قىزىل اسكەردىڭ ءۇيى
"بۇزاۋباق تىماقبايەۆ" دەگەن اتتىڭ قاعاز بەتىنە ءتۇسۋىنىڭ ءوزى دە سيرەك ەدى. ارىرەك كەزدە اۋىلنايدىڭ سپيسكىسىنە ىلىگىپ، سايلاۋ كەزىندە كوپپەن بىرگە اۋىزعا الىنىپ بولدى. كوپپەن بىرگە اتىنىڭ قاعازعا ىلىككەنىنە، "تىماقبايەۆ" دەگەن اتقا ناعىز ادام قۇساپ يە بولعانىنا، بۇزاۋباق باستاپقى كەزدە، ءماز بولىپ قالعان سەكىلدى ەدى، ءبىراق بەرىرەك كەلگەن سوڭ "تىماقبايەۆ" دەگەن اتتىڭ سوڭىنا اۋىلنايدىڭ سالىعى جابىستى، سالىق سۇراپ اۋىلناي قىر سوڭىنان قالمايتىن بولدى. ول كەزدەگى اۋىلناي كادىمگى اتى شۋلى تىك مۇرت اقمەتجان عوي. بۇزاۋباقتارىڭنىڭ قىسىلعانىن ول نە قىلسىن؟!
— تۋماي كەتكىر ءيتتىڭ بالاسى، قاعازدىڭ بەتىن بىلعاپ... سالىق تولەي الماسىڭ بار، ءۇي بولىپ نەگە جازىلاسىڭ؟ — دەپ تۇيلىككەندە، بۇزاۋباقتىڭ جەر-جەبىرىنە جەتەدى.
— شىراعىم، قايتەيىن، مەن ەمەس، تالاس شتات جىلعى ءالىشتىڭ سالعان بالەسى عوي ءۇي سانىن كوبەيتەمىز دەپ... ايتەۋىر، قاراعىم، ءبىر جامان اعاڭمىن عوي...
بۇزاۋباق جاۋتاڭداپ، وسىدان باسقا ءسوز ايتۋعا شاماسى كەلمەيدى. بۇزاۋباقتىڭ بار مالى — جالعىز قوڭىر سيىر بولسا، ونىڭ باسپاعى جىل سايىن اۋىلنايدىڭ جەتەگىنە بايلاناتىن.
— سپيسكىگە ىلىگىپ. نە عانا جۇمىسى بار ەكەن؟ — دەپ، بۇزاۋدان ايىرىلعان كۇنى ايجان دا بۇزاۋباقتىڭ ۇستىنەن تۇسپەيدى-اۋ.
— قاتىن، قايتەسىڭ، ءبىر ءجونى بولار، — دەپ، بۇزاۋباق ايجانعا باسالقى ايتادى.
كەيدە، ەكەۋى شۇيىركەلەسىپ وتىرىپ، اۋىلنايدى قارعاپ-سىلەيدى، اۋىلنايدىڭ الا قورجىندا جۇرگەن سپيسىگىنە كىجىنەدى:
— قولعا تۇسپەيدى-اۋ، ورتەر ەدىم! — دەيدى ايجان كۇرسىنىپ.
ءسۇيتىپ، ول كەزدە "تىماقبايەۆ" دەگەن اتتىڭ قاعاز بەتىنە ءتۇسۋى ازىرەيىلدەي كورىنىپ ءجۇردى. بۇزاۋباق، ءوزى قاتار ادامدارعا: "قاعازعا ىلىكپە، ىلىكپە، ىلىكسەڭ سورىڭنىڭ قايناعانى" دەپ اقىل قىلىپ تا ايتىپ ءجۇردى.
بەرىرەك كەلگەن سوڭ، توڭكەرىستىڭ العاشقى جىلدارىندا، "تىماقبايەۆ" دەگەن ات بۇزاۋباققا تاعى پالە بولىپ جابىستى. دۇيسەمباي دەگەن بىرەۋ ناريادچيك بولىپ، ەكى كۇننىڭ بىرىندە:
— كەزەك سەنىكى، اتىڭدى جەك! — دەپ، دىكەڭدەيدى دە تۇرادى.
تاقىمعا باسقان جالعىز ات ونە بويى لاۋعا جەگىلگەن سوڭ، ىڭىرشاعى اينالىپ، قوتىر بولدى. بۇزاۋباق ءجايىن ايتايىن دەسە، اۋزىن اشىرمايدى.
— مىنە، قارا، تىزبەدەگى مىناۋ تۇرعان "تىماقبايەۆ" سەن بولاسىڭ! — دەپ، دۇيسەمباي تۇيىلە تۇسەدى.
"وسى اتىمدى تازا اتالمايتىن قىلۋعا جول بار ما ەكەن؟.." دەپ، بۇزاۋباق كەيدە وزىنەن-وزى ويلاناتىن. ءبىر كۇنى مەكتەپ قاراپ جۇرگەن ينسترۋكتوردى ارباسىنا مىنگىزىپ كەلە جاتىپ:
— شىراعىم، كوزىن اشىق بالاسىڭ عوي، وسى سپيسكىدەن تازا شىعىپ قالۋعا بولا ما؟ — دەپ بۇزاۋباق ءجون دە سۇراعان.
ينسترۋكتور مۇنىڭ سەبەبىن سۇراپ ءبىلىپ، بۇزاۋباققا اقىلىن ايتىپ ەدى:
— سپيسكىدەن شىقپاڭىز، سپيسكىنى ازىرەيىل كورەتىن زامان ءوتتى، كۇندەرىڭىز تۋىپ كەلەدى، ەندى وسى ەلدىڭ قوجاسى وزدەرىڭىز بولاسىزدار، دەگەندە "وسى شىركىن نە ايتىپ كەلە جاتىر؟" — دەپ ينسترۋكتوردىڭ بەتىنە باجىرايا قاراعان بولاتىن.
ول تىم ەرتە كەز عوي. ودان بەرى قانشاما ۇلى وزگەرىستەر بولدى. بۇرىنعى تىك مۇرت اقمەتجان اۋىلناي بولىپ اكىرەڭدەمەك تۇگىل، جيىلىس ماڭىنان جۇرە المايتىن كۇندەر بولدى. كەشەگى جۇرگەن ەرماقان باتىراقتاردىڭ اۋىلدىق كەڭەس اعاسى بولىپ، بۇزاۋباقتارمەن شۇيىركەلەسىپ سويلەسەتىندى شىعاردى. بۇزاۋباق ءبىر رەت كەڭەس مۇشەسىنە سايلانىپ، بولىستىق كەڭەس سەزىنە دە بارىپ كەلدى.
— قاتىن، ءا قاتىن! وسى باياعىدا سپيسكىدەن شىعىپ قالماعانىم قانداي جاقسى بولعان — دەپ، بۇزاۋباق جايراڭداسا:
— مەن ايتپايتىن با ەدىم؟.. مەن بولماسام، سپيسكىدەن شىعىپ قالاتىن ەدىڭ عوي — دەپ، بۇل ابىرويعا ايجان يە بولا كەتەدى.
بەرىرەك كەلگەن سوڭ مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. اۋىل جۇمىسىنا جاستار نە بولدى. جاپ-جاس بالالار كەڭەسكە سايلانىپ، جۇمىستى دەگەلەڭ قاقتىرىپ، يكەمدەپ الىپ كەتتى.
