بوناپارتتىڭ ۇيلەنۋى
بالاعا ات قويۋعا كەلگەندە قازاقتان وتكەن «ناحال» ەشكىم جوق. ولار دۇنيەجۇزىلىك ەسىمدەردىڭ قوجاسىنداي ونىڭ توبەسىنە شىعىپ وتىرىپ الادى دا، «مىناۋ انانىكى ەكەن، مىناۋ مىنانىكى ەكەن» دەپ باس قاتىرىپ جاتپاي، قايسىسى اۋزىنا تۇسسە سونىسىن الىپ بالاسىنا جاپسىرا سالادى. ول ەسىم جاقسى ما، جامان با، قازاق توپىراعىنا ۇيلەسە مە، ۇيلەسپەي مە، ۇيلەسە قالعان كۇندە ءدال سونىڭ بالاسىنا كەلىسە مە، كەلىسپەي مە — ونىمەن ءىسى دە بولمايدى. ءتىپتى، سول ءوزى قۇرمەتتەپ وتىرعان ادام كىم بولعان، نە ىستەگەن، ۇلتى قايسى، قازاققا ونىڭ قاتىسى بولىپ پا ەدى، بولماپ پا ەدى، ونى دا ويلاپ باس قاتىرىپ جاتپايدى. ات پا — ات، سونداي بىرەۋ بولدى ما — بولدى، بولا ما — بولادى، باسقاسىنىڭ وعان كەرەگى شامالى. ءتىپتى، الگى ادام بۇكىل ءومىرىن قازاققا قارسى جۇمساپ ءجۇرىپ سارىپ ەتسە دە ول ونىڭ اتىن بالاسىنا قويۋدان تايىنبايدى. ەگەر ون ميلليون قازاقتى ارالاپ شىعا الساڭىز دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق ۇلتتار مەن تايپالاردىڭ اتتارىن تۇپ-تۇگەل كەزدەستىرە الاتىنىڭىزعا كامىل سەنەمىن. قازاقتار ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك ەسىمدەردى ەمىن-ەركىن يەمدەنۋ حح عاسىردىڭ 30-60 جىلدارى ارالىعىندا ەرەكشە دامىدى. امەريكانىڭ العاشقى پرەزيدەنتىنەن باستاپ قاراسپانداعى بازاركوم وقاپقا دەيىنگى اتتار قازاقستاندا تىڭ جەرلەردى يگەرۋ ناۋقانىنداي كەڭ اۋقىمدا ەمىن-ەركىن يگەرىلدى. دۇنيەجۇزىلىك ەسىمدەردى يەمدەنۋ ناۋقانى بارلىق ۇلكەن جاڭالىقتار سەكىلدى ءار جەردە ءارتۇرلى ءجۇردى دە، كەيبىر الىس تۇپكىرلەرگە تىم كەش جەتىپ، كەش اياقتالدى. سول كەزدەگى ساياسي وقيعالاردىڭ ءتىرى كورسەتكىشىندەي وكتيابر، سوسيال، اۆرورا، پوتەمكين، ريەۆا، ليۋسيا، كوممۋنا، ستاحان، چاپاي، شورس، رومان، روللان، ماكسيم، ماركس، ەنگەلس ەسىمدى بالالار كوشە-كوشەلەردە قۇلىنداي شاۋىپ ءجۇردى. ءتىپتى، ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتتەر مەن استانالاردىڭ اتىنا يە بوپ قالعان قارا دومالاق بالالار دا از كەزدەسپەيدى. بۇكىل رەسپۋبليكا شەتەلدىك اتتارعا ءبىرشاما توياتتاپ، باسىن استاۋدان كوتەرىپ، كۇيىس قايىرىپ تۇرعان شاقتا «جيدەلى» كولحوزىنا