايتايىق، باس ساقتاۋدان ارتىعى بار ما؟ دۇرىس ەمەس پە وسىنىم. مىنە، تۇسىنبەسەڭىز وسىلاي...
دۇيسەن قازىناعا قاراي جۇرەدى. ەلەكباي اۋزىن اشىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالادى.
ەلەكباي. وسى بالانىڭ سەزىنە ومىرگە تۇسىنبەي-اق بارام.
قازىنا (ەلەڭدەپ دۇيسەنگە قارسى ۇمتىلىپ). نە بولدى؟ بوساتا ما؟
دۇيسەن. ال، ءتۇسىندىرىپ كور وسىلاردى؟ بوسانۋشى ما ەدى ەسىركەپ. اتاقتى بولشيەۆيك ەفيممەن جولداس بولسا، ءوزىن اقتىڭ ادامى ۇستاپ وتىرسا، بوساتا قويار وڭايلىقپەن...
قازىنا. ۇستاپ وتىرعان «الاشىڭنىڭ» ادامى ەمەس پە؟ «الاش» دەگەندە تاڭدايىڭ تاقىلدامايتىن با ەدى؟ «توبەمىزدى كوككە جەتكىزەدى»، – دەيتىن ەڭ عوي، وسى ما جەتكىزگەنى؟
دۇيسەن. ال، ءتۇسىندىرىپ كور وسىلاردى؟ تۇسىنبەيتىن ماسەلەسىنە جابىسادى بارىپ، توبا-اۋ...
كەتەدى.
قازىنا. دۇيسەن! دۇيسەن! (دۇيسەن قايتا ورالادى.) اعايىن ىمىراسى دەپ كۇن ۇزاققا شۋلاعاندارىڭنىڭ اياعى ءمالىم بولدى. ەندى ءتۇڭىلدىم. جاكەمنىڭ سالەمىن ايتايىن، تىڭدا.
دۇيسەن. قانداي؟
قازىنا. الگىدە تاڭسىق كەلىپ كەتتى جاسىرىن. جاكەم بىلاي دەپتى: «ەل جاتقانعا شەيىن ەسىركەپتى بوساتپاسا، دۇيسەن بىزگە حابار تيگىزسىن»،–دەپتى، «بۇگىننەن قالسا، قولىمىز كەسىلەدى. اقتاننىڭ جىبەرگەن اسكەرى سوڭىمىزدان قالماي تىقسىرۋمەن كەلەدى»، – دەپتى. اتىڭا ءمىن، قاي جەردە جاتقاندارىن ايتىپ بەرەيىن.
دۇيسەن (شوشىنىپ). قو-قوي، اتاما... (جان-جاعىنا جالتاقتايدى.) ەندى مەنىڭ باسىمدى جۇتپاقپىسىڭ؟ اۋلاق، اۋلاق.. (كەتەدى.)
قازىنا (اڭىراپ). بەتسىز!.. بەتسىز!.. وسىنى دا ەركەك دەپ... وي قۇداي-اي، نەگە جارالدىم ەكەن ايەل بولىپ؟ (ويلانىپ.) الدە ءوزىم كەتسەم بە ەكەن؟ باسە، نەگە بارمايمىن ءوزىم؟ (كەتە بەرىپ، قايتا بۇرىلىپ سارايعا قادالادى.) ءوزىم جوقتا جازىم عىپ جۇرسە، ىستەمەيدى دەيسىڭ بە بۇل قارا بەتتەر... قۇداي-اۋ، ەندى ءقايتتىم؟
نە قىلارىن بىلمەي سابىرسىزدانىپ تۇرادى. ساحناعا ۇرقيا شىعادى.
ۇرقيا. اينالىپ كەتەيىن، كەلىن-اي، جىلاۋمەن كوزىڭ ويىلدى عوي! قايتەرسىن (جىلايدى.) اقتان قارابەتتىڭ ءىسى عوي. ەسىل ەسىركەپ قاراعىم-اي. جالبىر قاقپاستىڭ كەسىرى عوي. قاشانعى ادەتى ونىڭ. ون التىنشى جىلى مۇقامەدجان بولىستى ءوزى باۋىزداپ ءولتىرىپ، جالاسىن ەلەمەسكە جاپقان عوي. ول قاقپاس پا – ول قاقپاس... كورمەيمىسىڭ: ءوزىنىڭ باس امانداپ قاشىپ قۇتىلعانىن. شالىم كەيىپ وتىر: «جالبىر يت تىم بولماسا دەرەگىن بىلدىرمەدى-اۋ، ەسىركەپتى قايتسەكتە بوساتار ەك»، – دەپ...
سىرتتان ەلەكباي كەلىپ، تەرراسقا سۇيەنىپ، بۇلارعا قاراۋمەن تۇرادى.
قازىنا. شىن با وسى كەمپىردىكى؟ ايتسام با ەكەن وسىعان؟ (داعدارىپ.) جاساعان-اۋ، ەندى ءقايتتىم؟.. (جىلايدى.)
ۇرقيا. جىلاماشى، قاراعىم! سەن جىلاساڭ، ساي-سۇيەگىم بوسايدى. ءۇمىتاي مارقۇم، ەسىركەپتىڭ شەشەسىن ايتام-اۋ، ماعان ىلعي تاپسىراتىن: «ۇرقيا-اۋ، ەسىركەبىمە كوز بولا كور»، – دەپ... (قازىنانىڭ باسىنان سيپايدى.)
قازىنا. ەنە!
ۇرقيا. ءاۋ، قاراعىم؟
قازىنا. جاكەمە حابار تيگىزەيىك.
ۇرقيا. بالاسىڭ-اۋ، قاراعىم. ول قاقپاستىڭ دەرەگىن بىلسە، شالىمنىڭ ۇشۋعا قاناتى جوق. كىم ايانىپ وتىر دەيسىڭ، ەسىركەپتەن اياعان جان قۇرسىن!
قازىنا (كەنەت ەلەۋرەپ). ەنەتاي، مەن بىلەم دەرەگىن.
ۇرقيا. شىن با، قاراعىم؟
قازىنا. «تارعىل سيىر سويعان» دەيتىن اعاش بار ما ەدى؟
ۇرقيا. يە... يە...
قازىنا. سوندا. ەفيمنىڭ وتريادىن ىزدەپ تابا الماي ءجۇر بىلەم.
قازىنا ايتىپ جاتادى، تىستا بارىلداعان داۋىس.
ەلەكباي. مىنا قۇداي اتقان مىستان مىنا سورلىدان سىر تارتىپ جۇرمەسە يگى ەدى؟ اۋزىنىڭ جابىسۋىن-اي. (ەلەكباي بۇلارعا جاقىنداعاندا ۇرقيا اسىعىس كەتەدى. ەلەكباي ونىڭ ىزىنە ءبىراز قاراپ تۇرىپ.) كەلىن شىراعىم، الگى كەمپىردى كوردىڭ بە، ول تەگىندىكپەن «مىستان كەمپىر» اتالعان ەمەس. ساق بولا كور، قاراعىم. جاڭا عانا وسى كەمپىردىڭ راقمەتپەن سىبىرلاسىپ تۇرعانىن كورىپ ەم.
قازىنا. سۇمدىق-اي، شىن با؟
ەلەكباي. شىن، شىراعىم. مەن سەندەرگە قاستىق ويلايتىن كىسى ەمەسپىن. ويباي، قاراعىم-اي، نە كورمەدى دەيسىڭ بۇل ەلەكباي. سەنىڭ ەنەڭ ءۇمىتاي مارقۇم ءبىر كەزدە تۋعان جەڭگەمنەن ارتىق بولعان كىسى ەدى.
قازىنا (جىلاپ). اعاتاي-اي، مەنى قۇداي اتتى!
ەلەكباي. نەعىپ؟
قازىنا. ايتىپ قويدىم، جاكەمدەردىڭ قايدا جاسىرىنعانىن ايتتىم.
ەلەكباي. قاپ!.. سورلى بالا-اي. ەندى قايتتىك؟ ءاي، سەن «مىستان» با!.. تالايدىڭ قانىن ۇرتتارسىڭ-اۋ. (كەنەت ويلانىپ.) شىراعىم كەلىن، بىردەمە ويلاپ تۇرمىن. (قازىنا باسىن كوتەرەدى.) ايتشى، ايتشى: سولاردان بۇرىن جەتىپ باعايىن!
قازىنا. اعاتاي-اي!
ەلەكباي. قۇدايعا سەنبەسەڭ دە، ماعان سەن، قاراعىم! (قازىنا سۇرلانىپ اۋىر داعدارىسقا تۇسەدى.)
ەلەكباي. قاراعىم كەلىن، كەشىكتىرمە مەنى.
قازىنا. ءيا... دۇرىس... جاكەم...
اسىعىپ ايتىپ جاتادى، تىستا بارىلداعان داۋىس.
داۋىس. ەلەكباي! ءاۋ، ەلەكباي!.. ەلەكباي دەيمىن!.. قايدا كەتكەن قان جاۋعىر... ەلەكباي!..
ەلەكباي. جاعى قارىسقىر... (تەز بۇرىلىپ كەتەدى.)
قازىنا (مەڭ-زەڭ). ال، تاعى ايتتىم... قايسىسى دوس؟ نەگە ايتتىم وسىلارعا؟ نەگە كەتپەدىم ءوزىم؟ سورلى باسىم، ءبىتتىم!.. (تالتىرەكتەپ اعاشقا سۇيەنەدى.) ساۋلەم، تارتتىم كۇيىگىڭدى! جاندىم وتىڭا!.. ەسىتەمىسىڭ زارىمدى!..
ەلەۋرەپ سارايعا جاقىنداي بەرگەندە، ەسىك الدىنداعى سولدات مىلتىعىن وقتاي ۇمتىلادى.
سولدات.تارت ءارى! (قازىنا شوشىپ شەگىنشەكتەيدى. سولدات مىلتىعىن وقتالعان كۇيى.) كەت! كەت! اتامىن...
قازىنا شەگىنشەكتەگەن كۇيى ساحنادان شىعادى.
شىمىلدىق جابىلىپ، كىشكەنەدەن كەيىن قايتا اشىلدى، ساحنا بۇرىنعى كۇيىندە. ءتۇن. سارايدى كۇزەتىپ سولدات ءجۇر.
سولدات (مىلتىعىن قۇشاقتاپ ەسىنەپ). ال، ەرجان، قۇردىڭ «الاشتى!..» كوتەردىڭ شاڭىراعىن! ءاي، ويباي، وتەبايدىڭ مازاعىنا مالدانىپ... اقىلىڭ بولسا ەرجان بولار ما ەڭ؟.. (تىڭداپ). سىبدىر ما؟ تاعى الگى كەلىنشەك پە؟ وجەتىن-اي ءوزىنىڭ، مىلتىقتان قورىقپايتىن قاتىندى ءبىرىنشى كورۋىم. (قاتتى ەسىنەپ.) ايقاي، جىلى توسەك بولىپ جاتار ما ەدى؟!
مىلتىعىن قۇشاقتاپ، سارايدىڭ تۇبىندە وتىرىپ قالادى. از تىنىس... ساحنانىڭ ءبىر جاعىنان ەپتەپ باسىن جالبىر شىعادى، وعان تاياۋ مۇقىش، تاڭسىق، قازىنا، باسقا جىگىتتەر.
جالبىر (جاعالاي قاراپ الىپ). جىگىتتەر! ەفيمنىڭ وتريادىنا جىبەرگەن ادامىمىزدان دەرەك جوق. ءبىز ءالسىزبىز. جاۋ ماڭىمىزدى تۇگەل تورلادى... ەفيم مەن ەسىركەپتى قايتسەك تە بوساتامىز دەگەنىمىز شىن با ەدى؟
Keڭ داۋىس. شىن!.. شىن!..
جالبىر. ەندەشە...
سىرتتان شاڭق ەتكەن داۋىس ەستىلەدى.
داۋىس. ناپراۆو!.. راز، دۆا، تري... راز، دۆا، تري...
اسكەردىڭ ءتارتىپسىز اياق داۋسى.
جالبىر (سەلك ەتىپ). بۇلار كىم؟
— ءبىزدىڭ جىگىتتەر مە ەكەن؟
— سولار!
— ويپىرم-اۋ...
— ءيا ءسات...
داۋىس. راز، دۆا، تري...
— كەلىپ قالدى!..
— شىعايىن الدىنان!
جالبىر. توقتا! تىرس ەتۋشى بولماڭدار. داۋىس. راز، دۆا، تري... راز، دۆا، تري...
كوماندا، ءتارتىپسىز اياق داۋسى. جالبىرلار ولەردەي بوپ ىنتىعادى.
داۋىس. ستوي!.. سميرنو!..
جالبىرلار شىداماي شىعا بەرەمىز دەگەندە، ساحناعا كەرەيەۆ شىعادى: وفيسەر كيىمدى، تاپال قارا جىگىت. وعان جالعاس اق تۋ كوتەرگەن، جىرتىق شينەلدى سولدات – قازاق جىگىتى. جالبىرلار ساسىپ تىعىلادى. «ءبىزدىڭ جىگىتتەر ەمەس»، «بوتەن» دەگەن داۋىستار.، ازدان كەيىن ۇيدەن الشىنباي، جانتايەۆ، اقتان، اسىلبەك، مولدا، بوقتىباي، راقمەت، زيبا شىعادى.
الشىنباي (تەرراستا تۇرىپ). اۋىلىمنىڭ قوتانىنا «الاشتىڭ» اق تۋى ورناعانى ءۇشىن ارۋاققا ريزامىن! ايبىندى الاش ساربازدارى، قادامدارىڭ قايىرىمدى بولسىن!
مولدا باستاعان ءبىرسىپىرا توپ تۋدىڭ استىنا جينالىپ، بەتىن سيپايدى، جانتايەۆتار كەرەيەۆپەن امانداسادى.
— ءاي، اينالايىن، الاشىم-اي!
— قادامدارىن قۇتتى بولسىن!