— زامان جاستاردىكى، — دەپ، كەيبىر شاۋ تارتقان كارىلەر وت باسىنا ءۇيىرىلدى.
بۇزاۋباق تا ويعا شوماتىن بولدى. اڭداماس دەيتىن بالاسى بار، جاسى جيىرماعا جەتتى. بالا كۇنىنەن بايدىڭ ەسىگىندە ءجۇر. ىستەگەنى بايدىڭ جۇمىسى. "ەگەر، مالاي بولماسا، ءۇي كاسىبىندە جۇرسە، مىنا بالالار قۇساپ و دا جۇمىس ىستەر ەدى-اۋ" — دەيدى. ءبىراق اڭداماس مىنا بالالار سياقتى وقىعان، قاعاز تانيتىن بالا ەمەس. "نەگە وقىتپادىم ەكەن بالا كۇنىندە؟.." دەپ، بۇزاۋباق كەيدە وكىنىپ تە الادى.
ءبىر كۇنى، بالاسىن شىعارىپ الدى دا، بۇزاۋباق اقىلىن ايتتى:
— ءوزىڭ تەڭدەس بالالار جۇمىسقا ارالاستى. بايدىڭ جۇمىسىن ەندى تاستا، ولمەسپىز، قاتار-قۇربىڭمەن بىرگە سەن دە ادام بول! — دەدى.
سونى ايتتى دا، ەرماقانعا بارىپ جولىعىپ:
— بۇزاۋباق تىماقبايەۆتى سپيسكىدەن سىز، ونىڭ ورنىنا "اڭداماس بۇزاۋباقوۆ" قىلىپ جاز! — دەدى.
باياعى ازىرەيىلدەي ەستىلەتىن "تىماقبايەۆتى" بۇزاۋباق وسىلاي وزگەرتتى.
مالايلىقتان قۇتىلعان سوڭ اڭداماستىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ، اۋىل ومىرىندەگى جۇمىسقا قايناپ ارالاسىپ كەتتى. جيىلىس بولسا، انداماس باراتىن بولدى. سوڭعى ءبىر سايلاۋدا اۋىلدىق كەڭەستىڭ مۇشەلىگىنە دە ءوتتى.
— شال، ءا شال، وسى سەن نە ويلاپ ءجۇرسىن، بالاڭنىڭ ەر جەتكەنىن بىلەمىسىڭ؟ — دەپ ايجان كۇڭكىلدەيتىندى شىعاردى.
ايجاننىڭ دا وزىنشە ويى بار. بۇل وتىرعان اۋىل بۇرىن بۇزاۋباقتى "كەرمەن"، "بۇرالقى، قاڭعىرما" دەپ بويىنا تەڭگەرمەيتىن بولسا، ەندى تەڭەپ وتىر، ۇكىمەت كەزىندە سوناۋ مالى بار ۇيلەردەن بۇزاۋباقتىڭ ءۇيى ءقادىرلى. بۇرىن مارجانبيكەلەر ايجانعا شاتىناپ، ماڭىنان جۇرگىزبەيتىن ەدى، ەندى ۇيىنە ارناپ شاقىرىپ، قىمىزىن بەرەدى. ايجانمەن جاقىن ابىسىن-اجىنىنداي بولىپ، شۇيىركەلەسىپ سويلەسەدى.
مارجانبيكەنىڭ ءتاپ-تاۋىر ءبىر قىزى بار. ايجاننىڭ ويىن بولە بەرەتىن وسى. "اڭداماسقا قىزىڭدى ايتتىرىپ، قۇدا بولايىن دەپ ءجۇرمىن"، — دەپ، ايجان ءبىر رەت ازىلدەپ ويىن ايتقاندا، "اڭداماستان ارتىق كىمگە بەرەم قىزىمدى"، — دەپ. مارجانبيكەنىڭ شاپ ەتە تۇسكەنى عوي.
سودان بەرى ايجان بۇزاۋباقتىڭ مازاسىن الاتىن-دى.
— قايدان بىلەيىن، ولار مال سۇرايتىن شىعار... بالانىڭ ءوز كوڭىلىن دە ءبىلۋ كەرەك، — دەپ، بۇزاۋباق ۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ بەرە قويمايدى.
ەرماقان اۋىلناي الدەقالاي قىدىرىپ كەلسە، ايجان ونىڭ دا مازاسىن الادى:
— شىراعىم-اۋ، ءىنىڭدى ۇيلەندىرسەيشى. وڭ جاققا ءبىر شۇيكە باس كىرگىزىپ بەرىپ، ءبىزدى قۋانتاتىن ۋاقىتىڭ بولعان جوق پا؟ — دەيدى.
ۇيلەندىرۋ ماسەلەسىنە ەرماقان قارسى بولماعانمەن، مارجانبيكەنىڭ قىزى دەگەنگە بەزەرىپ قارسى بولدى:
— ول ويىڭدى تاستا، شەشە، "قۇلاقتىڭ" قىزىل اپەرۋگە بولمايدى! — دەپ، كەسىپ ايتتى.
— ماسقارا-اي، قۇلاق پا ەدى؟ — دەپ ايجان اڭ-تاڭ بولدى.
بۇزاۋباقپەن كەڭەسىپ ايجاننىڭ سوسىنعى ءبىر ۇيعارعان ادامى — شەكەر دەيتىن قىز ەدى. بۇل، انا قىزداي كورىكتى ەمەس، ءبىراق وتكىر، پىسىق بالا ەدى. ايجاننىڭ بۇعان توقىراعانى — بالالاردىڭ ءوزى دە ءبىرىن-بىرى ۇناتىسادى ەكەن دەگەن قاۋەسەت ەسىتتى. "وزدەرى ۇناتىسپاسا، زورلاپ قوسۋعا بولمايدى ەكەن"، دەگەندى دە ايجاننىڭ ەسىتكەنى بار-دى.
كەمپىر مەن شال بولىپ، بالانىڭ وسىعان ريزاشىلىعىن سۇراتقاندا:
— مەن قايدان بىلەيىن، — دەپ شەكەر كۇلىپتى.
— سەنىڭ ول نە دەگەنىڭ؟ ونداي ءسوزدى ادام كەمپىر-شالعا ايتا ما ەكەن؟.. — دەپ، اڭداماس وڭاشادا كەزدەسكەندە شەكەردى تالكەك قىلىپ بولادى.
كۇزدى كۇنگى كۇن عوي. اۋىل ادامدارى استىقتارىن كووپەراتيۆكە اپارىپ توگىپ، شاي، شەكەر، كەرەكتى توۆارىن اكەلىپ، ءماز-مايرام بولىپ جاتقان كەز. بۇزاۋباق اڭداماستى جانىنا ەرتىپ، جاردىڭ باسىنداعى استىق كەمگەن ۇرانى التى-بەس قاپ استىقتى ەلەپ ارباعا تيەدى. ىدىرىستىڭ ءبىر دارا وگىزىن سۇراپ الىپ، ارباعا جەگىپ، اڭداماستى قالاعا جۇمسادى:
— ءوزىڭ بار، كەلىندى كيىندىرىپ الماساق بولمايدى، كەرەگىن تۇگەل الىپ كەل! — دەدى.