بۇل ناۋقان ەندى عانا جەتىپ ەدى. جالپى، بۇل اۋىلعا جاڭالىق بىتكەن جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان جەتەتىن ادەتى، ءتىپتى، سوۆەت ۇكىمەتى دە سىردان كەشىپ ءوتىپ، اللانىڭ ۋىسىنداعى الىس اۋىلدى تابامىن دەگەنشە دە ەكى جىل جۇرگەن. سوۆەت ۇكىمەتى دەگەندى بۇل اۋىل كەنەتتەن ەستىدى. بەس قانات قارا ءۇيدىڭ الدىندا قاتپا قارا كەمپىر جايباراقات جاباعى جازىپ وتىرعان، ەكى اتتى جەردەن شىققانداي تابان استى ساۋ ەتە قالدى. ساۋ ەتە قالدى دا ال كەپ بۇنىڭ ءاتى-جونىن، اكەسىنىڭ اتىن، قايدان شىققانىن، كىمنەن تۋعانىن، كىممەن تۇراتىنىن، ساياسي كوزقاراسىن، بالا-شاعاسىن تۇپ-تۇگەل سۇراپ شىقتى. سۇراپ بولعان سوڭ: «ەندى ءسىز سوۆەت ادامى بولاسىز» دەدى دە، اتتارىنا وتىرىپ باسقا ۇيلەرگە كەتتى. قارا كەمپىر تۇككە تۇسىنبەي قالدى. فەوداليزم كەزىندە تۇتكەن ءجۇنىن سوسياليزم كەزىندە دە جالعاستىرىپ، قاننەن-قاپەرسىز وتىرا بەردى. ءبۇتىن ءبىر داۋىردەن ءبۇتىن ءبىر داۋىرگە ءجۇن ءتۇتىپ وتىرىپ-اق اتتاپ كەتكەنىن ول ويلاعان دا جوق. ەرتەسىنە دە ويلامادى، ويتكەنى ويلاناتىنداي ەشتەڭە دە وزگەرمەدى: سول اۋىل، سول ادامدار، سول ءۇي، سول ءجۇن، سول تىرشىلىك، سول كۇلكى، سول مۇڭ. تەك ءبىر جارىم ايدان سوڭ عانا ءبىر قاراشا ءۇي قىزىل وتاۋ دەپ اتالىپ، ماڭدايشاسىندا:
«جولسى بيلەر جاسىن كەدلەر» دەگەن ەشكىمگە تۇسىنىكسىز ءبىر جازۋ مەن ورىسشا بوقتاي الاتىن «كوزى اشىق» مۇرتتى قازاق پايدا بولدى. الگى قىزىل پولاتنايدا قانداي ءسوز جازۋلى تۇرعانىن ول ءۇش كۇننەن سوڭ كەشكە قاراي ون شاقتى قيقى-جيقى ادامدى جيناپ الىپ ءتۇسىندىرىپ بەردى. سويتسە، ول ۇران ەكەن. ۇران بولعاندا دا كىسىنىڭ زارە يمانىن ۇشىراتىن ۇران بوپ شىقتى. «جويىلسىن بايلار، جاساسىن كەدەيلەر!» مىنە، گاپ قايدا! ال بۇلار وسىنداي ۇزىلدى-كەسىلدى ساياسي ۇراننىڭ استىندا ءۇش كۇن بويى (!) مامىراجاي ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن!
جۇرت جۇمىلىپ ىسكە كىرىستى دە كەتتى.
التى كۇننىڭ ىشىندە باي جويىلىپ، كەدەيلەر عانا قالدى.
كەلەسى ايدا ۇراننىڭ «جولسى بيلار» دەگەن جارتىسى ءوشىرىلىپ، «جاسىن كەدلەر» دەگەن ەكىنشى جارتىسى عانا قالدى.
ءسويتىپ، بۇل وڭىردە جاڭا ءومىر — كەدەيلەر ءومىرى باستالدى.