— ە،باسە!..
كەرەيەۆ (جانتايەۆقا وڭاشالاپ). حال جامان: بولشيەۆيك وتريادى وكشەمىزگە ءتۇسىپ، جانىمىزدى شىعاردى. قالادان شىققالى جىگىتتەرىمىزدىڭ جارتىسىنىڭ كوبى قاشتى. جانتايەۆ. سولاي بولدى ما؟
كەرەيەۆ. تەز كەتەيىك. ىلاۋ تابىندار دەپ جىگىتتەردى وسى اۋىلعا قاپتاتتىم... (ەكەۋى وڭاشا سويلەۋمەن تۇرادى.)
زيبا (راقمەتكە). وندى جىگىت ەكەن... مىنا كەلگەندى ايتام-اۋ.
راقمەت (دالاعا). وندىعا تويار ما ەكەنسىڭ؟
مولدا. الشەكە، پايعامباردىڭ كوتەرگەن اق تۋى وسى-اۋ، ءا؟.. قۇداي ءناسىپ قىلعان سوڭ مۇنى دا كوردىك.
بوقتىباي. پايعامباردىڭ تۋى دەيسىز بە؟
مولدا. ءيا، قازىرەت عۇسمانعا تاپسىرعان عوي: «مۇسىلمان پاتشالىعىنا تابىس قىلارسىڭ»، – دەپ...
ءبىر سولدات دۇيسەن مەن مۇستافانى الداپ كەتەدى.
كەرەيەۆ. بۇل نە؟
سولدات. ات جەكپەيدى.
كەرەيەۆ. وندايدى تاباندا جايرات دەگەنىم قايدا؟ اكەت بىلاي!
سولدات ول ەكەۋىن اكەتەدى. اقتان مەن جانتايەۆ سىبىرلاسىپ، سارايدى اشىپ ەفيم مەن ەسىركەپتى ورتاعا شىعارادى. ەكى-ۇش سولدات ولاردى قاماپ تۇرا قالادى. ساحنانىڭ ءبىر جاعىنان قازىنا شىعا كەلەدى.
قازىنا. ويپىرم-اۋ، ساۋلەم-اۋ!
ەسىركەپ (جالت قاراپ). قازىنا! ريزامىن ساعان. جاكەمە سالەم ايت: كەگىن الىپ ءولسىن!
جانتايەۆ (اقىرىپ). مالشايت، سۆولوچ!
قازىنا، ساۋلەم-اۋ، نە بولدى كۇنىم. قالدىرماسايشى مەنى!..
ۇمتىلا بەرەم دەگەندە، ءبىر سولدات مىلتىعىن قازىنانىڭ توسىنە تىرەيدى.
زيبا (اقتانعا كەلىپ). ماعان دەگەن كوڭىلىڭنىڭ ادال ەكەنىن بىلەيىن: انا كۇندى مىنالارعا بەرىپ جىبەر، «الا كەت»،دە، ايەلدەن قاشپاس.
اقتان. زيبا-اۋ، قازاقشىلىققا كەلە مە ول؟
زيبا. كەلمەسە دە ىستە! مەن ايتقان سوڭ ىستەمەيمىسىڭ؟
اقتان (كەرەيەۆتى وڭاشالاپ). مىرزا، قوتانعا كەلىپ قۇر كەتۋىن كەلىسپەس، سوناۋ كەلىنشەكتى الا كەت.
كەرەيەۆ (كۇلىمدەپ). راقمەت!
سولداتتار ەسىركەپتى اكەتەدى. ەسىنەن ايىرعانداي بوپ قازىنا تۇرادى. تىستا دابىر. كەرەيەۆ ءبىر سولداتتى جۇمساپ، ول قازىنانى كوتەرىپ الا جونەلەم دەگەندە، تاڭسىق ءبىر بۇيىردەن شىعا كەلىپ، سولداتتى سويىلمەن سالىپ وتەدى. كەرەيەۆ تاڭسىقتى قىلىشپەن سابايدى. تاڭسىق دومالاپ قۇلايدى. ايقاي، دابىر، جىلاۋ، ءدۇرسىل... ەسىك الدىڭدا توپتانىپ الشىنبايلار تۇرادى، ازدان كەيىن دابىر باسىلادى.
مولدا (كۇرسىنىپ). اپىرم-اي، كورگەن تۇستەي ەلەستەپ تىم تەز كەتتى-اۋ وزدەرى.
الشىنباي. وسى اۋىلدا ايلاپ جاتسىن دەپ پە ەدىڭ؟ ۇكىمەت بولعان ءىرى قالادا تۇرعانى جاراستىقتى.
بوقتىباي. باسە...
زيبا (تەرراستا تۇرىپ). ەلەكباي-اۋ... ءاۋ، ەلەكباي... (ەلەكباي كەلەدى. زيبا تاڭسىققا نۇسقاپ.) انانى ءارى اپارىپ تاستا، ولسە، پالەسى بىزدە قالار.
ەلەكباي (تاڭسىققا كەلىپ). ءا، سورلى بالا! بايلاردىڭ كوزىن جويام دەۋشى ەڭ، تىلەگىڭە جەتپەي كەتتىڭ بە. (كوتەرە بەرىپ.) جوق، جانى بار ەكەن... جازىلار بولساڭ، وزىڭدە ۇمىتپاسسىڭ.
الىپ كەتەدى، از تىنىس.
زيبا. قۇداي تىنىشتاندىرسا، ەندى دە تىنىشتانباس پا ەكەنبىز؟
سىرتتان اقتان، اسىلبەك، راقمەت كەلەدى، تۇستەرى سولعىن.
الشىنباي. شىعارىپ سالدىڭدار ما قوناقتى؟
اقتان. بۇل ءبىر وتكىنشى جاۋىن بولدى.
الشىنباي. Heگe؟
اقتان. جونەپ بارادى ەكەن.
الشىنباي. جونەپ؟
اسىلبەك. شىنىن ايت، قاشىپ بارادى ەكەن دە! (جۇرت سەلك ەتەدى.)
الشىنباي. ىم-ىم... قاتىن، تىنىشتاناتىن بولعان ەكەمىز!..
زيبا ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتەدى، از تىنىس. الىستا كۇڭىرەنگەن مۋزىكا، ءدۇرسىل. بۇلار ۇرەيلەنىپ ءبىرسىپىرا تۇرادى.
اقتان. قۇداي ۇردى. بۇل – الگىلەردى قۋعان قىزىلدىڭ اسكەرى بولدى!
زيبا (ىشقىنىپ). سۇمدىق-اي.
الشىنباي. ءبىز بىتتىك، قاتىن...
مولدا. مولداعا قاتال كەلەتىن دەيتىن ەدى. پارۋارديگار-اي.
راقمەت. ساۋداگەرگە مۇلدەم ءوش دەيتىن ەدى.
اسىلبەك. اتقامىنەردى دە ايامايدى بىلەم.
بوقتىباي. ماعان تيمەس پە ەكەن؟
الشىنباي (تەز). راس، بوقاڭا تيمەيدى. ويباي-اۋ، يە، ەمى تابىلدى. بوقاندى العا سالىپ قارسى الايىق.
الشىنباي. ال، كيىمدەرىڭدى وزگەرتىڭدەر. سالدەڭنەن قۇتىل، مولدا.
«كيىم، كيىم» دەگەن داۋىستار. زيبا ۇيدەن ەسكى كيىمدەردى شىعارىپ، لاقتىرا بەرەدى. بىرەۋ پەرى تەرىس اينالدىرىپ كيەدى. مولدا ساسىپ، سالدەسىن اياق استىنا تاستاپ، ەلەكبايدىڭ جىرتىق تونىن كيەدى. ەلەكباي ءبىر بۇيىردەن اڭ-تاڭ بوپ قاراڭدى دا تۇرادى. بوقتىبايدى الدىنا سالىپ، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شۇبىرىپ بۇلار قارسى شىعۋعا جونەلەدى. مولدا ەڭ ارتىندا. مۋزىكا جاقىندايدى... بۇلار ساحنادان شىعا بەرگەندە ەلەكباي مولدانىڭ، جاۋىرىنىنان شاپ بەرىپ ۇستايدى. مولدا ساسىپ «ويباي»، – دەيدى.
ەلەكباي. مازاعىڭدى قوي، مولدا، تونىمدى بەر!
مولدا. ويباي، اينالايىن.
ەلەكباي. ءسوزدى قوي، شەش! ايتپەسە مەن بارىپ ارىز بەرەمىن.
مولدا. قاپ... قاپ...
ەلەكباي تونىن ەرىكسىز شەشىپ اپاردى. ساسقالاقتاپ مولدا كەتەدى. زيبا ۇرەيلەنىپ تەرراسقا سۇيەنۋمەن تيرادى.
زيبا (ەلەكبايعا). ەلەكباي-اۋ، ۇيگە ءجۇرشى، بۇگىن تاماق ىشپەدىڭ بىلەم... جۇرە عوي... (ۇيگە كەتەدى.)
ەلەكباي (تونىن قالتىقتاپ). قۇداي اتسىن يتتەردى!.. كوكىرەكتەرىن كەرىپ جۇرگەنگە «الاشتىڭ» حاندىعىن قۇرىپ العان ەكەن دەسەم، قويىرتپاعى كەيىن ەكەن عوي. (مۋزىكا. ەلەكباي از تىڭداپ). تىم كۇشتى داۋىس-اۋ ءوزى... كىمدەر بولدى ەكەن؟.. (ويلانىپ.) ءا... ءبىلدىم، ءبىلدىم: بۇل قىزىلدىڭ اسكەرى! جالبىر سورلى الگىدە ادام جىبەرىپ كۇتىپ وتىرمىن دەپ ەدى... مەن دە شىعايىن الدىنان. «الشىنبايدىڭ ەسىگىندە ون جىل جۇرگەن قارا تابان باتىراعىڭ مىنا مەن!»–دەيىن... (كەتە بەرگەنىندە، جەردە جاتقان سالدە اياعىنا ورالادى.) ە... سالدەنىڭ جاتىسىن قارا... وبالىن مولداعا...
تەۋىپ تاستاپ، شىعىپ كەتەدى. از تىنىس. باياعى قارسى شىققاندار ءبىرىن-بىرى يتەرمەلەپ ارتىمەن ساحناعا قايتا كىرەدى. ۇرەيلى، ساسۋ.
— ويباي-اۋ، اناۋ جالبىر!
— مۇقىشتى قارا!
— قۇداي ۇردى!
— ەندى قايتتىك؟
— تىعىلايىق، ويباي، ويباي، تىعىلايىق!
— قايدا؟..قايدا؟..
— پاتپولعا!.. پاتپولعا!..
ءبورى ساسىپ ۇيگە كىرەدى. ساحنا بوس. سىرتتا ساڭقىلداعان داۋىستار.
— ءبىزدىڭ جىگىتتەر!
— جەتتى مە سابازدارىم!
جالبىر باستاپ، ءبىرسىپىرا ادامدار ساحناعا شىقتى.
جالبىر. ءبىزدىڭ جىگىتتەر دە كەلدى. ەندى ولمەيمىز! مۇقىش! بايلا قىزىل شۇبەرەكتى سويىلعا! (مۇقىش تەز بايلايدى.) كوتەر!.. جەلبىرەت! جايرانداسىن ءجۇز!..
جىلاپ جىبەرەدى. قىلىشىن ۇستاپ كوماڭدير، قىزىل تۋ كوتەرگەن قىزىل اسكەر ساحناعا شىعادى.
كوماندير (ارتىنا بۇرىلىپ). وترياد! ستوي، سميرنو!.. جالبىر (جىلاپ تۇرىپ). قاراقتارىم، قادامدارىڭ قايىرلى بولسىن! ارىز كوپ، ايتۋعا ۋاقىت جوق... جاۋ جاڭا عانا اتتاندى، ىلە قۋماساق كەشىگەمىز...
كوماندير. جۇمىسشى، قارا شارۋا كوپشىلىگىنە ارقا سۇيەگەن قىزىل اسكەردىڭ المايتىن قامالى جوق. قىزىل تۋلى كەدەي. ۇستاسقان قولىمىز ءبىر، بەت العان جولىمىز ءبىر. مىناۋ – ءوز وتريادىن، ءوز ۇلدارىڭ، ورتالارىڭنان شىققان قىراندارىڭ: قوسىل! كۇشەيت. سۇيە!..
كوپ داۋىس. قوسىلامىز!.. كۇشەيتەمىز!
كوماندير. وترياد! پراۆوە پلەچو ۆپەرەد! شاگوم مارش!..
ءتارتىپتى اياق داۋىسى. مۋزىكا
شىمىلدىق.
ءۇشىنشى پەردە
ەكىنشى پەردەمەن ارادا ءۇش جىل وتەدى. اۋىلدىڭ قوتانى. دوڭگەلەك شارباق. شىمىلدىق اشىلعاندا ساحنادا شارباققا ارقا سۇيەپ: الشىنباي، بوقتىباي، مولدا، اقتان، راقمەت وتىرادى.
الشىنباي (داۋىسىن كوتەرە ءتۇسىپ). قۇدايعا شۇكىر، استاسقان اعايىن ارامىزعا پانا بوپ، ايبىنىمىزدى بۇرىنعىدان كوتەرە تۇسپەسە، كەمىتكەن جوق، اسىرەسە بوقتىباي، زامانىڭ بىرگە زامانداس ەڭ، كەشەگى الاساپىراننىڭ ارتىنان جالبىر كاپىردىڭ سىرتتىعى كوتەرىلىپ، القىمىمىزدان الا تۇسكەندە، ارۋاقتى اتاپ، ەلدى سىلكىندىرىپ، ورىس-قازاقتان پريگوۆور جيىپ، تىرەلگەن تۇڭعيىقتان ءبىزدى الىپ شىققاننىڭ ءبىرى سەن ەڭ... مىنا اقتانعا ىلعي ايتىپ وتىرام: باسقانى ۇمىتساڭ دا بوقاننىڭ ەڭبەگىن ۇمىتۋشى بولما!.. – دەپ.