— ۇساق-تۇيەگىن سالعانداي ءبىر ساندىق تا الارسىڭ، — دەپ، ايجان الاتىن نارسەلەردى اتاپ تا تاپسىردى...
كووپەراتيۆكە استىعىن تاپسىرىپ، اڭداماس دۇكەنگە كىرە بەرگەندە، قۇسايىن كەز بولا كەتتى. كورشى اۋىلداعى جىگىت قوي. اڭداماستان كورى كوز قاراقتىلاۋ، ازداپ حات تا تانيدى. اڭداماسقا قاراعاندا، كيىمىن دە كەنتشەگە اينالدىرىپ، تالكونجەنىڭ ەسكى ءپالتوسىن ساتىپ الىپ كيىپتى.
— قاتىن الدى دەگەن نە؟ ودان دا وقۋ كەرەك. ءايدا، مەنىمەن بىرگە ءجۇر، اسكەرلىك مەكتەپكە بارىپ كىرەمىز، — دەيدى قۇسايىن.
اڭداماس باستا ەسىتكەندە مۇنىڭ ءسوزىن كادىمگىدەي ەرسى كورگەن سياقتاندى. ومىرىندە جۇمىستان باسقانى بىلمەگەن ادامدى وقۋعا ءجۇر دەۋ — اڭداماسقا كۇلكى سياقتاندى. ءبىراق، بۇل تىم ۇزاققا بارمادى. "اۋ، شىنىندا بارا سالسا قايتەر ەدى؟" دەگەن وي جۇرەگىنىڭ ءبىر جاق تۇكپىرىنەن قىلتىلداپ باس كوتەرىپ، دەم ءساتتىڭ اراسىندا اڭداماستى ەكى وقتىلاندىردى.
اڭداماستىڭ بوساپ تۇرعانىن سەزگەن ادامداي، قۇسايىن بولاشاقتى ەلەستەتە، اسكەر مەكتەبىنىڭ تۇرمىسىن سۋرەتتەي ءسوزدى ۇستى-ۇستىنە تۇيدەكتەتىپ، ءا دەگەنشە بولماي ءۇيرىلتىپ-اق العانى.
— بارسام با ەكەن؟ — دەيدى اڭداماس وقتالىپ.
— ايدا، كەتتىك! — دەپ، قۇسايىن يكەمدەي جونەلدى.
اڭداماس قۇسايىنعا ەرىپ، اسكەر كوميسسارياتىنا بارىپ جولىقپاقشى بولدى. ارباسىن، ءارقان-جىبىن جولداستارىنا تاپسىردى "Ay، ءبىزدى تاستاپ قايدا باراسىڭ؟" دەگەندەي بوپ، ارباعا جەگۋلى تۇرعان قىزىل وگىز بەن قارا وگىز، باستارىن ىرعاپ، كۇيسەي ءتۇسىپ تەلمىرە قارادى...
* * *
اڭداماستىڭ وقۋعا كەتكەن حابارىن ەسىتكەن اۋىل اڭ-تاڭ بولدى.
— شىركىن-اي، ونىسى نەسى ەكەن، العالى وتىرعان كەلىنشەگىن تاستاپ.، —دەپ بىرەۋلەر كىنالادى.
— اپىرماي، اڭداماس اقىلىن جاڭا تاپقان ەكەن! — دەپ، بىرەۋلەر ماقۇلداپ، ماقتادى.
— ءشال-اۋ، مۇنىسى نەسى؟ — دەدى ايجان كۇرسىنىپ، كوزى جىپىلىق اتىپ، بۇزاۋباققا ءتونىپ.
بۇزاۋباق سۇرانىپ كەتكەندەگى ءۇشىن ىشىنەن نارازى بولسا دا، قايتارىپ الا المايتىندىعىنا كوزى جەتكەن سوڭ:
— ءبىر ويى بولعان شىعار، وقيمىن دەسە، وقىسىن! — دەپ بىرەر كۇرسىنىپ، ريزالىق كورسەتكەن سياقتاندى.
— شىرايلىم-اۋ، كۇيەۋىڭنىڭ ونىسى نەسى، الايىن دەپ وتىرعاندا سەنى تاستاپ كەتكەنى قالاي؟! — دەپ، جەڭگەلەرى تالكەك قىلىپ ءبىرسىپىراسى بەتىن شىمشىپ، ەرسى كورسە:
— قايدا كەتەر دەيسىڭ، كەلەر، — دەپ، شەكەر كۇلىپ جاۋاپ بەرەدى دە قويادى.
وقۋعا كەتىپتى دەگەن حابارىن ەسىتكەنى بولماسا، اسكەر مەكتەبىنىڭ ءومىرى بۇل ەلدىڭ بارىنە دە جۇمباق ەدى. اسىرەسە بۇزاۋباق اڭ-تاڭ بولدى. اسكەر دەسە، ەلدىڭ كوزىنە ەلەستەيتىن "سولدات" قوي. سولداتتان ات-تونىن الا قاشاتىن قازاق ەمەس پە؟ 16-جىلى مايدانعا جىگىت الىنعاندا، جۇرت جامان بەزىپ مالىن شاشىپ قانداي بولدى. بالاسى كەتكەن ءۇي، ادامى ولگەننەن جامان قارا جامىلىپ، قان جۇتىپ بولدى. قازاقتى بىلاي قويىپ، كورشى وتىرعان ورىستى مىسالعا السا، بالاسى سولداتقا جۇرەتىن ءۇي شابىلىپ، شىعىندانىپ، بورىشقا بەلشەسىنەن باتىپ قالمايتىن با ەدى؟ سولداتقا جۇرەتىن جاستار ىشكىلىككە سالىنىپ ءبۇلىنىپ بولمايتىن با ەدى؟ "ولاردىڭ باراتىن جەرى نە ەكەن؟ ولاردىڭ اسكەرلىگى بۇدان بولەك پە ەكەن؟.."— دەپ، بۇزاۋباق قانشا ويلاسا دا، ۇشىعىنا شىعا المايدى. قايتكەنمەن، اڭداماستىڭ ءۇن-تۇنسىز اسكەر بولىپ كەتكەنى — ەلدىڭ ءبىرسىپىراسىنا-اق تۇسىنىكسىز جۇمباق بولدى. قىستىڭ كۇنى ەدى. ىزعىرىق جەل ەسىكتىڭ الدىنا سوعىپ، بۇزاۋباقتىڭ جىپ-جىلى بولىپ تۇراتىن جەر ءۇيىن قوراداي قىلىپ مۇزداتىپ جىبەرگەن. ءۇي ءىشى مۇزداپ، سىرتتاعى ىزعىرىق ازىناي باستاسا، بۇزاۋباق پەن ايجان پەشتىڭ جانىنا تەرى بوستەكتى توسەپ، بىرىنە-بىرى تىعىلا ءتۇسىپ، ءبۇرسيىپ وتىرادى. اڭداماس كەتكەننەن بەرى ەكەۋىنىڭ دە كوڭىلى باسەڭ. كەلىنشەك الايىن دەپ وتىرىپ كەتىپ قالعانى ءبىر باتسا، ەكىنشى جاعىنان اۋىلدىڭ الىپ قاشتى وسەگى دە شوشىندىرىپ ءولتىرىپ بارادى. "ايجاننىڭ بالاسى اسكەر بولام دەپ، قىتايمەن سوعىسۋعا ءىلىنىپ كەتىپتى، بيىل قىزىمدى بەرمەگەنىم دۇرىس بولعان ەكەن" — دەپ، مارجانبيكە تاراعان وسەكتى ودان جامان قويۋلاتاتىن بولىپ ءجۇر. مارجانبيكەنىڭ ءسوزىن ەسىتكەندە ايجان كۇيىپ كەتەدى:
— مەنىڭ بالام السا، قىزىن لاقتىرىپ جىبەرەتىن ەدى، وڭباعان "قۇلاقتىڭ" قاتىنىنا ءسوزدىڭ نە كەرەگى بار ەكەن؟ — دەپ، بۇ دا وزىنشە ءوشىن الىپ باعادى.