سول قاتپا قارا كەمپىردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى ءابداشىم ءقازىر وسى اۋىلدا پاداشى. ونىڭ ون ءبىر بالاسى بار، بەسەۋى قىز، التاۋى ۇل. سونىڭ التىنشى ۇلى، ياعني، ۇلدان كەنجەسى تۋىلعاندا بۇكىل اۋىل بوپ ونىڭ اتىن ءبىر اۋىزدان بوناپارت قويدى. باياعى وسى اۋىلدا العاش پايدا بولعان ورىسشا بوقتاي الاتىن مۇرتتى قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى بۇل بالانى وسىلاي اتاسا وتە دۇرىس بولادى دەپ شەشتى. بوناپارتتىڭ كىم ەكەنىن بىلىڭكىرەمەي ءبىر توپ قيقى-جيقى قازاق داعدارىپ قالدى. «بوناپارت — فرانسۋز دەگەن ەلدىڭ پاتشاسى. ولاردىڭ كۇشتى اسكەرى بولعان، بۇل سونىڭ كومانديرى،— دەپ دالەلدەدى ول ويىن. — نەمەنە، بالاڭ بوناپارتتاي بولسا تاقياڭا تارلىق قىلا ما؟»
بالانىڭ اكەسى ءابداشىم:
— تارلىق قىلمايدى عوي، — دەپ كۇمىلجىدى. — ءبىراق، تىم شەتەل ەكەن. وسى ءوزىمىزدىڭ سوۆەت ماملاكاتىنەن سول سياقتى ەشكىم جوق پا؟
— بار،— دەدى وسى اۋىلعا العاش ورىسشا بوقتاۋدى ۇيرەتكەن قازاقتىڭ تۇقىمى. — كوتوۆسكي بار، شورس بار، چاپاي بار. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى قويىلىپ ءجۇر. ءبىز ەشكىمدە جوق جاڭاسىن الايىق. وسكەسىن بالاڭ دا بارىمىزگە ريزا بوپ ءجۇرسىن.
— تىم شەتەل ەكەن-اۋ...
— نەسى بار شەتەل بولسا! ۇلتتىق تار شەڭبەردە قالماي كەڭىرەك، بيىگىرەك ويلاۋ كەرەك. ولار دا ءبىزدىڭ اتتارىمىزدى الىپ جاتىر عوي.
— قانداي اتتاردى؟
— بۇكىل امىريكا مەن نەمىس ەلىن الىپ قاراڭدارشى، كونراد دەگەن فاميليادان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ.
— كونراد؟
— ءيا، كونراد! ول كادىمگى ءسىز بەن ءبىزدىڭ رۋىمىز!
— قوڭىرات پا؟
— ەندى قالاي؟ قوڭىرات! قياداعى ءبىر ەلدەر ءبىزدى سىيلاپ، رۋىمىزدى فاميليا قىلىپ الىپ جاتقاندا ءبىزدىڭ توماعا تۇيىق جاتقانىمىز ۇيات ەمەس پە؟ ولار دا ەل، ولار دا ماملاكات. بوناپارت تا ءبىر ەلدىڭ ازاماتى. ەسىتە قالسا ۇرپاعى قۋانار، ەستىمەسە ءارۋاعى رازى بولار.
مۇرتتى قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى لوگيكالىق جاعىنان جۇرتتى جەڭىپ كەتتى دە، ءابداشىمنىڭ بالاسى بوناپارت دەپ اتالدى.
توي تويلاندى، ازان شاقىرىلدى، ات قويىلىپ، رەسمي بەكىپ كەتتى.
ءابداشىمنىڭ سول كەنجە ۇلى ۇيلەنەتىن بوپتى دەگەن حابار شىققان كەزدە شاعىن اۋىلدىڭ جىگىتتەرى ءبىر دۇرلىگىپ قالدى. دۇرلىككەندە، ۇيلەنگەن ادامدى كورمەي جۇرگەندىكتەن نەمەسە بوناپارتتىڭ جىگىت بولعانىنا كەرەمەت قۋانعاندىقتان ەمەس، پروستو تويدىڭ اراقسىز وتپەيتىنىن ويلاپ قۋانىستى.