مولدا. ءسوز جوق... بوقاننىڭ ەڭبەگى ادال.
راقمەت. اسىرەسە اقاندى بىلتىر اۋىلناي سايلايتىنداعى بوقاننىڭ ەڭبەگى!
بوقتىباي. مەنىكى، ايتەۋىر، جانەكەم ارۋاعىنا كىر كەلتىرمەيىن دەگەندىك. وتكەن ومىردە سەنىڭ تىلەگىندە كەلە جاتقان اداممىن عوي، الشىنباي.
الشىنباي. مىنا توعىشەككە قاراعان ەلدەردىڭ جەلباس بۇزىقتارى، سەرگەلدەڭگە سەرپەتىن سىڭايلارى بار دەپ ەستىپ، ءتۇيسىنىپ قالىپ ەم. زامانداستىڭ بارى جاقسى-اۋ، كەشە جۇماباي كەلىپ ەدى، ەكى اۋىز سوزبەن ۇعىنىسقانىم.
بوقتىباي. ە،وندا قۇداي وڭداپتى عوي: توعىشەك تۇگەلىمەن قوسىلسا، اقتان بولىس بولماعاندا، مەن بولىس بولام با؟
الشىنباي. اقتان! جۇمەكەڭ بار، باسقالارى بار، باستى - باستىلارىن شاقىرسايشى.
اقتان. بار، راقمەت، شاقىر، اسىلبەك پەن قاسەن دە كەلسىن.
راقمەت كەتەدى.
الشىنباي (بوقتىبايعا). ءسوز ءتۇيىنى الگى ايتىلعان عوي، سول سارىندى ۇستاپ شىعارسىڭ.
مولدا (الشىنبايعا). ءوزىڭىز ايتىپ شىقساڭىز قايتەدى؟
الشىنباي. جوق، بوقان ايتسىن.
بوقتىباي كوتەرىلىپ، قاقىرىنىپ قويادى. اقساقالدى شال جۇماباي باستاپ، اسىلبەك، قاسەن، تاعى بىرەۋى كەلىپ، جاعالاي وتىرىسادى.
الشىنباي. ال، بوقا، تورەڭنىڭ ءوزى تىم اسىعىس كورىنەدى، جۇرتتى يىرمەي ءسوزىڭدى باستا.
بوقتىباي. كوپ اتىن سوزدە جوق. قىسقاسىنان قايىرعاندى جاقسى كورەم... ءيا، كوپشىلىكتەن سۇرايىق دەگەنىمىز – بولىستىقتى جانەكەم ارۋاعىنا بايلاڭدار دەمەكشىمىز.
اسىلبەك. باسقا بىرەۋ سايلانسا، اتتان قۇلاپ قالادى دەدىڭىز بە، بوقا؟ (كۇلەدى.)
قاسەن. جانەكەڭ ارۋاعى مۇشەدەن تويعانداي بولعان جوق پا ەدى؟
جۇماباي شال (قاسەندەرگە تۇيىلە قاراپ). ءبىزدىڭ بالالار بەيباستىقتى بوتەن جەردە ىستەۋى كەرەك. ۇلگىلى اۋىلدىڭ قوتانىندا، ۇلگىلى كىسىلەردىڭ الدىندا، ادام بولادى دەگەن جىگىت ءوزىن-وزى ۇستاي بىلەر بولار.
راقمەت. ە، باسە.
اقتان. ءسوزىڭىزدى اياقتاڭىز، بوقا.
بوقتىباي. اياقتاسام، مۇنىڭ بولىسى اقتان بولسىن، كانديداتى مىنا اسىلبەك بولسىن، زەموتدەلدى جۇماباي بالالارىنىڭ بىرىنە بەر، ۆوەنكومدىقتى نۇرقوجا سۇراعان ەكەن، سول السىن... تاعى نەلەرى بار ەدى؟
اقتان. «نارابىراز»، «پامگول» دەگەندەرى بار.
بوقتىباي. ە، ونى «قۇباسى»، «قوڭىرى»، «ابىز، كوشەگى» بولىپ ءوزارا ءبولىسىپ السىن. وسىنىم دۇرىس پا، جۇماباي؟
جۇماباي شال (كۇلىپ). ءوزىڭ ءوز بوپ بيلىك ايتا قالعان ەكەنسىڭ، تەرىس دەسەك، تاعى داۋلاساسىڭ عوي.
بوتىباي. ءپاتۋا وسى. وسىنى بۇزعان ادامدى ەكى ارۋاق... ءبىر قۇدايعا تاپسىرايىق. قانە، مولدا، يللاھي ءاميىن!
قاسەننەن باسقاسى قويا كوتەرىپ باتا قىلادى.
اقتان. قانە، ۇيگە جۇرىڭدەر.
ءبارى ۇيگە بەتتەيدى. قاسەن وتىرىپ قالادى. اسىلبەك وعان اينالاقتايدى.
اسىلبەك. جۇرمەيسىڭ بە، ءاي؟
قاسەن. بارمايمىن. شىندىق جوق سەندەردە. پاراعا ساتىلاسىڭدار. انا جۇماباي قاقپاس الشىنبايدىڭ شاڭىراعىن opداسىنا تۇسىرەمىن دەپ كۇنى كەشە كوپىرىنىپ كەلىپ ەدى، بۇگىن جەمساۋىن تولتىرىپ، الشىنبايمەن جىمىڭداسىپتى دا قالىپتى.
اسىلبەك. قوي، توپتان جىرىلىپ تورساڭداۋىڭ ۇياتتى. ەكىنشى سايلاۋدا ەستە بولار. «قازانبۇزار» اتانعان جالبىر دا وڭىپ جۇرگەن جوق.
قاسەن. بىزدەن جالبىر ارتىق: ەشكىمنىڭ جەتەگىندە جۇرمەيدى.
اسىلبەك. وزىڭە كەرەگى اكىمدىك پە، باسقا ما؟ ايتشى!
قاسەن (ورنىنان تۇرىپ). سەن مەنى ۇعىنبايسىڭ.
اسىلبەك. نە تىلەيتىنىڭدى سەن ءوزىڭ دە ۇعىنبايسىڭ.
بۇل ەكەۋى كەتە بەرگەندە، ساحنانىڭ ەكىنشى جاعىنان اقتان شىعادى.
اقتان. اسىلبەك، موينىڭدى بۇرشى.
اسىلبەك (بۇرىلىپ). ال، بولىس-ەكە...
اقتان. بولىپ الايىق تا اۋەلى.
اسىلبەك. بولماعان نەسى قالدى ەندى. سايلاۋدى وتكىزۋگە كەرەيەۆ كەلدى دەگەندە-اق ءىشىم شۇرق ەتكەن.
اقتان (كۇرسىنىپ). ءاي، سوندادا قيىن. سىناپتاي تولقىعان ءبىر جۇرت. جالبىردىڭ كوزى جوعالماي بىزدە تىنىم بولار دەيمىسىڭ؟
اسىلبەك. قانشا ادام بار سونىڭ سوڭىندا؟
اقتان. ەداۋىر... اۋىلدىق سايلاۋدا جالبىر جەڭىپ كەتىپ ماسقارامىز شىعا جازدادى.
اسىلبەك. سوسىن؟
اقتان (كۇلىمدەپ). اڭگىمە جازۋدا عوي، قاعاز جۇزىندە چلەن سوۆەت قىپ ءوز ادامدارىمىزدى وتكىزدىك. ءاي، الگى قاسەنىڭ نەگە بۇرتيىپ ءجۇر؟
اسىلبەك. بىردەمە ءدام ەتەدى-اۋ دەيمىن.
اقتان. دامەتسە تىعىندا. (قالتاسىنان اقشا شىعارىپ.) ءما، بەر سوعان. اقشاعا كونسە اياما. سايلاۋشى ءوز ادامىمىز دەپ سەنە بەرۋگە بولمايدى. جالبىردىڭ توبىن توزدىرساق قانا تىلەككە جەتەمىز.
اسىلبەك. وسىنىڭ ءجون-اق...
ەكەۋى كەتە بەرىپ، اقتان ءبىر ءبۇيىر قاراپ، اسىلبەكتەن قالىپ قويادى.
اقتان. زيبا، مىندا كەلشى!
زيبا (كۇلىمدەي كەلىپ). سەنىڭ-اق ساعىنا بەرەتىنىن-اي... الدە ءمىن تاۋىپ ۇرىسقالى تۇرسىن با؟.. قيعاش تارتقان مىرزالاردىڭ كوبىنىڭ-اق باسىن اينالدىرىپ، جەتەگىنە جەگىپ بەرگەن جوقسىڭ با؟
اقتان (كۇلىپ). ءبىر ماقتانبايتىن ادام سەن بە دەپ ەم... راس، سەن سەرىككە جارادىڭ... سەندەي تولقىپ، بورداي توزعان كوپتىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە ايلانىڭ ايلاسى كەرەك.
زيبا. شىرايىمدى شىعارشى ءسۇيتىپ... جانىم، ايتشى ىنتىقتىرماي: بولىس بولىپ شىعاسىڭ عوي انىق؟
اقتان (از ويلانىپ). بولام! بولىپ شىعام!.. كوپشىلىكتىڭ بەتى بۇرىلدى. ەندىگى ءبىر ءقاۋىپتى كىسى جانەۋدىڭ جامانعاليى. بۇعالىقتى سوعان سال. ءبىر ۇرى نەمە عوي. جالبىردى جانىنا ەرتىپ بۇرق-سارقىمىزدى شىعارىپ جۇرمەسىن.
زيبا. كوندىرىپ بەرەم!.. جىبەرە عوي، وڭاشا قىمىز ساپىرىپ وتىرىپ سويلەسەيىن...
ەكەۋى جىمىڭداسقان كۇيى شىعادى. ساحنا از-كەم بوس. دابىرلاپ سويلەسىپ جالبىر، مۇقىش، مۇستافا، دۇيسەن شىعادى.
جالبىر. مۇقىش، سەن قاسەنگە جولىق. ايتەۋىر اقتاننان يگى عوي، مەن سوعان قول قويام. وسىنى سەندىرە ايت. مۇستافا، سەن تاۋكەبايعا جولىق. التىنشى اۋىل سايلاۋىندا جەڭىلدىم دەپ مويىماسىن، «تاۋكەباي جەڭىلدى» عىپ كورسەتىپ وتىرعان اقتان. مەن وسىنىڭ ءبارىن دە ايتام وكىلگە. بار، تەز كەلىندەر.
جالبىر ءبىر جاققا، مۇستافا مەن مۇقىش ەكىنشى جاققا كەتەدى. دۇيسەن بىرەسە جالبىردىڭ سوڭىنا ەرە ءتۇسىپ، ودان كەيىن مۇستافا مەن مۇقىشقا ەرە ءتۇسىپ، اقىرىندا اڭىرىپ، ساحنادا جالىز قالادى.
دۇيسەن (ازدان كەيىن). كىم ەكەنىمدى، كىمگە ەرەتىنىمدى بىلمەي-اق سورلادىم-اۋ!.. مەن ايتسام، بۇلار تۇسىنبەيدى، بۇلاردىڭ جۇمىسىنا مەن تۇسىنبەيمىن. عاجاپ!..
ويلانىپ شارباققا سۇيەنىپ تۇرادى. شارباقتى جاعالاپ، قازىنا كەلە جاتادى.
قازىنا. دۇيسەن! نەعىپ تۇرسىڭ جالعىز؟ تاعى ەرمەي قالدىڭ با جوكەمە؟
دۇيسەن. ولاي دەمە، قازىنا، مەنى جاكەڭنەن ايىرا المايسىڭ. مەنىڭ، ايتايىق، مۇنىم دا، تىلەگىم دە، تۋىسىم دا ءبىر جاكەڭمەن... مەن، ايتايىق....
قازىنا. ەندەشە نەگە بوي باققان ادام قۇساپ سەلتيىپ تۇرسىڭ؟ نەگە جۇرمەيسىڭ جاكەممەن تىزە قوسىپ؟
دۇيسەن. سەبەبى بار، قازىنا.
قازىنا. قانداي سەبەپ؟
دۇيسەن. سەن تۇسىنبەيسىڭ وعان.
قازىنا. ابدەن ءوزىڭ ءتۇسىنىپ تۇرعان شىعارسىن.
دۇيسەن. قازىنا! تىم بولماسا سەن ۇعىنسايشى مەنىڭ جۇرەگىمدى! ساعان دەگەن جۇرەك... سەزەمىسىڭ. مەن جالعىزبىن. مەن اداسقان قازدايمىن. ايتسام دەپ ەم ساعان ءبىر اشىپ...
قازىنا (كەپكە). نە كوڭىرسىتىپ تۇر وسى؟.. (كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، دۇيسەنگە.) سەزەمىن عوي بايعۇس... (دۇيسەن ەلەڭدەي باستايدى.) ايەل باسىممەن ساعان اقىل ايتۋىم ۇيات، ايتكەنمەن دوستىق ءسوزىم: سەن بۇلتاقتى قويىپ، جاكەڭە جاردەمدەس. ىستەيمىسىڭ وسىنى؟
دۇيسەن. قالايشا؟ مەن وسى كۇنگە شەيىن بولىسپاپپىن با؟
قازىنا. ونىڭ جەتكىلىكسىز! جاكەڭ باستاعان جۇمىستى سەن اياقتايتىن بولىپ كىرىس.
دۇيسەن. وندا... (ويلانىپ.) قالاي بولعانى؟
قازىنا (كۇلىمدەپ). جۇرەگىڭنىڭ بىزدىك ەكەنىنە كىم سەنەدى؟
دۇيسەن. جۇرەككە تيمە، قازىنا، جۇرەك سەندىك!
قازىنا (تاڭدانىپ). سەنىڭ جۇرەگىڭ مەندىك؟..