كەيدە، كەيىستىك تارتىپ جۇرگەندە، شەكەر كەلىپ، كەمپىر-شالدىڭ كوڭىلىن ءبىر كوتەرىپ كەتەدى. "بۇزاۋباقتىڭ بالاسىن كۇتپەيدى، باسقا بىرەۋگە تيەدى" دەپ جۇرت وسەك ايتقانمەن، شەكەردە ول قالىپ جوق، شەكەر مۇلدە جاقىن بولىپ كەتتى. بۇرىن ايجاندى "شەشە" دەپ ايتاتىن بولسا، ەندى "اجە" دەپ ايتاتىندى شىعاردى. كەلگەندە ايجاننىڭ جۇمىسىن ىستەسە، قولقابىسىن تيگىزە كەلەدى. "شال-اۋ، سەن نە بايقايسىڭ؟ شەكەرجان قولىمىزعا كىرەر كۇن بولسا، كوسەگەمىزدى كوگەرتەر ەدى-اۋ!" دەپ ايجان كۇرسىنىپ قويادى.
قىراۋ باسقان ەسىكتى شاقىرلاتا اشىپ، يرەڭدەپ ەرماقان كەلدى. ەرماقاندى كورسە، "اڭداماستان حابار ءبىلدىڭ بە؟" دەگەندەي بولىپ، كەمپىر-شال جاۋتاڭداپ قاراي قالادى.
— مىنا ءبىر قاعازدى اكەلدىم، — دەدى ەرماقان كۇلىمسىرەپ.
— و نە قاعاز؟
— "بۇزاۋباق تىماقبايەۆقا" دەپتى، سىزگە بولار.
— اۋ، مەنىڭ اتىمدى تىزبەدەن ءالى وشىرگەن جوق پا ەدىڭ؟ — دەپ، بۇزاۋباق كارى كوزىن شاقشيتىپ، باجىرايا قالدى.
— جوق، بۇل باسقا بولار. اڭداماستان كەلگەن حات بولار، — دەگەندە، كەمپىر-شال ورنىنان ۇشىپ كەتە جازدادى.
حاتتىڭ كونۆەرتى جىرتىلعاندا، ءبىر جاپىراق جازىلعان قاعاز بەن ءبىر اسكەردىڭ سۋرەتى شىقتى.
— ويباي-اۋ، قالقام عوي! — دەپ ايجان سۋرەتتى الا سالىپ توسىنە باستى.
اڭداماس اسكەرشە كيىنىپ، قارۋ-قۇرالىن اسىنىن، سۋرەتكە ءتۇسىپتى دە، كەمپىر-شالىن قۋانتايىن دەپ بىرەۋىن حاتتىڭ ىشىنە سالىپتى.
كەمپىر-شال سۋرەتكە تالاستى. ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى الىپ قارادى: كۇنى كەشە قاتقان تونى قاۋدىراپ، جاي تابان ەتىگى قيسايىپ جۇرەتىن بالا، قىناما اسكەر كيىمىن كيىپ، ادام سۇقتانارلىق تۇرگە كىرىپتى!
— قالقام!.. قالقام!.. — دەدى ايجان، كوزىنەن جاسى شۇبىرىپ.
سۋرەتتى، جان ادامنىڭ قولىنا بەرمەي، قايتا-قايتا كوكىرەگىنە باستى.
حات اڭداماستىڭ ءوز قولىمەن جازىلاتىن. "ۇيدەن كەتكەنىنە ءتورت اي جاڭا تولىپ وتىر. سول ەكى ارادا، ومىرىندە مولدانىڭ الدىن كورمەگەن ادام، نە عىپ حات جازاتىن بولدى؟" دەپ، بۇزاۋباق اڭ-تاڭ بولدى. بۇزاۋباقتىڭ ويىنشا — حات تانۋ دەگەن اسپاندا تۇرعان نارسەمەن ءبىر ەسەپ قوي.
اڭداماستىڭ سۋرەتى ءاۋىل-ۇيدىڭ شەتىنەن قالدىرماي قىدىردى. ايجان، الدىمەن شەكەرگە الىپ باردى.
— قالقاتايدان حات كەلدى، سۋرەتىن دە جىبەرىپتى، — دەپ سۋرەتتى كورسەتكەندە، شەكەر سۋرەتتى قولىنا ۇستاپ، ىنتىعىپ قارادى دا تۇردى.
— قالاي وڭدى تۇسكەن! — دەدى كۇرسىنىپ.
"الام دەسەڭ، الا عوي، قاراعىم" — دەگەن ءسوزدىڭ ايجاننىڭ اۋزىنان شىعۋى-اق مۇڭ ەكەن، شەكەر سۋرەتتى قولىنا الىپ، ءتورت بۇرىشتانعان كىشكەنە كوك جىبەك ورامالعا تەكشەلەپ وراپ، قامزولىنىڭ ءتوس قالتاسىنا سالدى.
اڭداماس پەن قۇسايىننىڭ ەلگە جازعان حاتتارى بۇكىل ولكە بويىنداعى ەلگە جاڭا حابار بولىپ تارادى.
— نە دەيسىڭ، ءتايىرى، تولىپ جۇرگەن سولداتتىڭ ءبىرى دە، — دەپ ءبىرسىپىرا پىسىقسىنعاندار مۇرىنىن شۇيىرگەنمەن، جاستار جاعىنا بۇل حاتتىڭ اسەرى كۇشتى بولدى.
اڭداماس اۋىلدا جۇرگەندە تۇيىق جىگىتتىڭ ءبىرى سياقتى ەدى. كەنەتتەن بۇعان وي ءبىتۋى، مۇنىڭ بارا سالىپ كىرۋى، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ادام نانباستىقتاي وزگەرۋى — كىمدى بولسا دا قىزىقتىرعانداي ەدى. اسىرەسە، اڭداماسپەن جاس كۇنىنەن بىرگە ءوسىپ، راقىمبەردىنىڭ ەسىگىندە بىرگە جۇرەتىن شالدىبايلار، بۇل حاباردى ەسىتكەندە ۇشىپ كەتە جازدادى. اڭداماستىڭ حاتىن مىڭ مارتەبە وقىتىپ تىڭدادى. اڭداماستىڭ سۋرەتىن شەكەردەن كۇن سايىن سۇراپ الىپ كورەتىن بولدى. شالدىباي باس بولىپ سول اۋىلدان بەس جىگىت بىرىگىپ حات جازدى:
"وقىعان مەكتەبىڭە ايت: ءبىزدى دە السىن. مەن شالدىباي قىرمانباي بالاسى، توپىراقتان تىسقارى بولسام، الداعى كۇز سول مەكتەپتىڭ ەسىگىندە بولام. مەكتەبىندە وقىعانداردىڭ مىندەتى ەلدى جاۋدان قورعاۋ بولسا، ول جاۋى بايلار بولسا، سول بايلارمەن الىسۋعا ءبىز دايىن!.."