جاۋشى جىبەرۋ، قۇدا بولۋ، بەتكە ۇن جاعىسۋ، قىزعا بەلگى سالۋ ت.س.س. تولىپ جاتقان جورالعىلار ارتتا قالىپ، توي كۇنى بەلگىلەندى. ەرىگىپ جۇرگەن ەشكىم جوق، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ شارۋاسى بار، سوندىقتان توي بولاتىن كۇندى جۇرتقا كۇنى بۇرىن حابارلاۋ قاجەت بولدى.
ءسويتىپ، اتتاي ءبىر ايدان سوڭ بوناپارت كەلىنشەگىن الىپ كەلۋ كەرەك بوپ شەشىلدى.
تويعا اتتاي ءبىر اي قالعاندا، كەشكە قاراي ءابداشىمنىڭ ءۇيى كەنەت ابىر-سابىر بولدى دا قالدى. ايەلدەر سىبىرلاي سويلەسىپ، اۋلادان بالالار الاستالىپ، يتتەر ۇياسىنا قۋىپ تىعىلدى.
ايرىقشا كۇتپەگەن وقيعا كەزىندە جينالاتىن اۋىلدىڭ بەس-التى شال-شاۋقانى مەن كوزقاراقتى تورت-بەس ەركەگى ءابداشىمنىڭ تۇپكى ۇيىنە كىرىپ الىپ، ۇزاق كەڭەستى.
— قىرسىق! — دەدى الدەن سوڭ ورتا جاستاعى ءدورجان اشىق تۇرعان تەرەزەدەن جارتىلاي شەگىلگەن پاپيروسىن شيىرا لاقتىرىپ.
— تۋعاننان قىرسىق ەدى، ءالى قىرسىعىپ كەلەدى.
— ماسقارا! — دەدى قالپە شال كوزىن جۇمىپ.
— ەندى ەل-جۇرتقا نە دەيمىز! — دەدى ءدورجان تەرىسىنە سىيماي. ءدورجان — بۇلارعا ەكى اتادان بارىپ قوسىلاتىن اعايىن، ياعني بوناپارتتىڭ نەمەرە اعاسى بوپ كەلەدى. جاس جاعىنان العاندا ول ابداشىمنەن بەس جاس كىشى، ءبىراق، اكەسى ءابداشىمنىڭ اكەسىنەن ۇلكەن، سوندىقتان ول بۇلاردان ءوزىن بيىك ۇستاۋعا، اقىل-كەڭەس بەرۋگە، كەرەك جەرىندە داۋىس كوتەرۋگە، ءتىپتى، ازاماتتىق پراۆو جاعىنان تومەن تۇرعان بۇلاردىڭ كەيبىر شەكتەن شىعىڭقىراپ بارا جاتقان تەنتەكتەرىنە اۋىق-اۋىق قول جۇمساپ قويۋىنا، ءتىپتى، شەشەلەرىنەن بوقتاۋعا دا قاقىسى بار.
— قۇدد-انىڭ قۇدىرەتى!...— دەدى ءرات اقساقال وزىمەن-وزى اقىلداسقانداي اسپانعا قاراپ.
جەرگە جايىلعان كەڭ داستارقان توڭىرەگىندەگى ادامدار تاعى ءۇنسىز قالدى. اۋىر ويدان ءبارىنىڭ ەڭسەلەرى ءتۇسىپ، الدارىنا قويعان كەسەدەگى شايلارىنىڭ الدەقاشان سۋىپ قالعانىنا ەشقايسىسى دا ءمان بەرگەن جوق.
«توتەنشە كوميسسيا» ءابداشىمنىڭ ۇيىندە ەرەكشە وقيعانى تالقىلاپ جاتقان شاقتا بۇكىل اۋىل كولحوزدىڭ باسقارما مۇشەلەرىنەن باستاپ مەكتەپتىڭ پەدسوۆەتىنە دەيىن دۇرلىگىپ، سول جاقتان كەلەتىن حابارعا قۇلاق تۇرۋمەن بولدى. اۋىلدى اياعىنان تىك قويىپ، قۇلاق بىتكەندى قالقايتىپ كەتكەن نە ەدى سونشالىقتى؟
ماسەلە...