اسىلبەك (ساحنانىڭ ءبىر جاعىنان كەلە جاتىپ). وسىلاردىڭ ايتىپ تۇرعانى قاي جۇرەك؟ (توقتاپ، مۇرتىن سيپاپ.) تىم وڭدى-اۋ وسى كەلىن... اقتان سوعىلعان دا تەگىن قىزىقپاعان عوي بۇعان. ءبىراق قاسقىر ەكەن. (بۇل كەزدە دۇيسەن قازىناعا ءبىر نارسەنى ايتىپ تۇرادى. قازىنا كۇلىمسىرەپ ۇندەمەيدى. اسىلبەك جاقىنداي ءتۇسىپ، تاماعىن قىرىپ.) دۇيسەن شىراعىم، و كەلىن ەشقايدا كەتپەس، موينىڭدى بۇر، ءسوزىم بار...
دۇيسەن مەن قازىنا سەلت ەتىپ، باستارىن كوتەرىسەدى. دۇيسەن جالتاقتاپ اسىلبەككە بەتتەيدى.
قازىنا (اشۋلانىپ). توقتا! اياقتامايمىسىڭ، ءسوزىڭدى؟ نە دەپ ەڭ جانا؟
دۇيسەن. تۇسىنبەگەنىڭبە، قازىنا-اۋ؟.. (قازىنا تەرىس اينالىپ ءجۇرىپ كەتەدى.)
اسىلبەك (سىلق-سىلق كۇلىپ). بۇ كەلىن امەڭگەرىڭ-اۋ ءالى سەنىڭ... قۇلاعىن بۇراي بەرگەنىڭ ءجون. مىنا سايلاۋدى وتكىزىپ قول بوساسا، ىڭعايعا الارمىز، ەشقايدا كەتپەس بۇ كەلىن. ال، بالا، مانا ايتىپ پا ەم؟ سىباعاندى تولىق اكەلدىم، ەندى تولقۋدى قوي. ۇستا مىنانى! (قوينىنان ءبىر بۋدا اقشا شىعارىپ، دۇيسەنگە ۇسىنادى.)
دۇيسەن (شوشىنىپ). مۇنىڭىز نە؟ اتاي كورمەڭىز، مەن پارانىڭ ادامى ەمەسپىن...
اسىلبەك. وقا جوق، باستاپقى كەزدە ءبارىمىز دە سولاي دەيتىنبىز... قالتاڭا سال، «اق جۇرەكتىگىڭە» تاپ وسىدان كەلەتىن كىر جوق. (دۇيسەن بەزەرىپ جولامايدى.) قاپ، بالالىعىڭ-اي...ءجۇرشى، بىلاي بارىپ سويلەسەيىك.
دۇيسەن اسىلبەككە ەرىپ شارباقتىڭ ءبىر جاعىمەن كەتە بەرگەندە، شارباقتىڭ ەكىنشى جاعىنان مۇقىش پەن مۇستافا شىعا كەلەدى.
مۇستافا. انە، دۇيسەندى ەرتىپ اكەتىپ بارادى اسىلبەك.
مۇقىش. ويباي، ايرىلمايىق. دۇيسەن! (دۇيسەن دە، اسىلبەك تە تۇرا قالادى.) بەرى كەل، دۇيسەن، جۇمىس بار.
اسىلبەك. ءقازىر كەلەدى، كۇتە تۇرىڭدار. كانە، ءجۇر، دۇيسەن! (دۇيسەن تاعى اسىلبەككە ەرە بەرگەندە.)
مۇقىش. دۇيسەن! كەتكەنىڭ شىن بولسا، اقتىق ايرىلىسقانىمىز وسى بولسىن!
اسىلبەك. ايرىلىسقاندا، ولە قالار دەپ پە ەڭ؟
ءبىر بۇيىردەن جالبىر شىعا كەلەدى.
جالبىر. و نە؟
مۇقىش. انا دۇيسەن ءىنىڭ اسىلبەككە ەرىپ بارادى.
جالبىر. قوي، ەرمەس، مەن ءتىرى تۇرىپ اسىلبەك پەن اقتانعا ادام بەرۋشى مە ەم؟ بەرى كەل، دۇيسەن! (دۇيسەن جالبىرعا بەتتەيدى.)
اسىلبەك (مىسقىلداي كۇلىپ). ىرزامىن، جاكە، سورلىنى ەسەك قىلىپ-اق مىنگەن ەكەسىڭ.
جالبىر. ءاي، كەت ەندى! (اسىلبەك كەتەدى. ازدان كەيىن). بىلاي، جىگىتتەر، الگى قازاق وكىلىنىڭ مەنىمەن سويلەسپەگەنىن ايتىپ پا ەم؟ (كۇلىمدەپ.) ءبىزدىڭ باعىمىزعا تاعى ءبىر ورىس وكىلى كەلىپتى. شىن بولشيەۆيك پە دەدىم ءوزىن: «ارىزىڭدى بەر، تانىسايىن»،–دەدى؛ تەگى وسى قازاق وكىلدەن مارتەبەسى جوعارىلاۋ ما دەيمىن. ەندى بۇعان ارىز جازۋ كەرەك. ارىز جازعاندا اقتان مەن الشىنبايدىڭ كىم ەكەنىن، نە ىستەگەنىن تۇگىن قالدىرماي ايتىپ بەرۋىمىز كەرەك.. (دۇيسەنگە.) وسى ارىزدى سەن جازاسىڭ، بالا!.. (دۇيسەن تومەن قارايدى. باسقالار سوعان قادالادى.) نەگە تۇنجىرادىڭ، جازبايمىسىڭ؟
دۇيسەن. جاكە، ءتۇسىنىڭىزشى، ماسەلەن ايتايىق...
جالبىر. ءسوزدى قوي، جازاسىڭ، ءجۇر!
مۇقىش پەن مۇستافا الدىڭدا، دۇيسەن، جالبىر ارتىندا ساحنادان شىعادى. از تىنىس... شارباقتى ورالىپ كەرەيەۆ كەلەدى. كوزىلدىرىك، جالاڭباس، دۋدار شاش، اق جاعا، جەلەڭ جابىلعان. ساحنادا ىڭىلداۋمەن كەلەدى.
كەرەيەۆ (ىڭىلداپ). توقتا، بۇلاي ەمەس ...(ويلانىپ، قايتا ءبىر ءاندى سالىپ كورەدى.) شورت ۆوزمي، جاڭىلىپ قالعانىم. ءان جالكى ەمەس، وسى ءاندى سالعان قىز جالكى... شىركىننىڭ كۇلكىسى-اي!.. (شاپانىن توسەپ وتىرىپ جاتىپ.) ەسىل سارىارقام، قىمىز دا سەندە، قىز دا سەندە (داۋىستار.) اقا! ۋا اكا!..
داۋىس. ءاي... ءقازىر...
اقتان كەلىپ، كەرەيەۆتىڭ جانىنا وتىرادى.
كەرەيەۆ. اقا-اۋ، الگى ءبىر جامان شالدارىڭ مەنىڭ جولداسىڭدى نىقتاپ الىپتى.
اقتان. جالبىر دەيتىن بۇزىعىمىز سول.
كەرەيەۆ. ءوزىن جاڭا بوقتاپ جىبەرە جازدادىم.
اقتان. بوقتاۋىڭىز كەرەك ەدى. ەسىڭىزدە بار ما؟ بۇل الگى انا جىلعى سىزدەر ۇستاپ اكەتەتىن ەسىركەپ دەگەن بالانىڭ جاقىن اعاسى ەدى عوي.
كەرەيەۆ. قوي-اۋ، سولاي ما ەدى؟
اقتان. اۋ، ەندى سۇرايىنشى: سول ەسىركەپ قايدا؟ ءولى مە، ءتىرى مە؟
كەرەيەۆ. ول ما، ول... (از ويلانىپ وتىرادى.) وسى اۋىلدان شىعاتىن كۇنى... (كەنەت كۇلىمدەپ.) الگى ءسىزدىڭ سىلتەۋىڭىزبەن ءبىر كەلىنشەكتى الا كەتىپ ەم عوي.
اقتان. سول كەلىنشەگىڭىز دە وسى اۋىلدا ءجۇر.
كەرەيەۆ (شوشىنىپ). كاك! قالايشا جۇرەدى؟ مەن ونى اتتىرىپ كەتىپ ەم عوي؟
اقتان. اتىلماعان بولار.
كەرەيەۆ. اتىلماعان؟ اتىلماعان... دا... دا.،، سول ايەلدىڭ سكاندالىندا ءبىر جىگىت قىلىشپەن شابىلعان سياقتى ەدى.
اقتان. تاڭسىق دەيتىن باتىراق ەدى عوي. ول ءقازىر دە بولنيستە بىلەم. ءبىر قولىنان ايرىلعان دەيدى، اۋرۋ.
كەرەيەۆ (ويلانىپ). قاتىن اتىلماعان... ىمم... سۆولوچ، سو جولعى وتريادىمىزدىڭ ىزاسى... سىزگە ەسىركەپ تۋرالى ايتپاقشى ەم-اۋ: الدىمىزدان دا، ارتىمىزدان دا جاۋ قاماپ، قىسپاققا قىسىلعان سوڭ الدىمەن سولاردى جايلاستىرماقشى بولدىق. ءبىزدىڭ جانتايەۆ تىم قىزۋ ەدى: «اتىڭدار مىنالاردى!» – دەپ وتريادقا بۇيرىقتى بەرىپ قالدى. قارايمىن: بۇيرىققا سەلت ەتكەن ءبىر جىگىت جوق، جانتايەۆ قىزۋلانىپ، ەسىركەپتەردى ءوز قولىنان اتپاق بوپ ناگانىن سۋىرىپ الماسىن با... سول – سول-اق ەكەن، ون شاقتى جىگىت جانتايەۆقا ۆينتوۆكەسىن توسەپ تۇرا قالعانى. زارەمنىڭ ۇشقانى سونداي، جىگىتتەرگە سىر بەرمەگەن بوپ جانتايەۆتىڭ ناگانىن جۇلىپ الدىم. سول ءتۇنى سەنىمدى دەگەن 4–5 جىگىتتى ەرتىپ، جانتايەۆ ەكەۋىمىز قاشىپ بەردىك.
اقتان. ويپىرم-اۋ، سونداي ماسقاراسى بار ما ەدى؟
كەرەيەۆ (كۇلىمسىرەپ). ءبىراق ودان زيان كورمەدىك: ەرتەڭىنە اقتان قاشقان ادام بولىپ قىزىلدىڭ وتريادىنا قوسىلدىق تا كەتتىك. (ويلانىپ.) ىمم... سول كەلىنشەك ءتىرى ەدى دەسەڭىزشى... قارىسپا مىنەزدى، وتكىر كىسى كورىنىپ ەدى كاپىر... (تىستان داۋىس.)
داۋىس. اقتان! جۇرت جينالىپ كۇتىپ وتىر.
اقتان (ەلەڭدەپ). قانە، بارامىز با؟ اۋ، تورە، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز نە بولادى؟ ءبىز ايتەۋىر سىزگە ارقا سۇيەپ وتىرمىز...
كەرەيەۆ (تۇرىپ). مەن تۇرعاندا نەدەن ساساسىڭ، سەنى بولىس سايلايتىنىم انىق.
بۇلار شارباقتىڭ ءبىر جاعىمەن كەتە بەرگەندە، شارباقتىڭ ەكىنشى جاعىنان قازىنا مەن جالبىر كەلە قالادى.
جالبىر (سويلەپ كەلەدى). شىراعىم، ايتەۋىر، قالدىرماي اش.(قازىنا كەرەيەۆكە قادالا قاراپ، سوستيىپ تۇرىپ قالادى. قازىناعا قادالا قاراپ كەرەيەۆ تە تۇرىپ قالادى.)
قازىنا. سۇمدىق-اي، سول عوي!
كەرەيەۆ. اپىرم-اۋ، سول قاتىن عوي!.. تاپ ءوزى...
جالبىر. و نە، شىراعىم؟.. (اقتان كەرەيەۆپەن سىبىرلاسىپ ەكەۋى كەتەدى.) اقتاندى ايتامىسىڭ؟ ول جاۋىزدىڭ جولى بولىپ ءجۇر، مىنا ءبىر كوزىلدىرىككە ارقا سۇيەپ... مويىما، قاراعىم. ورىس وكىلگە اقتاننىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بەرسەك...
قازىنا. ءوزىڭىز بارىڭىز، مەن قايتام. جالبىر. ويباي، قاراعىم-اۋ، اقتاننان قايمىققانىڭ با؟ قازىنا. بولمايدى!.. بولمايدى!.. ءبىزدى سۇيەيتىن ەشكىم جوق. (جىلاپ جىبەرەدى.)
جالبىر (ساسقالاقتاپ). قوي، شىراعىم، جىلاما... اپىرم-اي، ەندى... ە، وزىدە شىقتى!.. ءاي، توۆاريشش، جولداس شىراعىم، بەرى كەلشى، مىنا كەلىننىڭ سىزگە بارمايمىن دەپ تۇرعانى.
ستەپانوۆ (ساحناعا شىعا كەپ، انادايدان). ونىسى قالاي؟ مەنەن نەگە قورقادى؟
قازىنا سەلت ەتىپ باسىن كوتەرىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالادى.
قازىنا (ۇمتىلا ءتۇسىپ). ءسىز... ءسىز....
ستەپانوۆ. ءيا، مەن پارتيا ورنىنان كەلگەن وكىلمىن،فاميليام ستەپانوۆ.
قازىنا (ەلەۋرەپ، جىلامسىرساپ). ءسىز... ستەپانوۆ؟ ستەپانوۆ (وزىنە). بۇ كىسىنى قايدان كوردىم؟
قازىنا. ۇمىتتىڭىز با؟ جاۋدىڭ وعىنان مەنى قۇتقارعان ءسىز ەمەس پە ەدىڭىز؟ (جىلاپ جىبەرەدى.)
ستەپانوۆ. ويپىرم-اۋ، يە... قازىنا!