اڭداماسقا ارنالىپ، اۋىلدان جازىلعان ءبىرىنشى حاتتىڭ ءتۇرى، مىنە، وسى ەدى.
اڭداماستىڭ جازۋىن "سايتان جازۋى" دەگەنى بۇزاۋباقتىڭ توبەسىن كوككە تيگىزدى. اڭداماستىڭ سۋرەتىنە شەكەر يە بولسا، حاتىنا بۇزاۋباق يە بولدى. حات تانيتىن ادامدى كورسە، بۇزاۋباق سونى جاعالايدى:
— شىراعىم، ءبىزدىڭ بالانىڭ حاتى ەدى، وقىپ بەرشى، — دەيدى دە جالبالانعان حاتتى ۇستاتا قويادى.
حات وقىلسا، باسىن تومەن سالىپ، بۇزاۋباق تىڭدايدى دا تۇرادى. جالعىز-اق، ابدىراقمان مولدا بۇزاۋباقتىڭ كوڭىلىن قالدىردى:
— مىناۋىڭ ورىس جازۋى، مۇنى مەن تانىمايمىن، — دەدى ول.
بۇزاۋباق نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەي، باجىرايىپ قارادى.
— زامان بۇزىلعان، وتاعاسى، ءدىن جازۋىنان، قۇران جازۋىنان ايرىلعانبىز، بۇل سايتان جازۋى، — دەدى ول، بۇزاۋباقتى شوشىندىرايىن دەگەندەي.
اڭداماستىڭ جازۋىن "سايتان جازۋى" دەگەنى بۇزاۋباقتىڭ شىمبايىنا جامان باتتى. ابدىراقمان مولداعا قايتىپ ءتىل قاتپاستان، ۇيىنەن شىعىپ كەتتى.
— قاتىن! — دەدى، ۇيىنە كەلگەن سوڭ ايجانعا: — مەن دەيتىن بولساڭ، بۇدان كەيىن مولدانىڭ ەسىگىن اشپا! ناعىز يت ەكەن، ەندى مەن ونىڭ بەتىن كورمەيمىن! — دەدى.
* * *
... اۋىلدىق كەڭەسكە كۇن سايىن وكىل كەلىپ، جۇرتتى جينايدى دا جاتادى. بۇزاۋباق باستاپقى كەزدە جيىلىسقا شاقىرعاندارعا:
— مەن نەسىنە بارامىن، شىراعىم، سپيسىگىندە جوقپىن. اڭداماس كەلگەن سوڭ بارار، ازىرىنشە وزدەرىڭ ىستەي بەرىڭدەر،— دەپ بويىنا جۋىتپاي ءجۇردى.
بەرىرەك كەلگەن سوڭ جيىلىسقا شاقىرۋشىلار دا ءادىس تاپتى:
"ويباي-اۋ، قىزىل اسكەردىڭ اكەسى بولىپ وتىرىپ ءسىزدىڭ جيىلىسقا بارمايمىن دەۋىڭىز ۇيات" دەسە، بۇزاۋباق بۇكشەڭدەپ كيىنە باستايدى.
— شال، ەرىنبەي-اق قوي، بار، قاراعىما زيانىڭدى تيگىزىپ جۇرەرسىڭ،— دەپ، ايجان دا يكەمدەپ، ەركىن الىپ كەتەدى.
سونىمەن، بىر-ەكى جىلدان بەرى جيىلىستىڭ ماڭىن كورمەگەن بۇزاۋباق، قىزىل اسكەردىڭ اكەسى بولعاندىقتان، اۋىلدا بولاتىن جيىلىستىڭ ۇدايى قاتىساتىن وتىراتىن ءبىر مۇشەسى بولىپ الدى.
ويىنى ما، شىنى ما، شەتتەن كەلگەن وكىلگە ەرماقان مۇنى تانىستىرماي قالعان ەمەس: ەسكى قارا تونعا ورالىپ، قۇجىرايىپ بۇزاۋباق جيىلىسقا بارسا، ەرماقان كۇلىمسىرەگەن تۇرىمەن قارسى الادى، ءۇيدىڭ ءتور جاعىنان ورىن بەرەدى:
— مىنا كىسى — بۇزاۋباق دەگەن وتاعاسىمىز، قىزىل اسكەردىڭ اكەسى، بالاسى اڭداماس، ءوزى تىلەنىپ، قىزىل اسكەر مەكتەبىندە وقىپ جاتىر،— دەپ تانىستىرادى...
وكىل، تۇرىپ كەلىپ، بۇزاۋباقتىڭ قولىن الادى، بۇزاۋباقتىڭ توبەسى كوككە ەكى-اق ەلى تيمەيدى. بۇزاۋباقتىڭ دۇشپاندارى كۇندەپ، ءىشى جارىلا جازدايدى. بالاسى بارلار بالاسىن قىزىل اسكەر قاتارىنا بەرۋدى ارمان قىلۋ دارەجەسىنە جەتتى.
استىق ناۋقانى بولدى دا، اركىم ارتىق استىعىن ۇكىمەتكە تاپسىراتىن بولدى.
— مەن قايتەمىن؟ — دەپ، بۇزاۋباق ەرماقانعا جولىعىپ ەدى:
— مەن نە ايتايىن، ءوزىڭىز بىلەسىز، — دەدى ەرماقان.
ارينە، ءوزى ءبىلۋى كەرەك. قىزىل اسكەر ەڭبەكشى ەلدىڭ قورعانى بولسا، بۇل بۇزاۋباق سول قىزىل اسكەردىڭ ءبىر مۇشەسىنىڭ اكەسى بولسا، مۇنىڭ ءوزى بىلمەگەندە كىم بىلەدى؟..
— مۇنى قايتەمىز، قاتىن؟ — دەپ، بۇزاۋباق ايجانمەن اقىلداسىپ ەدى، ايجان بۇرىنعى قۇنتتىلىعىنا باستى، استىقتان ايرىلعىسى كەلمەدى. قانشا ولمەلى كەدەي بولسا دا، ايجاننىڭ قۇنتتىلىعىنىڭ ارقاسىندا اشارشىلىقتى سيرەك كورەتىن ءۇي عوي بۇل.
— قوي، قاتىن، قيقاڭدايتىن جۇمىسىڭ بۇل ەمەس، وكىل ايتتى، مەن ءتۇسىندىم. ارتىق استىق ۇكىمەتكە ءتيىستى. قىزىل اسكەردىڭ اكەسى بولىپ وتىرىپ مەن ارتىق استىق ۇستاپ وتىرا المان. سەنىڭ بىلتىردان بەرى ساقتاپ كەلە جاتقان استىعىڭ بار، ەكەۋمىزدىڭ ىشۋىمىزگە سول دا جەتەدى... انا ەكى ۇرا استىقتى بەرەمىز، — دەدى.