جالبىر (ساسقالاقتاپ). ءوي، ەي... شىراعىم-اۋ، مەنى قارا باسىپتى عوي، ءسىزدى تانىماي... (بارا قۇشاقتايدى. تانىسۋ.)
ستەپانوۆ. عاجاپ. سىزدەردى ماعان ەلدى دەپ ەدى.
جالبىر. اقتان با؟
ستەپانوۆ. جوق، كەرەيەۆ.
قازىنا. ول جاۋىزدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەڭ؟
ستەپانوۆ. ول كىم ەدى؟
قازىنا. ول اقتىڭ وفيسەرى. ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتكەن سول ەدى عوي.
ستەپانوۆ (باسىن ۇستاپ). پودوجدي... پودوجدي... كاك تاك؟..
جالبىر (اۋزىن اشىپ). ءا... باسە!.. (ازدان كەيىن.) قاراعىم، ەسىركەپتىڭ دەرەگىن ءبىلدىن بە؟ (قازىنا ەلەڭ ەتەدى. جالبىر ەكەۋى ستەپانوۆقا تەلمىرەدى.)
ستەپانوۆ (ازدان كەيىن). بىلە المادىم...
شىمىلدىق.
ءتورتىنشى پەردە
ءبىر بولمە، ەكى ەسىك، شكاف، ۇستەل، ورىندىقتار. شكاف جانىندا پيسار: اقساقالدى، كوزىلدىرىكتى ورىس شالى. تەرپ ۇستەلدە اقتان – شالا ورىسشا كيىم، تاقياشاڭ. اقتاننىڭ جانىندا مولدا.
مولدا (جىمىڭداپ). اللاھۋ تاعالا قازىرەتلەرىنىڭ جاردەمىنىڭ ارقاسىندا ءدىن ماسەلەسىن، ەنشاللا، قال قىلساق كەرەك.
اقتان. سونىڭىزعا تىلەكتەسپىز. (پيسارگە بارىپ، قۇلاعىنا ايقايلاپ.) ترافيم پاۆليچ! ترافيم پاۆلوۆيچ!.. (پيسار اڭىرايىپ قارايدى.) ۆوت مولدانىكى ماندات پيسات. مولدانىكى اناۋ مەشىتكە ساداقا جينايدى، مولدانىكى اناۋ مەشىت توزعان، تۇزەتەرگە نادو. ۆوت سوعان ماندات پيسات قىلساڭ، مەنىكى پودپيسات قىلادى، تۇسىنگەن؟
پيسار. حوروشو، حوروشو...
اقتان (وتىرىپ). ەرىننىڭ ىمقىرۋىنان تۇسىنە قالاتىن الاياق قوي، سۇڭقىلداتىپ جازىپ جاتقانىن كوردىڭىز بە؟
مولدا. بۇل جارىقتىعىمنىڭ نەسىن ايتاسىڭ، ءدىنى كاپىر دەمەسەڭ، شىن اۋليە عوي.
اقتان. ولجاڭىزدان ەسكەرەرسىز مولدەكە، ءا؟
مولدا. حالىقتان عانا ءبىر جينالسىنشى، سوسىن... (پيسار جازعان قاعازىن ۇسىنادى، اقتان قول قويىپ، ءمور باسادى.)
اقتان (قاعازدى مولداعا بەرىپ). ولجالى قايتۋىڭىزعا تىلەكتەسپىن!
مولدا. ءامين!..
مولدا كەتەدى. اقتان شالقايىپ، ويلانىپ ءبىرسىپىرا وتىرادى.
اقتان. دا... زىمىراپ بارا جاتقان ۋاقىت. بولىس بولعانىما بۇگىن اتتاي وتىز كۇن... «ءبىر كۇن وتىرا المايدى» دەپ وسەكتەپ ەدى جۇرت. «سىيىنعانىڭنان سۇيەنگەنىڭ كۇشتى بولسىن» دەگەن وسى دا. (ۇستەلگە سۇيەنىپ كۇلىمدەپ، ازدان كەيىن ويلانادى.) جالبىر يتتەن دەرەك جوق، «كۇبىرنەدەن ورىنداتا الماسام، سەنترگە شەيىن بارامىز» دەپ ايتتى دەپ ەدى... اپىرم-اي، سول ءيتتىڭ ءوزى... (كورشى بولمەگە قۇلاعىن سالىپ تىڭداپ.) قازىنا كەلىننىڭ داۋىسى عوي؟ (اقىرىن بارىپ ەسىكتى اشىپ.) كەلىن شىراعىم، بەرى كەلىپ كەتشى! (ورنىنا وتىرىپ دۇرىستالادى، قازىنا كورشى بولمەدەن شىعىپ، بوساعادا تۇرادى.)
اقتان. وتىرىڭىز ۇستەلگە.
قازىنا. ءجاي شاقىردىڭىز با؟
اقتان. اپىرم-اي، وتىرىڭىزشى، كەلىن! ءسىزدى كورگەندە ساسىپ قالام.
قازىنا. قىلمىسىڭىز بار شىعار.
اقتان. ءتۇۋ، كەلىن-اي... سويلەسسەك تۇسىنىسپەيتىن نە بار؟
قازىنا. تۇسىنىسەتىنىڭدى سودان بىلەيىن، مىنانى ايتىڭىزشى.
اقتان (ەلەۋرەپ). يە، يە...ال؟
قازىنا. «توپالاڭ كەزىندە تويدىڭ» كەبىن كەلتىرىپ، اشتان قىرىلىپ جاتقان كەدەيدى ارەستپەن توپىرلاتۋىڭا جول بولسىن؟
اقتان. كەلىنجان... «جاڭىلماس جاق بولماس، سۇرىنبەس تۇياق بولماس» دەگەندەي، بالكىم قاتام دا بار شىعار. ءبىراق مەن كەدەي توبىنىڭ ادامىمىن. سويلەسسەك، ءبارى دە اشىلادى...
قازىنا (كوپكە). نە بەتىممەن سويلەسىپ تۇرمىن وسىمەن؟ قوي ويباي، وسەككە تانىلىپ جۇرەرمىن. (بۇرىلىپ كەتە باستايدى.)
اقتان. كەلىن، كەلىن!.. كەلىن!.. (اڭىرىپ از وتىرىپ.) ۋا، توبا!.. زورلاپ تا كوندىرە المايمىن، جالىنىپ تا كوندىرە المايمىن، نەتكەن ايەل بۇل!.. (ويلاپ كۇلىمدەپ.) ءبىر رەتى بولار... ءوزىم بولىستىعىمدا بەكىپ الايىنشى... جۇرە تۇرسىن. (كوتەرىڭكى.) قۇتقارماسپىن! قۇتىلماس مەنەن! (قاعازىن اقتارىپ وتىرىپ.) باسقاعا ويىنشىق بولسام دا، ايەلگە ويىنشىق بولماسپىن! اسىرەسە وسى كەلىنگە ويىنشىق بولماسپىن. جەتەرلىك بولدى ءوزى.
تىستان زيبا كىرەدى.
زيبا. بولىس-اۋ، كەڭسەڭە كۇنىنە ءبىر كەلمەسەم تۇرا المايتىن بولدىم.
اقتان (جىلى شىراي بەرمەي). دوسەكەڭنىڭ ۇيىنەن ىشىك كەلمەكشى ەدى، الدىڭ با؟
زيبا. ءتايىرى، قۇر داقبىرت ەكەن عوي: جانات ىشىك دەگەنگە پۇل جەتپەيتىن اسىل ەكەن دەسەم.
اقتان. جۇماننان كەلگەن كىلەم شە؟
زيبا. ونىڭ تۇرارلىق.
اقتان. بايسەيىتتەن العان ات شە؟
زيبا. مەن مال تانيمىن با، باي ماقتاپ وتىردى.
اقتان (كۇلىمدەپ). باي ريزا بولسىنشى.
زيبا. مەنىڭ دە ريزالىعىمدى كەرەكسىنبەيسىڭ-اۋ؟ اجارى ءتاۋىر كەلىنشەكتەردى ميليسيامەن قۋدىرىپ الاتىن ونەر تاۋىپسىڭ... (كۇرسىنەدى.)
اقتان. ۇستەرىنەن ارىز تۇسكەن سوڭ...
زيبا (كەكەتە). قازىنا كەلىنىڭمەن ءجيى ۇشىراساسىڭ بىلەم؟
اقتان. ونىڭ قاتا، زيبا، جۇمىس بابىندا...
زيبا. ابدەن، «جۇمىس بابىندا» بولماي... (كۇرسىنىپ.) قايتەيىن، كەزىندە جەڭگەلىك مىندەتىمدى وتەگەن سياقتى ەدىم، بۇل كەزدەرگە كەلگەندە...
تىستان اسىلبەك كىرەدى. اقتان سونىمەن سويلەسەدى.
زيبا (ءبىرازدان كەيىن كۇرسىنىپ). مىنا قاينىڭا اس استىرايىن، ەرىپ كەلە عوي، بولىس. (كەتەدى.)
اسىلبەك (يەگىن كوتەرىپ.) جەڭگەي نەگە اشۋلى؟
اقتان. ءاي، پالە بولدى ءوزى، ءتىستى باقاداي جابىسىپ.
اسىلبەك (كۇلىپ.) تاعى قازىنا كەلىنگە اۋىتقىپ ءجۇرسىڭ بە؟ ءۇيىر قىلامىن دەپ باسىڭا سەكىرتىپ الىپ جۇرمە.
اقتان. سەنىمەن اقىلداسايىنشى: مەن عوي سوۆەتتىڭ بولىسىمىن. باياعىداي ىسقىرىنۋدى كوتەرمەيدى... سولاردىڭ ءوزىن ىشكە تارتسام دەپ ەم.
اسىلبەك. قارا توبىردى ما؟ ءاي، بىلمەيمىن-اۋ. (از ويلانىپ.) الدە... جالبىر جاعىنان جاماندىق حابار ەستىلە مە؟
اقتان. ءازىر تىنىش. كەرەيەۆ ۋەزدە ءوز ءسوزىن ماقۇلداتىپ شىعارىپتى... سودان كەيىن جالبىر كۇبىرنەگە كەتىپتى...
اسىلبەك. «كۇبىرنەگە كەتىپتى» دەيسىڭ بە؟
اقتان (كۇلىمدەپ). ءبىراق، وندا جانتايەۆىمىز وتىر عوي، قالاي الدىرار ەكەن جاۋعا؟!
اسىلبەك. ءاي، قوي دەگەن ءتىلدى بوسا دا الماسسىڭ؛ قازىنا كەلىندى الامىن دەيتىن بولساڭ، رەتىڭ ەندى كەلدى. ونىڭ ءۇشىن مىنانى ىستەۋ كەرەك... (اقتان وعان تەلمىرەدى.) دۇيسەن ءمۇعالىمدى بار عوي... سونىڭ كوزىن جوعالت.
اقتان. ءقايتىپ؟
اسىلبەك. باسقا ءبىر مەكتەپكە جىبەر. سوسىن مۇقىش پەن مۇستافانى قولعا ال. مۇستافانىڭ باسىن جۇتۋ وڭاي: ول ءبىر كەزدەگى ايگىلى ۇرى ەمەس پە. كەرەك بولسا مۇستافانىڭ ۇستىنەن مىڭ ءتۇرلى ماتەريال جيىپ بەرەيىن. جانى ىشقىنسا قولتىعىڭا كىرەدى. ءسۇيتىپ، توبىن بۇزىپ، بىرىنە-بىرىن ۇرىستىرماساڭ...
اقتان (كۇلىمدەپ). تەرىس ەمەس-اۋ، ءا؟
تىستان ەكى قايىرشى كىرەدى.
اقتان (جەكىرىپ). نە كەرەك؟
قايىرشى. بولىس شىراعىم، جاردەم...
اقتان. بار، بار... شىعىندار. شىق دەيمىن ەندى. جاردەم، بەرەتىن ءۇي بۇل ەمەس. (قايىرشىلار كەتەدى.) تولىپ كەتكەن قايىرشى، كۇنىنە ءجۇزى كەلەتىن شىعار.
اسىلبەك. ءاي، مەنىڭ جۇمىسىم بار. (كۇلىمدەپ.) راقمەت دەگەن سوعىلعانىڭ ەلدىڭ قىز-قاتىنىڭ قويار ەمەس. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر كەلىنىن ساتىپ جىبەرىپتى.
اقتان. ساتىلسا اقشاسى تيمەي مە ساعان؟ (كۇلىپ.) راقمەتتىڭ الاتىنى ۇستىندەگى پروسەنتى عانا عوي.
اسىلبەك. اقشاسى دا تەرىس ەمەس. ايتكەنمەن ۇيات بولا ما دەيمىن.
تىستان بوقتىباي كىرەدى. اقتان بايەك بوپ، ورىندىق بەرىپ وتىرعىزادى.
بوقتىباي. قۇتتى بولسىن كونسەڭ (جاعالاي قاراپ پيساردى كورىپ.) اۋ، مىناۋ فەدەكين بە؟ (بوركىن قولىنا الىپ، پيساردىڭ جانىنا بارىپ، ءيىلىپ قولىن ۇسىنادى.) زدراستىي، تىراپىم پالىش!
پيسار. و... بوقتىبايكە، بوقتىبايكە... زدراستى، زدراستى... كاك جيۆەم؟
بوقتىباي. قۇدايعا شۇكىر، قۇدايعا شۇكىر. (ەكەۋى ءبىراز داۋرىققاننان كەيىن ورنىنا وتىرىپ.) اپىرم-اۋ، بۇل ءتىرى ەكەن عوي؟ وي، سابازىم-وي. وپىر-اۋ، وسىنىڭ جاسى سەكسەننەن اسقان بولار، ءا؟
اقتان. سەكسەن تورتتە.
بوقتىباي. بولار، بولار... باياعى الشەكەڭ بولىس بولاتىنىندا ءپيسىر بولعان كىسى ەدى-اۋ، وندا ءبىز جاس ەدىك.
الشىنباي كىرەدى.