بۇرىن مۇنداي ءسوزدى ايتسا، ايجان بۇزاۋباقتىڭ اۋزىن اشىرار ما؟!. ەندى بولمايدى: بۇزاۋباق قىزىل اسكەردىڭ اكەسى بولسا، ايجان شەشەسى. قىزىل اسكەردىڭ اتاعىن كوتەرۋگە بۇزاۋباق تىلەكتەس بولسا، ايجان تىلەكتەس ەمەس پە ەكەن؟..
— بەرە عوي، شالىم، — دەدى ايجان اشىق جۇزبەن.
اۋىلدىق كەڭەسكە كەلىپ، 20 پۇت استىق بەرەمىن دەپ بۇزاۋباق جاريالاعاندا، ءۇي تولى ادام ەدى. ەرماقان كۇلىمسىرەپ قارادى دا:
— ىشەرلىگىڭىز قالادى عوي؟ —دەپ ەدى.
— ىشەرلىك تۇگىل، تۇقىمىم دا قالادى، — دەدى بۇزاۋباق جىمىڭداپ.
كەڭسەگە كەلىپ اڭگىمە اڭدىعان، باقاي قۋلىققا ۇيرەنگەن ادامدار ءبىرىن-بىرى ءتۇرتىپ سىبىرلاستى:
— مىنا شال مىقتاپ قۇلاعان ەكەن، ءبىزدىڭ دە ۇرلىعىمىزدى اشۋدان تانباس، امان-ەسەنىمىزدە ارتىق استىعىمىزدى بەرىپ قۇتىلايىق!— دەگەن قورىتىندىعا كەلىستى.
اۋىل ومىرىندە كۇندە ءبىر جاڭا حابار. ەل قۋلارى ەستىلگەن حابارلاردى نەشە ءتۇرلى ساققا جۇگىرتەدى. سونىڭ ءبىرى بولىپ قالقوز حابارى دا تارادى. قالقوز حابارىن باستاپ ەسىتتىرگەن وكىل، ادام ۇركەرلىك تۇردە ايتقان جوق ەدى. ول جولعى جيىلىستا بۇزاۋباق ءماجىلىس اعاسى بولىپ سايلانىپ، وكىلمەن تىزە تىرەستىرىپ بىرگە وتىرىپ ەدى. بۇزاۋباق تونىنىڭ قالتاسىنان ەسكى جارعاعىن الىپ، ناسىبايىن اتقاندا، الگى وكىل بۇزاۋباققا كۇلە قاراپ:
— ە، ءسىز قىزىل اسكەردىڭ اكەسى ەكەنسىز عوي، مەن دە قىزىل اسكەر قاتارىندا بولعان اداممىن، — دەپ، بۇزاۋباقتىڭ جارعاعىن الىپ، ناسىبايىن اتىپ ەدى.
"بۇل قالاي؟ قىزىل اسكەر بولسا، مۇنداي جۇمىستا نە عىپ ءجۇر؟" دەپ بۇزاۋباكاڭ تاڭ قالعان. ويتكەنى ەلدىڭ الىپ قاشقان وسەگىنە قاراعاندا، قىزىل اسكەر بولعان ادام سوعىس جۇمىسىنان باسقاعا اينالمايتىن سياقتى ەدى.
قالقوز حابارى ادامدى كادىمگىدەي ءۇرپيتتى.
— مال-مۇلىك تۇگەل ورتاعا تۇسەدى ەكەن!
— ادامنىڭ باس ەركى دە جويىلادى ەكەن...
تاعى وسى سياقتانعان، ءتىپتى بۇدان دا سوراقى اڭگىمەلەر گۋ-گۋ تاراپ جاتتى.
— بۇل بەكەر، تۇنەۋگى اكىممەن بىرگە وتىرعامىن، ول مۇنداي ءسوز ايتقان جوق-تى، — دەپ بۇزاۋباق قارسى شىعىپ ەدى، جۇرت مۇنى كۇستانا قىلدى.
— سولاي دەمەي ءقايتسىن، ول قىزىل اسكەردىڭ اكەسى! — دەستى جۇرت.
ءتىپتى، بۇزاۋباقتى بىلاي قويىپ، جۇرت سابىردى دا اڭگىمە قىلدى. سابىر شەكەردىڭ اكەسى عوي:
— سابىر دا قالقوز بولادى، ول — قىزىل اسكەردىڭ قايىن اتاسى، — دەستى جۇرت.
پىسىقسىپ، بەلسەندى بولامىن دەپ جۇرگەن ادامداردىڭ دا ءبىرسىپىراسىنان-اق شي شىعۋعا اينالدى.
— ستالين ايتىپتى، قالقوزعا كىرۋ ەرىكتى دەپتى، — دەپ، بۇقاباي سياقتىلار، قالكوزعا كىرمەۋ جاعىن يكەمدەپ، ەلدىڭ ىنتاسىن ءسوندىرىپ بولدى.
— ءبارىبىر تۇبىندە قۇتىلمايسىڭ، ودان دا مالىڭ ءوز قولىڭدا تۇرعاندا، يگىلىگىن كورىپ قال،— دەپ ىسكەندىر سياقتى سۋدىرلار ەلدىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ، ءبىرسىپىرا جۇرت سوعان ەلىگىپ بۇزاۋ-تورپاعىن دا سويىپ تاستادى.
ايتەۋىر اۋىل اڭگىمەگە تولدى.
اڭگىمەدەن ايەلدەر دە شەتتە قالعان جوق. شەتتە قالۋىڭ سول، وتىرىك-وسەكتى ورشىتەتىن كوبىنە وسىلار بولدى. ادام شوشىنارلىق اڭگىمەنىڭ نەشە تۇرلەرى ايەلدەر توبىنان شىعىپ جاتتى.
— كىم ايتىپتى؟
— بي اتام ايتىپتى.
— كىم ايتىپتى؟
— باي اتام ايتىپتى...
وسەك ۇلعايا كەلە، ءار وسەككە تالاسا كەلە اۋىلدىڭ ايەلدەرى ەكى جىككە ءبولىندى. ءبىر جاعى "كوممۋنيست"، ەكىنشى جاعى "بايلار" اتاندى. وسى جىك ەركەكتەرگە دە مەجە بولدى. جيىلىس بولسا، بىرەر اڭگىمە كوتەرىلسە، اۋىل ادامى ەكى جىك بولادى دا، سالعىلاسادى دا وتىرادى.
اۋداننان تاعى ءبىر وكىل كەلىپ، قالقوز ماسەلەسى بۇل جولى شىنداپ قويىلاتىن بولدى. ءبىرسىپىرا ۇيلەر بۇرىنعى جىكتە "كوممۋنيست" اتاعىن الىپ جۇرگەنمەن، ناق قالقوز بولۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە ازىراق بوي تەجەيتىندىگى سەزىلدى.
— جۇرت كىرسىن، ءبىز قايدا قاشامىز، — دەگەن ءسوزدى ەكىنىڭ ءبىرى ايتتى.
كوپتەن ۇندەمەي، "ادەپ" ساقتاپ جۇرگەن شەكەر تاپ وسى جەردە باس كوتەرگەنى عوي:
— ءبىز قايتەمىز؟ — دەپ شەشەسىنەن سۇراپ ەدى.