الشىنباي. ە، كەلدىڭ بە، شال؟
بوقتىباي. قۇداي كەل دەگەن سوڭ كەلدىم. اقتاننىڭ بولىستىعىن كورىپ، قۋانىپ قايتايىن دەدىم.
اسىلبەك. بوقا! ادەيى قاراپ سايلاساڭىز دا، وسىنىڭ ادامشىلىعى كەم بە دەيمىن. باياعىنىڭ بولىسىنداي ىسقىرىنىپ تۇرمايدى.
بوقتىباي. اسىقپا، قاراعىم، ءبارى دە بولار.
ۆينتوۆكا سۇيرەتىپ ەلەكباي كىرەدى.
ەلەكباي. بولىس-ay، الگى ءبىر مەلەتسەڭ مىنا ءبىر نەمەسىن ماعان ۇستاتىپ: «ىرىستاۋىڭداردى كۇزەتە تۇر»، – دەپ كەتىپ ەدى. ءالى تۇرمىن، ءالى تۇرمىن...
اقتان. تۇرساڭ، اقى سۇرايمىسىڭ؟
ەلەكباي. اقىڭدا وزىڭە، ءما، مىلتىقتارىڭ دا وزىڭە، مەن مالىمدى قارايمىن. (كەتە بەرگەندە.)
اقتان. ەلەكباي! ۇستا مىلتىقتى! كۇزەتەسىڭ! ەلەكباي. اۋلاق! اتا-بابام مىلتىق ۇستاماي-اق وتكەن.
اقتان. وسىدان قاماۋداعىلاردىڭ بىرەۋى قاشسىن!
ەلەكباي (ەسىكتە تۇرىپ). اتاسىنىڭ باسىنا قاشا ما: الدىنىڭ قامالعانىنا ون كۇننەن استى، كوبى اشتان بۇرالىپ جاتىر.
ەسىكتى قاتتى جاۋىپ كەتەدى، وتىرعاندار بىرىنە-بىرى قارايدى.
الشىنباي. بۇل مىنەزدى قايدان شىعارىپ ءجۇر بۇل؟
اقتان. شورت بىلگەن بە...
اسىلبەك. وسىلاردى ىسكە تارتامىن دەيسىڭ-اۋ؟ بوقتىباي. قاراۋداعىلار كىمدەر؟
الشىنباي. ءتايىرى... ۇرى-قارى بۇزىقتار عوي.
ۇرقيا كىرىپ، ەسىكتە تۇرادى.
اقتان. كەل، كەل، جەڭگەي، جۇمىسىڭ بار ما ەدى؟
ۇرقيا (اقتانعا سىبىرلاپ). تاڭسىق كەلىپتى. اقتان (شوشىنىپ). ءا؟..
ۇرقيا. تۇندە جيىلىستارى بولىپتى.
اقتان. ال...
ۇرقيا. بۇگىن تاعى جينالماق.
اقتان. ال...
الشىنباي (ەلەڭدەپ). ءجاي ما سىبىرلارىڭ؟ ايتساڭدارشى اشىپ.
اقتان (ازدان كەيىن كوڭىلسىز). تاڭسىق كەلىپتى.
الشىنباي (شوشىنىپ). تاڭسىق؟
بوقتىباي. كىم دەيدى؟
اسىلبەك. قولى شابىلسا دا ولمەگەنى! نە دەگەن بەرىك جان ەدى؟
اقتان. جالبىر جالعىزسىراپ ءجۇر ەدى، مۇراتى بەرەر ەدى-اۋ ەندى.
اسىلبەك. كيت ەتسە شولاق قولىن العا تارتادى دا تۇرادى-اۋ...
الشىنباي. بىلەسى4دەر مە؟ (وتىرعاندار الشىنبايعا تەلمىرىسەدى.) الگى ەلەكباي نە ءۇشىن ەلىرىپ ءجۇر؟ مەنىڭ ەسىگىمدە جۇرگەن باتىراقتىڭ ءتىل قايىرعانىن كورىپ پە ەدىڭدەر ومىرگە؟ (از تىنىس، الشىنباي كۇرسىنىپ.) جاقسى ىرىم ەمەس. (باسىن شايقاپ وتىرادى.)
اقتان (ۇرقياعا). جيىلىستارىندا نە تۋرالى ايتقاندارىن سەزدىڭ بە؟
ۇرقيا. سەزدىم: تاڭسىق ايتتى: «ۇيىم اشايىق، – دەدى، – پارتيا بولايىق»، – دەدى.
اقتان. پارتيا... قانداي پارتيا؟
ۇرقيا. كوممۋنيست پارتياسى.
الشىنباي.ءوي، اۋزىڭنان قاعىن! (ۇرقيا ساسىپ قالادى.)
بوقتىباي. مۇندار... جاقسى ءسوز بۇيىرمادى ما؟
اقتان. ءقايتسىن، ەسىتكەنىن ايتادى.
پيسار. اقتان الماعانبەتىش... ءما، ال، قازاقشا جازۋ... مەنىكى بىلمەيت...
اقتان الىپ، قاعازعا ۇڭىلەدى.
بوقتىباي. راس، قازاقشا بىلمەيدى. باي-بايدىڭ دىنىنە بەرىگى-اي: بالا كۇنىنەن قازاق ىشىندە جۇرسە دە، ءبىر اۋىز قازاق ءتىلىن بىلمەستەن كەلەدى-اۋ!
اسىلبەك. ترافيم پاۆلوۆيچتى ايتاسىڭ با؟
الشىنباي. ءور مىنەزدى كىسى... كەپ جولداس بولدىم عوي.
اقتان، قاعازدى وقىعان سايىن ۇرەيلەنىپ، شەگىنشەكتەپ بارىپ ەسىككە سوعادى، بىلايعىلار اڭىرىسىپ قالادى.
اسىلبەك. اۋ، اۋ...
الشىنباي. نە سۇمدىق؟
اقتان (ۇستەلگە السىرەي سۇيەنىپ). ەسىركەپ...
الشىنباي، بوقتىباي (شوشىنىپ ورىندارىنان تۇرىسادى.) ەسىركەپ ءتىرى مە؟
اسىلبەك. ول قايدا؟
اقتان (ءسوزىن ءبولىپ). پەترىمپوردامىن دەپتى. وقۋدامىن دەپتى. (اقتان ءسوزىن ءبولىپ وتىرادى. باسقالار تەلمىرىپ سوعان قاراۋمەن تۇرادى. ازدان كەيىن اقتان.) جازعا قاراي... كەلەم دەپتى
سوڭعى ءسوز ايتىلعاندا ءبارى دە مىقشيىپ ورىندارىنا وتىرىسادى. از تىنىس... راقمەت كىرەدى. ءجۇزى جايدارى. ءۇي ىشىنە جاعالاي قاراعانمەن، نە بولعانىن تۇسىنە المايدى.
راقمەت (اقتانعا ءتونىپ، قۇلاعىنا سىبىرلاپ.) بولىسەكە، سەگىزىنشى اۋىلدان ون شاقتى كەدەيدى توپىرلاتىپ قۋىپ كەلدىم. ءبارىنىڭ ۇستىندە دە پۇرتەكەلى بار... ەرماعامبەتتىڭ كەلىنىن دە الا كەلدىم. وي، وزىدە سۇلۋ ەكەن! مىناۋ دەگەن سۇلۋىڭ!.. قايدا قامار ەكەمىز؟ بايدىڭ سارايىنا سىيار ەمەس.
اقتان (اقىرىپ). قىسقارت! كۇيگەن ۇستىنە كۇيدىرمە...
راقمەت شوشىپ شەگىنگەندە ۇرقياعا قاقتىعادى.
اسىلبەك (كەكەتە). راقاندىكى ساۋدانىڭ ءجايى شىعار!
الشىنباي. «تىشقانعا – ءولىم، مىسىققا ويىن» دەگەن عوي.
راقمەت (ساسىپ، ۇرقياعا). ايتشى، ۇرقيا، نە سۇمدىق بولدى؟
ۇرقيا مەن راقمەت سىبىرلاسادى. كورشى بولمەدە كوپ ادام قوسىلىپ «ينتەرناسيونال» كۇيىن جىرلايدى. الشىنبايلار تۇتىگىپ تىنىشسىزدانىپ تىڭدايدى.
الشىنباي (اقتانعا). الىپ ءجۇر انا شالدى، وڭاشاعا شىعارىپ، وسىعان ءتۇسىندىرىپ كورەيىك. (كۇرسىنىپ.) كوپتى كورگەن كونە ەدى، ەم بولعانداي بىردەمە تاپپاس پا ەكەن. (كۇرسىنىپ.) «ىلاق قۇرلى باقىرماي، ولگەنىم نە اپىرم-اي» دەپ احمەت ايتقانداي، تۇڭعيىققا تىرەلەتىن ەش نارسە جوق، مۇنان قيىنىن دا كورگەمىز.
بوقتىباي (الشىنبايعا). دۇپ-دۇرىس-اۋ، دۇپ-دۇرىس... ەل سىرىن بىلەتىن كوكجالىمسىڭ عوي.
الشىنباي (مىرس ەتىپ كۇلىپ). قان جاۋعىر «كوكجالىڭ» نە؟ بۇرىن قاسيەتتى ءسوز بولعانمەن، بۇل كۇندە قۇبىجىققا اينالعان... ماقتايمىن دەپ بوقتاپ الىپ جۇرەرسىڭ.
اقتان (پيسارگە كەلىپ). ترافيم پاۆلوۆيچ! دوموي پويدەم، ءشاي پيت، ماقان اشايت... نەمنوجكە كالاكايد...
پيسار. حوروشو، حوروشو...
پيسار قوزعالعاندا، اسىلبەك پەن اقتان ەكى قولتىعىنا جابىسادى. ەسىككە الىپ جۇرەدى.
بوقتىباي. ءجۇرىپ ب ا ق، سابازىم، ءجۇرىپ ب ا ق!.. سەن كادەگە جارايتىن بولساڭ...
بۇلار شىعا بەرگەندە شىمىلدىق جابىلىپ، ازدان كەيىن قايتا اشىلادى. ساحنا بوس. كورشى بولمەدە دابىر داۋىس. ازدان كەيىن قولىڭدا ۇستاپ، ىڭىلداپ ولەڭ ايتىپ قازىنا شىعىپ، ەسىك جانىنداعى ۇستەلگە وتىرادى.
دۇيسەن (كورشى بولمەدەن داۋىستاپ). قازىنا!.. قازىنا دەيمىن!..
دۇيسەن شىعادى.
قازىنا. ءجاي ما؟
دۇيسەن. سويلەسەيىن دەپ ەم.
قازىنا (كۇلىپ). جۇرەگىڭنىڭ ءجايىن ۇعىندىرايىن دەپ پە ەڭ؟ ءبىراق ءوزىن ايتپاقشى، ونداي نازىك نارسەنى تۇسىنە الامىز با ءبىز؟
دۇيسەن (كۇلىمدەپ). قۇرسىنشى جۇرەك، قايتەسىڭ. قالاي ويلايسىڭ، قازىنا، ماسەلەن ايتايىق، مەن ومىردە اداسا بەرۋگە ءتيىستىمىن بە؟
قازىنا. وزىڭشە قالاي؟
دۇيسەن. اداسا بەرۋگە ءتيىستى ەمەسپىن. ايتايىق ماسەلەن، كەشەگى ءبىر كەزدەردى... ايتايىق ماسەلەن، مەن وندا تۇسىنە المادىم... (قازىنا كۇلىمدەيدى، دۇيسەن وجەلەنىپ.) جوق، شىنىم، تۇسىنە المادىم.
قازىنا. «تۇسىنبەيسىڭ» دەپ ءبىزدى ايىپتامايتىن با ەڭ؟
دۇيسەن. ونىڭ قاتە. ايتايىق ماسەلەن، مەن قازاقتى تەگىس الدىم. «قازاق بالاسى ءبىر اۋىزدى بولسا عانا، تىلەگىنە جەتەدى» دەپ ءتۇسىندىم.
قازىنا. ەندى شە؟
دۇيسەن. ەندى وزگەردىم. ودان بەرى قاپ كىتاپتار وقىدىم. كوپ نارسەمەن تانىستىم. ءقازىر مەن ءوزىمدى جانا ادام دەپ سانايمىن. وسىنىمدى تاڭسىققا ۇعىندىرعىم كەلەدى... ول مەنەن بەكەر ۇركەدى. ايتايىق ماسەلەن، «كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ماقسۇتىن بىردەن ۇعىنا قالمادىڭ» دەپ ايىپتاۋعا بولا ما؟ ايتايىق ماسەلەن، مىنا باستا نە جوق: ءدىننىڭ ۋى دا ورناعان باس، ۇلتشىلدىققا دا ۇيا بولعان باس، قازاقشىلىق ەكى باستان كەرنەگەن. مەنىڭ جايىمدى سەن عانا ۇعىنا الاسىڭ.
قازىنا. ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
دۇيسەن. جوق، ۇعىناسىڭ. بىلەم... مەن دەگەندەگى سەنىن جۇرەگىڭ...
قازىنا. تىس-تىس...
كورشى بولمەدەن مۇقىش شىعادى.
مۇقىش. دۇيسەن، بەرى كەل. (ءوزى ەكىنشى ۇستەلگە وتىرىپ.) وتىر، ۇستا مىنا قاعازدى. جاز. (مۇقىش ايتىپ وتىرادى. دۇيسەن جازادى.) «كوممۋنيست پارتياسىنىڭ ۇيىمىنا مۇقىش تۇيەبايۇلىنان سالەم! باعدىڭ دا ايتاتىنىم: توعىز جىل باتىراق بولدىم. بايدىڭ تاياعىنان باسىم ءتىلىم-تىلىم جارا...» (بوركىن الىپ باسىن سيپايدى.) «ون التىنشى جىلعى كوتەرىلىستە جالبىر دەيتىن شالدىڭ سوڭىنا ەردىم. مۇقامەدجان دەيتىن بولىستىڭ اياعىنا شىلبىر بايلاپ ۇيدەن سۇيرەپ شىعاتىن مۇقىش تۇيەبايەۆ مەن بولامىن!..» (كورشى بولمەدەن مۇستافا شىعا كەلەدى.)
مۇستافا. و نە، ءاي؟ ە، سەن مۇقامەدجان بولىستى سۇيرەپ الىپ شىققاندا، مەن سەنىڭ اتىندى ۇستاپ تۇرماپ پا ەم؟ ايتىپ جازدىر وسىنى دا... قايدا باراتىن قاعاز ءوزى؟
مۇقىش (ويلانىپ). مۇقامەدجان بولىستى ولتىرۋدە ايىپتالىپ، جالبىرمەن بىرگە سەگىز اي تۇرمەدە جاتتىم.
مۇستافا (كوپكە قاراپ). راس، پاتشا تاعىنان قۇلاعان كۇنى بوسانىپ شىقتى.
مۇقىش. «...ونىڭ ءۇشىن وتىنەم، مەنى كوممۋنيست پارتياسىنىڭ ۇيىمىنا الساڭىز ەكەن!»
مۇستافا. مەن شە؟ (كوپكە قاراپ.) مەن قالماقپىن با دالادا؟ وسىلار ولگەن جەردە ولەم دەپ جۇرگەم جوق پا؟.. ءاي، دۇيسەن، مەن دە ايتامىن مۇڭىمدى، جاز! (مۇستافا ايتىپ، جازدىرىپ جاتادى.)
قازىنا (كۇرسىنىپ.) مەنىڭ ساۋلەم ءتىرى بولسا، پارتياعا الدىمەن ارىز بەرەتىن سول بولار ەدى-اۋ. اتتەڭ دۇنيە!.. (مۇڭايىپ ءان سالادى.)
كوپ-اي، كوپ كۇن جولىڭدى توستىم، ساۋلەم!
مۇڭ-زارىمدى مۇڭدى انگە قوستىم، ساۋلەم.
حابارىنا وسىنشا ىنتىق قىلىپ،
قانداي ورتا شىقپاستاي ءتۇستىن، ساۋلەم!
ولەڭنىڭ سوڭعى جولىن جىلاپ ايتادى. كىتابىن اقتارادى.
مۇستافا. جامان جۇمىسىمدى دا جاسىرمايىن. سۇيتەيىن بە، مۇقىش؟
مۇقىش. جاسىرما.
مۇستافا (ويلانىپ). ون التىنشى جىلدىڭ الدىندا ءبىر جىلداي ۇرلىق قىلدىم. نە ءۇشىن دەڭىز؟.. (بۇل ايتا بەرەدى.)
قازىنا (تاعى اندەتىپ).
كەتكەنىڭ بە بىلدىرمەي دەرەگىڭدى،
ماڭگى-باقي قارايتىپ جەلەگىمدى
بايعا اتتانىس سالعالى باس قوسقاندا،
ناق بۇگىن ارتىق سەزدىم كەرەگىڭدى
(اۋىر كۇرسىنەدى.)
مۇقىش. قاراعىم قازىنا، جاڭا تىلەكتىڭ ۇستىندە تۇرمىز، مويىماشى ءۇيتىپ.
قازىنا. قايتەيىن-اۋ. ويلاسام ءىشىم ورتەنىپ كەتكەندەي بولادى. (جىلامسىراپ.) تاڭسىقتى كورگەننەن بەرى ەسكى جارا قايتا اشىلىپ...
مۇقىش. كىمگە باتپاي ءجۇر دەيسىڭ. اپىرم-اي، ءبىر دەرەگىنىڭ بولماي كەتكەنى.
قازىنا. قايدان بولسىن... ءولدى عوي. (جىلايدى.)
دۇيسەن (مۇستافاعا وجەلەنىپ). جوق، قاتا... ايتايىق ماسەلەن، مەن وندا جەكە باسىمنىڭ قامىن ويلاعام جوق، ءبارىڭنىڭ قامىڭدى كوزدەپ ەم.
مۇستافا. ۋاقاۋ دەرسىڭ، ەندى سولاي دەمەي... (ءبۇل ەكەۋى سويلەسە بەرەدى.)
قازىنا. شىرت ۇيقىدا جاتىر ەكەم. تۇسىمدە... اپىرم-اي، وڭىمدەگى سەكىلدى-اۋ، جايراڭداپ جەتىپ كەلدى.
مۇستافا. ەسىركەپ پە؟
قازىنا. ءيا... «مۇڭايما، قازىنا، مەن جانىڭدامىن. مەن ءتىپتى جاقىن جەردەمىن، كەل دەپ شاقىرساڭ، جەتىپ كەلەمىن...» وسى ءسوزى بار عوي – قۇلاعىمدا شىڭىلداپ تۇرعان سەكىلدى. ءتۇس دەپ ويلارلىق ەمەس.
تاڭسىق كەلەدى. ءبىر قولى شولاق. باسىڭدا ەسكى فۋراجكە.
تاڭسىق. ءتۇستى «ءتۇس» دەمەي، نە دەمەكسىڭ؟
قازىنا. تاڭسىق-اۋ، ءتۇستى دە قيمايسىڭ با ماعان؟
تاڭسىق. قيمايمىن. تۇسكە نانبا!.. (دۇيسەنگە.) نەمەنە، مۇستافانى ازعىرىپ جاتىرسىڭ با؟
دۇيسەن (ۇشىپ تۇرىپ). جولداس تاڭسىق!
تاڭسىق (سىرت اينالىپ). جولداس بولعان جەرىڭ جوق. قاشان جولداس بولىپ ەڭ؟
دۇيسەن (اپالاقتاپ). ايتايىق ماسەلەن...
تاڭسىق. «ماسەلەنىڭ» قۇرىسىن! (قازىناعا.) كۇبىرنەدەگى پارتيا مەكتەبىنە ءبىر ادام جىبەرۋىمىز كەرەك. كىمدى جىبەرەر ەكەنبىز؟
قازىنا. وعان با؟ مەنى جىبەر.
مۇقىش. دۇرىس، كەلىن بارسىن!
تاڭسىق. ماقۇل. سەن بار. (كۇلىپ.) وقىساڭ، تۇسكە نانۋىڭدى قويار ما ەكەنسىڭ...
مۇقىش (تاڭسىققا ارىزىن بەرىپ). پارتياعا ارىزىم...
تاڭسىق. سولاي ما؟ جاقسى.
مۇستافا (و دا قاعازىن بەرىپ). مەنەن دە ارىز.
تاڭسىق. ە سەن دە مە؟.. (قۋانىپ.) مىنە، ءبىزدىڭ جىگىتتەر وسىلاي كەلەدى! بولنيستە العاشقى كەزدە ۆاسيليي دەگەن جىگىتپەن بىرگە جاتتىم. كەرەۋەتىمىز قاتار بولدى. ماسكەۋدىڭ زاۋىتىندا ىستەيتىن جۇمىسشى ەكەن. ءوزى وقىمىستى، حات تانيدى. ءۇش ايدىڭ ىشىندە ماعان حات تانىتىپ شىعاردى عوي.
مۇستافا. ساباز ەكەن، ءا!
دۇيسەن (تاڭسىققا قاعاز ۇسىنادى). جولداس تاڭسىق!
تاڭسىق. بۇ نە؟
دۇيسەن. ارىز.
تاڭسىق. پارتياعا ما؟.. ە... توقتا، شىراق، بولمايدى ولاي. كىم ەكەنىڭدى بايقايمىز ءالى...
قازىنا. قويشى؟ گەن دۇيسەن پارتياعا ءتون ەمەس-تى. ودان وزگەرگەن بولسا، ىسىنەن كورەرمىز. مۇقىش، بەرى دۇيسەندى بىلمەيتىن بە ەڭ؟
تاڭسىق. ءبىل كەلشى.
مۇقىش، مۇستافا، تاڭسىق ۇشەۋى شەتكى ۇستەلدە وتىرىپ سويلەسەدى.
دۇيسەن (قاپالانىپ، قازىنا وتىرعان ۇستەلگە سۇيەنىپ). قازىنا! مەن قاڭعىرىپ قالماقپىن با؟ قوسىلا المايمىن با ۇيىرلەرىڭە.
قازىنا. قايعىرما، قوسىلاسىڭ، قوسامىز!.. (دۇيسەننىڭ قولىن سىرتىنان ۇستاپ، قىسىپ، ورنىنان تۇرىپ، تەرەزەدەن قارايدى.)
دۇيسەن (ەلەۋرەپ، قازىناعا ءتونىپ). قازىنا؟ شىن ۇقتىڭ با جۇرەگىمدى؟
قازىنا (جالت قاراپ). ۇققاندا قايت دەيسىڭ؟ نە ايتپاقسىڭ؟.. (قادالا قارايدى. دۇيسەن تومەن قارايدى. قازىنا ءجۇزىن جىلىتىپ كۇلىمدەي ءتۇسىپ، دۇيسەننىڭ يىعىنا قولىن سالىپ، كۇرسىنەدى.) تەنتەك بولما. ۇيات بولادى. جارامايدى...
تاڭسىق (قازىنالارعا ۇناتپاي قاراپ). قازىنا، بەرى كەلشى... (قازىنا تاڭسىقتىڭ جانىنا كەلگەندە، مۇستافامەن مۇقىش دۇيسەنگە بارىپ سويلەسەدى. تاڭسىق قازىناعا ءبىر سىپىرا قادالا قاراپ.) جاڭاعىڭ نە؟
قازىنا. انشەيىن...
تاڭسىق. ەسىركەپتى ەسىڭنەن شىعارماقپىسىڭ؟
قازىنا. ە، «ەلەسكە، تۇسكە نانبا» دەگەن ءوزىڭ ەمەسسىڭ بە؟.. نە ىستە دەيسىڭ، ايتشى!
تاڭسىق (كەنەت مۇڭايىپ). راس... تۇسكە نان با... (از تىنىس. اسىعىس ەلەكباي كىرەدى.)
ەلەكباي (تاڭسىققا كەلىپ). ەسىتتىڭ بە، بالا. الشىنبايدىڭ ۇيىندە جاسىرىن جيىلىس بولىپ جاتىر... (بارىدە ەلەڭدەسىپ ەلەكبايعا قارايدى. ەلەكباي جاعالاي قارانىپ.) دۇيسەن شىراعىم، سەنى سەگىزىنشى اۋىلدىڭ مەكتەبىنە جىبەرمەكشى بولدى بىلەم...
دۇيسەن. قالايشا؟.. قالايشا؟..
ەلەكباي. مۇستافا، سەنى ۇرى دەپ قارالاي ما، قالاي...
مۇستافا. قوي ءاي... نەگە شاتاسادى ولار؟ نەسىن ۇرلاپپىن مەن؟
ەلەكباي (از بوگەلىپ.) كەلىن تۋرالى دا كەڭەستەرى بار ما-اۋ.
قازىنا. نە دەپ؟.. نە دەپ؟.. (ەلەكباي ۇندەمەيدى. قازىنا ىزالانىپ.) نەگە قويمايدى بۇلار؟ نەگە قالمايدى سوڭىمنان؟.. (تاڭسىقتى يىقتان تارتىپ.) تاڭسىق! ەستىپ وتىرمىسىڭ؟ الدە ءوزىم بارايىن با؟ مەنى قايمىعادى ەكەن دەمە، جىبەرمەيمىن نامىسىمدى!
تاڭسىق (قاتۋلانىپ، ءۇي ىشىندە از-كەم ءجۇرىپ). جىگىتتەر، نە ىستەيمىز؟
مۇستافا. بارامىز دا، الامىز القىمنان!
تاڭسىق. دۇرىس ەمەس.
مۇقىش. ەندەشە...
جالبىر كەنەت كىرىپ كەلەدى.
ۇيدەگىلەر (شۋ ەتىپ). جاكە!
جالبىر. ە... ءبىزدىڭ جىگىتتەر... ۋاۋ، تاڭسىقپىسىڭ؟ وي، اينالايىن. ( تاڭسىقتى قۇشاقتاپ سۇيەدى. كەنەت قولىن كورىپ.) تازا ايرىلعانبىسىڭ؟
تاڭسىق (كۇلىمدەپ). كەڭەس ۇكىمەتى نىعايعان سايىن مەنىڭ قولىم ورنىنا تۇسەدى. قانە، جۇمىسىڭىزدى ايتىڭىزشى.
جالبىر (جايراڭداپ). ستەپانوۆ جولداس ايتقانىن ىستەتتى: سايلاۋ بۇزىلدى، بىزدە ريەۆكوم قۇرىلاتىن بولدى!
تاڭسىق. باستىعى كىم؟
جالبىر (جىمىڭداپ). جالبىر جاۋقاشاروۆ دەگەن جامان اعاڭ...
مۇقىش، مۇستافا، دۇيسەندەر داۋرىعىپ، ءۇندى باسىنا كوتەرەدى.
قازىنا (جالبىرعا جاقىنداپ ىنتىعىپ). ىنىڭنەن دەرەك ەسىتتىڭ بە؟
جالبىر. ەسىركەپجاننان با؟ (جەلكەسىن قاسىپ از تۇرىپ.) ءاي، دەرەك بولماي تۇر-اۋ... (قازىنا مۇڭايىپ تومەن قارايدى.)
شىمىلدىق.
بەسىنشى پەردە
قالا. گۋبەرنيالىق وقۋ ءبولىمى كەڭسەسى. جاقسى بۇيىم. تورگى ۇستەلدە باستىق – جانتايەۆ، جانىندا تەلەفون، ەسىك الدىنداعى ۇستەلدە حاتشى – ەرجان، ونىڭ دا تەلەفونى بار. شىمىلدىق اشىلعان سوڭ ازدان كەيىن تەلەفون شىلدىرلايدى.