— ءبىز قايتۋشى ەك؟ تاستاي الماي جۇرگەن مالىمىز بار ما ەدى؟ — دەپ اجار كەمپىر باج ەتە تۇسپەگەنى مە.
— ءبىز كىرەمىز، اجە، كۇيەۋىڭنىڭ قىزىل اسكەر ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى شەكەر.
اجار جۇمعان اۋزىن اشپاي، وتىرىپ قالدى.
— قىزىڭ وسىلاي دەپ ايتتى، — دەپ، شەكەردىڭ ءسوزىن سابىرعا ايتىپ ەدى.
— كىرسەك، كىرەرمىز، — دەپ ول كۇڭك ەتتى.
شەكەر بۇزاۋباقتىڭ ۇيىنە باردى. كەمپىر مەن شال پەشكە ارقانى سۇيەپ، اڭگىمەنى سوعىپ وتىر ەدى. شەكەر ءبىر تىزەلەپ وتىرا قالدى دا، ايجاننىڭ تىگىپ وتىرعان ءىسىن سۇراپ الىپ، ءىس تىگۋگە كىرىستى. ايجان — ايجان بولىپ كىسىگە ءىسىن ىستەتىپ كورىپ پە؟ بىرەۋگە ىستەتۋ بىلاي تۇرسىن، بايدىڭ جۇمىسىن ىستەۋدەن قۇتىلعانى وسى ەكى-ۇش جىلدىڭ ءىشى عوي.
شەكەر ءىس تىگىپ وتىر. ايجان مەن بۇزاۋباق كوزدەرىن الماستان، ىنتىعىپ قاراپ وتىر. قالاي جاراستىقتى!.. كەلدى دە، ءوز جۇمىسى سياقتاندىرىپ، وتىرا قالىپ، قولىنا الدى.
شىنىندا ءوز جۇمىسى ەكەنى راس قوي. وسى كەمپىر-شالدىڭ تاۋقىمەتى تۇبىندە وسىعان تۇسپەگەندە، كىمگە تۇسەدى؟..
ءاي، قازاق-اي، وڭباعان-وڭباعان ادەتتەرىڭ بار. ول ادەتتى ۇستاسا، وڭ جاقتا وتىرعان قىز ءبۇيتىپ كۇيەۋىنىڭ ۇيىنە كەلىپ، ءىس تىگىپ وتىرار ما؟ ەسكى ادەتتى ۇستاسا، مىنا وتىرعان كەمپىر-شالدان، ۇرلىق قىلعان ادامنان جامان قاشار ەدى دە جۇرەر ەدى.
شەكەر، باستاپ ايتتىرعاننان-اق، قاشپادى. قاشپاۋىنا ءبىرىنشى جاعىنان — ءبىر اۋىلدا وتىرعاندىعى سەبەپ بولسا، ەكىنشى جاعىنان -"جالعىز بالامنىڭ كەلىنشەگى عوي، مۇنى مۇگەدەك قىلىپ قايتەم؟" — دەپ ايجاننىڭ ءوزى رۇقسات بەرگەن. وسىنىسى مۇلدە جاقسى بولىپتى، مىنە، كوردىڭ بە، كەمپىر مەن شال بالاشا قۋانىپ، ءماز بولىپ وتىر.
شەكەر ايجاندى وڭاشاعا شىعارىپ الىپ، جۇمىسىن ايتتى. ەكى ءتۇرلى جۇمىسى بار ەكەن. ءبىرى قالقوز تۋرالى دا، ەندى ءبىرى — كومسومولعا جازىلۋ تۋرالى. قالقوز تۋراسىندا ايجان بوگەلمەي جاۋاپ بەرەدى.
— كىرەمىن دەپ اتاڭ ۋادەسىن بەرىپ قويعان، — دەدى.
ال، شەكەردىڭ كومسومولعا جازىلۋىنا ءمۇدىرىپ، بوگەلدى:
— قايدان بىلەيىن، قاراعىم، اڭداماستان دا ۇيدە جوق، ونىڭ نە ايتاتىنىن، — دەدى.
— مەنىڭ كومسومول بولعانىما ول قۋانادى عوي، — دەدى شەكەر كۇلىمسىرەپ.
— سۇيتەر مە ەكەن؟ — دەپ، ايجان قاراي قالدى.
— قىزىل اسكەر بولعان سوڭ ءوزى دە جازىلادى عوي: ءوزى جازىلعان سوڭ، مەنىڭ جازىلعانىما قۋانباي ما؟!
— ەندەشە، جازىلا عوي، قاراعىم!— دەدى ايجان.
"شەكەر وسىلاي دەپ ايتتى" دەپ ايجان ەسىتكەنىن بۇزاۋباققا ايتقاندا، بۇزاۋباق جىمىڭداپ كۇلدى:
— كومسومولى ۇيىسىپ جاتىر عوي، ءوزىم جازىلماسام، بۇعان كىمىمدى جازدىرامىن دەپ ساسىپ ءجۇر ەم، جاقسى بولدى-اۋ، — دەدى.
"تەڭدىك" قالقوزىنىڭ ۇيىستىرۋ جيىلىسىندا بۇزاۋباق جۇرتتان بۇرىن ءسوز الدى.
— شىراقتارىم، باياعىدان بەرى جۇرتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ كورگەنىم جوق ەدى، ەندى ماعان كەزەك شىعار، مەنى جازىڭدارشى سپيسكىنىڭ باسىنا! — دەدى.
"تەڭدىك" كولحوزىنىڭ مۇشەلەر تىزبەسىنە ءبىرىنشى بولىپ "بۇزاۋباق تىماقبايەۆ" جازىلدى. بۇل جولعى "تىماقبايەۆ" بۇزاۋباققا بۇرىنعىداي جەكسۇرىن كورىنبەدى، قاعازدىڭ ناق سول جەرى كۇلىم قاعىپ جايراڭداپ تۇرعان سياقتى بولدى.
بۇزاۋباققا جالعاسا سابىر جازىلدى. وعان تاياۋ ءبىرسىپىرا كومسومول، كوممۋنيستەردىڭ ۇيلەرى جازىلدى.
* * *
"تەندىك" قالقوزى ەكى جىلدىق ءومىردى ارتىنا سالعاندا، ادام تانىماستىق بوپ وزگەردى. بۇرىنعى اۋىلدىڭ ورنىنا جاڭا اۋىل، جاڭا ۇيلەر سالىندى. ەسكى اۋىلدىڭ ىرگەسى بىت-شىت بولىپ سوگىلدى. باي-قۇلاقتارى ايدالىپ، كەدەي، ورتاشانىڭ ىرگەسى بىرىكتى. اۋىل جۇمىسى ەكپىندىلىك، سوسياليستىك جارىستى ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالدىردى. اۋىل جاستارىنىڭ ىشىنەن بەلسەندى، ىسكەر جاستار شىقتى، سونىڭ ءبىرى بولىپ شەكەر دە كوتەرىلدى: حات تانىپ الدى، بريگادا قۇرىلىپ، ايەلدەر بريگاداسىن باسقاراتىن شەكەر بولدى. ەركەكتەر بريگاداسىمەن شارت جاساسىپ، سوسياليستىك جارىسقا ءتۇسىپ، تالاي بايگەنى دە الىپ ءجۇردى.