جانتايەۆ (تەلەفوندى الىپ). ءا؟.. قاتىنبىسىڭ؟ قانشا الدىم دەيسىڭ. ونىڭ ازىراق، تاعى بىرەر بوتەلكە ال... ءا؟.. «بازارعا بارۋعا ات كەرەك» دەيسىڭ بە؟ قوي-اۋ، كەڭسەنىڭ اتىن بازارعا جەگىپ... ءا؟.. ە، باسقالار جەكسە ءجونى بار شىعار... ءا؟.. جارايدى، جارايدى. اشۋلانبا، جىبەرەيىن. (تەلەفوندى تاستاپ، حاتشىعا.) ەرجان، جەڭگەڭە ات جىبەر، بازارعا بارادى بىلەم. (حاتشى كەتەدى. جانتايەۆ ءبىر قاعازعا قاراپ ءۇڭىلىپ، كۇرسىنىپ.) وسى تەلەگرامانىڭ مانىسىنە كەشەدەن بەرى تۇسىنە الماي-اق قويدىم: اقتان مەن كەرەيەۆ ەكەۋى بىردەن نەگە كەلەدى؟ تەگىن بولسا يگى ەدى. (ويلانىپ.) گۋبكومعا جاڭا حاتشى كەلگەلى ۇرەي دە جوق وزىمدە: مەنى ءبىرتۇرلى جات ساناعان، شەتكە قاققان ادام سەكىلدەنەدى دە وتىرادى. ماعان قاراعان كوزى-اق (ويلانىپ.) وسى سوعان ءبىر ءسوزدىڭ رەتىندە: «مەنى .تولىق تانىماي ءجۇرسىز»، – دەپ ەم، جۇلىپ العانداي: «ابدەن بىلەم... كوپتەن تانيمىن»، – دەدى-اۋ... قايدان بىلەدى ول؟
حاتشى كىرەدى.
حاتشى. ەسىك الدى تولعان بالا، «قارىزىمىز نە بولدى ەكەن؟» دەيدى.
جانتايەۆ. ەرتەڭ كەل دە، مازالاماسىن.
حاتشى. ءوزىم دە «ەرتەڭ كەلگە» سىلتەدىم.
تىستان كەرەيەۆ پەن اقتان كىرەدى. جانتايەۆ جايراڭداپ ولاردى قارسى الادى.
جانتايەۆ. ال، باتىرلار، سويلەڭدەرشى، ءجاي كەلدىڭدەر مە؟
كەرەيەۆ. مىنا اقتان بولىس قاڭباق قۇساپ قوپاڭداپ دەكپىرىمدى العانى.
جانتايەۆ. ساعان حات جازىپ ەم عوي، سول جاقتا ورىندا ءىستى، كۇبىرنەگە جىبەرمە دەپ.
كەرەيەۆ. ورىنداۋعا بولدى ما؟
جانتايەۆ. بولماعانى قالاي؟
كەرەيەۆ. كوپ كەڭەس بار. كەيىن ايتارمىن... ازىرگە اقتان ءجايىن سويلەسەيىك. اقتاننىڭ ءىسىن دەرەۋ قولىنا الىپ بەر، ايتپەسە بۇلىنەمىز.
جانتايەۆ. قالايشا؟
كەرەيەۆ. نە «قالايشاسىن» سۇرايسىڭ؟ وزىڭە ءمالىم ەمەس پە، اقتاننىڭ ات ارقاسىنا مىنگەنىنىڭ ارقاسىندا عانا كوپ جۇمىس بۇركەلىپ، كۇڭگىرت قالىپ كەلەدى. ەندى جالبىر ريەۆكوم بولعان سوڭ، ىشىنەن تىنىپ وتىرعان جۇرت قويداي شۋلاپ، سونىڭ، سوڭىنا ەرۋىندە ءسوز جوق.
جانتايەۆ. سوسىن؟
كەرەيەۆ. سوسىن... اقتارىلدى بىلىق...
جانتايەۆ (كۇلىمدەگەن بوپ). ۇرەيىڭ ۇشىپ كەتىپتى عوي. تەلەگرامنان-اق بايقاپ ەم.
كەرەيەۆ. بايقاساڭ سول. ەستىپ پە ەڭ: مەن ورنىمنان الىنعانمىن!
جانتايەۆ. نەگە ەكەنىن سەزدىرە مە ماعان.
جانتايەۆ ويلانىپ وتىرىپ قالادى.
اقتان. الشەكەڭ دە سالەم ايتتى. ول كىسىدە ۇرەي جوق. جالبىردىڭ ەكپىنى سەڭ سوققانداي. باياعى قولى قىلىشپەن شابىلاتىن تاڭسىق دەيتىن جىگىت قولىن ەمدەتەم دەپ شەتتە قاڭعىپ ءجۇرىپ، ەلگە كوممۋنيست بولىپ كەلگەن، كەلگەننەن بەرى دامىلى جوق: كۇندە جيىلىس، ۇگىت، پارتياعا لەك-لەگىمەن كىرىپ جاتقان كەدەي-باتىراق...
كەرەيەۆ. سوندىقتان دا مەن ورنىمنان الىندىم.
جانتايەۆ (ازدان كەيىن). شەپۋحا... (كۇلىمدەپ، كەرەيەۆكە.) ساعان ىلعي ايتام: وسى قورقاقتىعىڭدى تاستا دەپ.
كەرەيەۆ. قالاي قورىقپاسسىڭ: قارا بۇلت باسىڭا تونسە.
جانتايەۆ. تونگەن بۇلت جوق، ۇرەيلەنبە، وتكەندەگى جۇمىس ءۇشىن كىم جازالانادى. ەتەگىنە ناماز وقىعان ەشكىمدى كورگەم جوق. اڭگىمە قازىرگى جۇمىسىندا. (كۇلىمدەپ.) ستەپانوۆ ماعان قادالۋداي-اق قادالىپ ەدى، تۇك بىتىرە الدى ما؟.. و دا وتىر پارتيادا، مەن دە وتىرمىن.
كەرەيەۆ. ءسوزىنىڭ توركىنى ءتاۋىر ەكەن، كوڭىلىم ورنىنا تۇسەيىن دەدى، شىلىمىڭدى اكەلشى... (شىلىم تارتىپ وتىرىپ.) اقا! بايقايمىسىڭ: قانشا ايتقانمەن تۇبىرنە-اۋ، مىنانىڭ ءسوزىنىڭ قوماقتىسىن كوردىڭ بە؟
اقتان (جىمىڭداپ). ءىشىم جىلي باستادى، تاك... ايتەۋىر، سەندەر cay بولىڭدار.
كەرەيەۆ. سونىمەن اقاندى تۇعىرىنا قايتا قوندىرا الاسىڭ با؟
جانتايەۆ. ءاي، ونى قويشى، شەپۋحا... گۋبيسپولكومداعى قامىسبايەۆقا سىبىرلاساڭ، ەرتەڭ-اق جوندەپ بەرەدى... (كۇلىمدەپ). ايتپاقشى، بۇگىن قامىسبايەۆ بىزدىكىندە بولادى، تانىستىرايىن وزدەرىڭدى!..
كەرەيەۆ. پراۆيلنو!.. ءسۇيتشى... (تەلەفون شىلدىرلايدى.)
جانتايەۆ (تەلەفوندى الىپ). ءا؟ قامىسبايەۆپىسىڭ؟ ءيا... ءيا، مەن... (ءتۇسىن وزگەرىپ.) ءا؟.. نە دەيسىڭ، ءاي؟.. نەگە، نەگە؟.. توقتا، قايتىپ ايتشى؟ (تىڭداپ.) ول قالاي؟.. مەنىڭ وزىمە سەزدىرمەي نەگە الادى ورنىمنان؟.. ءا؟ قوي-اۋ... (ءبىراز تىڭداپ تەلەفوندى تۇسىرەدى، ۇيدەگىلەر ۇرەيلى.)
كەرەيەۆ. قۇداي ۇردى ما؟
جانتايەۆ (از وتىرىپ). سولاي بوپتى... (ءبىراز تەك وتىرۋ.)
Xاتشى (كۇرسىنىپ، كوپكە). جانتايەۆ ورنىنان الىنسا، مەنىڭ دە سورىمنىڭ قايناعانى عوي...
كەرەيەۆ. نە دەيدى، ماتەريال ءتۇستى دەي مە ەلدەن؟
جانتايەۆ. ەل نە پاشوم. اڭگىمە گۋبكومنىڭ جاڭا حاتشىسىندا.
كەرەيەۆ. كىم دەيتىن ءوزى؟ قايدان كەلگەن ادام؟
جانتايەۆ. جۇمىسشى ما، باتىراق پا – شورت بىلە مە... فاميلياسى مۋزەيچەنكو.
اقتان (سەلت ەتىپ). مۋزەيچەنكو دەيسىڭ بە؟.. اتى ەفيم ەمەس پە؟
جانتايەۆ. ءسىز ونى قايدان بىلەسىز؟
اقتان. ول بولماسىن دەڭىز... ول بولسا، بىتكەنىمىز!
جانتايەۆ. كەرەيەۆ. قالايشا؟ قالايشا؟..
اقتان. ول بولسا ما؟ باياعىدا سىزدەر ءبىزدىڭ اۋىلدا ەسىركەپپەن بىرگە ءبىر ورىستى ۇستاپ پا ەدىڭىزدەر؟.. سونىڭ اتى ەفيم، فاميلياسى مۋزەيچەنكو بولاتىن.
جانتايەۆ پەن كەرەيەۆ بىرىنە-بىرى قارادى.
كەرەيەۆ. قوي، ول بولماس.
جانتايەۆ (كۇرسىنىپ). Taپ سول بولار. مەنى پارتيادان شىعارىپ، سوتقا بەرمەكشى بوپتى عوي. (يىقتارى ءتۇسىپ از-كەم وتىرادى. جانتايەۆ باسىن كوتەرىپ.) كەتەيىك، ۇيگە بارىپ سويلەسەيىك....
ۇشەۋى سۇيرەتىلىپ كەتەدى. از تىنىس. حاتشى ۇرەيلەنەدى.
Xاتشى. ال، ەرجان، ەندى كەلگەن شىعارسىڭ سىنىڭا!.. گۋبكوم حاتشىسى شىنى سول جولعى ۇستالاتىن ورىس بولسا، الدىمەن مەنىڭ سىباعامدى بەرەر-اق! ويباي، نە ىستەپ ەم مەن وعان!
تىستان قازىنا كىرەدى.
قازىنا. وقۋ ءبولىمى وسى ما؟
حاتشى. وسى.
قازىنا. باستىق ءسىز بولاسىز با؟
حاتشى. جوق.
قازىنا (اڭىرىپ). قالاي جولىعار ەكەم ول كىسىگە؟!
Xاتشى (قاراماي). كەرەك بولسا، كۇت، كەلەر...
قازىنا ديۆانعا وتىرادى.
قازىنا (حاتشىعا قادالا قاراپ). ءبىر كورگەن ادامىم سىقىلدى-اۋ ءوزى... (كوپكە قاراپ ويلانادى.)
حاتشى (قازىناعا قاراپ قويىپ، وزىنە.) وندىسىڭ قارا ءوزىنىڭ... جانتايەۆتىڭ بۇرىنعى ءجايى بولسا، جانىنا الىپ وتىرىپ سويلەسەر ەدى مۇندايدى.
(قازىنا حاتشىعا قاراي ءتۇسىپ). ءبىر جەردە كورگەن ادامىم... قايدا كورگەنىم ەسىمدە جوق.
قازىنا قولىنداعى گازەتىن جاعىپ، سوعان كومىلىپ وقيدى. ەسىكتەن سىپايى كيىنگەن جاس جىگىت كىرەدى. بۇل ەسىركەپ. قولىندا پورتفەل. ەسىكتەن كىرگەن بويدا حاتشىعا قادالا قاراپ تۇرادى. حاتشى شوشىنىپ ورنىنان تۇرا باستايدى.
ەسىركەپ. وقۋ ءبولىمى وسى عوي؟
Xاتشى (ساسىپ). ءيا... ءيا... وسى... پوجالۋيستا...
ەسىركەپ باستىقتىڭ ۇستەلىنە پورتفەلىن قويىپ، تەلەفوندى قولعا الدى.
ەسىركەپ (تەلەفونمەن). گۋبكوم... ەفيم بە؟ دەنىڭ cay ما. (قازىنا باسىن كوتەرىپ الىپ قارايدى، ەسىركەپ وعان سىرت بەرىپ تۇر) ءا؟.. ءيا.كەلدىم. ءىستى ەندى الام. جۇمىسىمەن تانىسام عوي، بىلىعى بولسا كورەمىن... ءا؟.. نە دەيسىڭ؟ دۇرىس، جانتايەۆ پەن كەرەيەۆتىڭ ەكەۋىن دە قولعا الۋ كەرەك. كەشە ايتىپ ەم عوي! ءا؟.. ەلدەن حابار جوق. جاكەمنىڭ كەلىپ كەتكەنىن ستەپانوۆتان ەستىدىم. ريەۆكوم بولىپ بۇرقىلداتىپ جاتىر بىلەم. ءا؟.. قازىنانى ايتامىسىڭ؟ ول بوتەن بىرەۋگە ەرگە شىققان بىلەم...
قازىنا (ىرشىپ ۇشىپ تۇرىپ). ساۋلەم!.. وتىرىك!..
ەسىركەپ. ءيا...مەن...
ەكەۋى قۇشاقتاسىپ، كورىسەدى. ەرجان حاتشى تاپ وسى كەزدە اسىپ-ساسىپ شىعا قاشادى.
شىمىلدىق.
You Might Also Like
-
"بۇزاۋباق تىماقبايەۆ" دەگەن اتتىڭ قاعاز بەتىنە ءتۇسۋىنىڭ ءوزى دە سيرەك ەدى. ارىرەك كەزدە اۋىلنايدىڭ سپيسكىسىنە ىلىگىپ، سايلاۋ كەزىندە كوپپەن بىرگە اۋىزعا الىنىپ بولدى. كوپپەن بىرگە اتىنىڭ قا...