— قاراعىم، شەكەر-ay، جارىسقا سالامىن دەپ ءجۇرىپ ءبىزدى زورىقتىرماعاي ەدىڭ، — دەپ جەڭگەلەرى تالكەك قىلادى.
قارا وزەكتىڭ شالعىنى قۇلىن جاسىرعانداي. بۇرىن جالعىز راقىمبەردىنىڭ يەمدەنگەن بايەگى عوي، ەندى، ءبىر قالقوزعا ەركىن بايەك بولىپ، قولدارىن بوساتپايدى.
قارا وزەكتىڭ بايەگىنە ءۇش بريگادا تىزە قوسىپ وراق سالعانىنا بۇگىن ءۇشىنشى كۇن: ءبىر بريگادا ماشينادا، ەكىنشى بريگادا ماشينا جۇرمەيتىن جەردى وراقپەن سىپىرىپ جاتىر؛ ءۇشىنشى بريگادا — بۇل، ەندى، ايەلدەر بريگاداسى ءشوپتى جيناۋمەن اينالىسىپ ءجۇر.
جاپىرىلعان شالعىننىڭ اراسىنان اق شاعالاداي بوپ سامساپ اق جاۋلىق كورىنەدى.
— قانە، قىزدىرىڭدار جۇمىستى! — دەيدى شەكەر.
ايەلدەر بريگاداسى جاپىرىلا قولدى سالعاندا، كورپە بوپ توسەلىپ جاتقان كوك شالعىن تاۋ-تاۋ بوپ ءۇيىلىپ قالادى.
— ەركەجان، كۇيەۋ قاشان كەلەر ەكەن؟ — دەيدى زەينەپ كۇلىپ. جۇمىس ىستەگەن ايەلدەردىڭ كوبىنىڭ تالكەك قىلاتىنى شەكەر. بىرەۋلەرى وتىرىكتەن-وتىرىك، شەكەر شىعاردى قىلىپ، ولەڭ دە ايتادى. ازىلگە اشۋلاناتىن شەكەر ەمەس، جايراڭ قاعىپ جۇرە بەرەدى.
ءبىراق كەيدە، جۇمىستان قول بوساسا، جالعىز ءوزى جاتسا، شەكەردى وي باساتىن دا ادەتى بار. "نەگە كەلمەيدى ەكەن؟ كەلۋ بىلاي تۇرسىن، شەكەردىڭ وزىنە ارناپ نەگە حات جازبايدى ەكەن!..
باياعى شەكەر بار دەپ ءجۇر مە ەكەن؟ شەكەردى باياعىداي وت باسىنان شىعا المايتىن قىز دەپ ويلاي ما ەكەن؟.."
بۇل وي، كەيدە، شەكەردىڭ كوڭىلىن ەنجار قىلىپ، قاباعىن تىرىستىرادى. زەينەپ وسىنى سەزە قالعانداي، اۋىزىنا كەلگەنىن ايتىپ تالكەك قىلادى. سوسىن، قالجىڭعا ورتاق بولمايىن دەپ، شەكەر ۋايىمدى ويىنان شىعارادى، ۇمىتادى دا كەتەدى.
بۇگىن شەكەر باسقا نارسەگە كەيىدى. تاڭسىقبايدىڭ قاتىنى اۋزى-باسى سۇيرەڭدەپ باققانى وسەك، اڭگىمە، شەكەردىڭ كوزى تاسا بولسا، ماڭىنداعى قاتىنداردى سوزگە ءۇيىرىلدىرىپ، جۇمىستارىن توقتاتىپ وتىرعانى. كەيدە، مۇلدە سىلتاۋ تابا الماعاندا:
— ويباي، ەمشەگىمدى ءسۇت كەرنەپ بارا جاتىر...
— ويباي، ەمشەگىم ءيىپ بارا جاتىر، قاراعىم جىلاپ قالماسا يگى ەدى،— دەپ وتىرا كەتەدى.
شەكەردىڭ جامان اشۋى كەلەدى. تاڭسىقبايدىڭ قاتىنىنىڭ ءسوزى وزىنە ايان عوي. بالانى ەسىركەپ، دۇرىس تاربيەلەيتىن ايەل بۇل ما، "قاعىنعىر، جەر جۇتقىر!" — دەپ قولىنا تۇسكەن نارسەمەن بالاسىن تومپەشتەپ وتىراتىنى ەسىندە جوق، ەندى كەلىپ مۇسىركەي قالىپپىن. شىنىندا، بۇل سياقتى قاتىنداردىڭ بالاسىنىڭ دۇرىس تاربيە كورە باستاعانى بىلتىردان بەرى عانا. بىلتىر، شەكەر ىزدەنىپ ءجۇرىپ، بالالار باقشاسىن اشقىزدى. سودان بەرى قالقوزشىلاردىڭ بالالارى سوندا تاربيەلەنەدى...
شولاق تورى تايدىڭ تەرىن مارجانداي تامشىلاتىپ، ەكى يىنىنەن دەم الىپ، ءشوپتىڭ باسىنا شەكەردىڭ ءىنىسى كەلىپ تۇر.
— اپا!— دەدى ەنتىگىپ: — اڭداماس كەلدى!
جۇرت سەلت ەتىپ، جۇمىستارىن توقتاتا قويدى. سامساعان كوز كۇلىمسىرەپ شەكەرگە قارادى. شەكەر، الدەنەدەن ۇيالدى ما، الدە قۋانعاننان بولدى ما، — ەكى بەتى وتتاي جانىپ، جەرگە، قاراي بەردى.
كۇن باتا بريگادا اۋىلعا كەلگەندە، بۇزاۋباقتىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا ءۇش-تورت ادام تۇر ەدى. مۇنىڭ ءبىرى — كوك شۇعا شالبارلى، جاعاسىنا قوس جۇلدىزدى قاداعان، قىناما اق پەنشەنتتى، موينىنا مىلتىعىن اسىنىپ تۇرعان اڭداماس ەدى. شەكەر انادايدان كوزىن قالادى. شەكەرگە كوزىن و دا قادادى.
سالىپ ۇرىپ تۇرا كەلۋگە شەكەر يبا ساقتادى ما، الدە ۇيىنە بارىپ جۋىنىپ، تارانىپ كەلەيىن دەدى مە، ايتەۋىر، ءبىر بۇيىرلەپ ۇيىنە قاراپ بەت الىپ ەدى، اڭداماس الدىن كەس-كەستەپ:
— اۋ، توۆاريشش، توقتا!— دەدى كۇلىمسىرەپ.
شەكەر، ەكى بەتى قىزارىپ، تومەن قاراپ تۇرعان كۇيى قارسى الدى. ەكەۋى قول ۇستاسىپ امانداسىپ تۇرسا، ايجان انادايدان كورىپ ءماز بولىپ تۇر:
— جاسا، ءومىرلى بول، قاراقتارىم! — دەيدى.
بۇزاۋباق بالعاسىن يىعىنا سالىپ، قالقوزدىڭ تەمىر سوعاتىن دۇكەنىنىڭ الدىندا تۇرىپ جىمىڭ-جىمىڭ كۇلدى...
You Might Also Like