قىسقاسىن ايتقاندا، ءبىر ايدان كەيىن كەلىنشەك اكەلەتىن بوپ وتىرعان بوناپارت سۇندەتكە وتىرعىزىلماعان بوپ شىقتى.
بۇل كۇتپەگەن وقيعا ەدى. ونىڭ اسەرى توبەدەن جاي تۇسكەننەن ءبىر دە ءبىر كەم بولعان جوق.
— قاپ!— دەپ تاعى ءبىر كۇرسىندى ءدورجان ءىشىن ورتەپ بارا جاتقان كۇيىككە شىداي الماي. — قاپ! اينالدىرعان التى بالاعا جوندەپ قاراي الماي!.. ءاي، ادام التى بالا ەمەس، الدىنداعى التى ءجۇز قويدىڭ دا قايسىسى قالاي ەكەنىن ءبىلىپ جۇرەدى عوي. نەمەنە، التىنشى بالاڭا كەلگەندە الباستى باسىپ قالدى ما ءبارىڭدى!..
— ەندى... تىرلىك، تىرلىك دەپ ءجۇرىپ... قالاي ۇمىتىپ كەتكەنبىز... باسىم جەتپەيدى، — دەپ كۇمىلجىدى ءابداشىم.
— تىرشىلىك بارىمىزدە دە بار. وسى وتىرعانداردىڭ بىرەۋى بوس ەمەس، — دەپ ءدورجان وتىرعانداردى قولىمەن سىپىرا كورسەتىپ شىقتى.
— ال، مىنا اقساقالدىڭ توعىز ۇل، ون التى نەمەرەسى بار. شارۋاسى سەنەن دە كوپ. ءبىراق ول بىردە-بىر بالاسىن ۇمىتىپ سەن سەكىلدى ماسقارا بولعان جوق. سولاي ما، اقساقال؟
— قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن،— دەپ شال ساقالىن اشۋلانا سيپادى.
— ال، سەن ۇمىتتىڭ... بالالار ۇمىتتى، انا قاتىنىڭ قايدا قاراپ ءجۇر؟
— ول دا... جۇمىس... بالا كوپ... ماسقارا بوپ.
— ماسقارا! ماسقارانىڭ كوكەسى ءالى الدا!— دەدى بۇلارعا ۇرىسۋعا دا، كەي ساتتە قول جۇمساۋعا دا مورالدىق پراۆوسى بار ءدورجان. — بۇل حابار ەرتەڭ قۇدالاردىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن، ماسقارانىڭ كوكەسىن سوندا كورەمىز.
بۇلاردىڭ اشۋ-ىزاسى قانشا قاتتى بولعانىمەن وسى كەزگە شەيىن ءوز ىشتەرىندە ەدى، ءدورجان كەپ قازاننىڭ قاقپاعىن اشىپ قالعاندا ونىڭ تۇنشىققان بۋى اسپانعا اتىلىپ، شۋداسى ءاپ-ساتتىڭ اراسىندا بۇلارعا ءالازىر سىن كوزبەن قاراپ وتىرعان قۇدالار اۋىلىنا قاراي شۇباتىلىپ جۇرە بەردى. ونسىز دا تىعىرىقتان جول تاپپاي امالى قۇرىپ وتىرعان داستارقان باسىنداعىلار مىناداي كەلەڭسىز اڭگىمەنىڭ قۇدالار اۋىلىنا جەتپەي تىنبايتىنىن ويلاعاندا ءارقايسىسى وتىرعان-وتىرعان ورنىندا قارا جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى.
— ال، ەندى نە امال بار؟ — دەدى ءدورجان وتىرعاندارعا تۇگەل قاراپ شىققان سوڭ «بالەنىڭ ءبارى سەندە» دەگەندى تانىتىپ ابداشىمگە قادالا قاراپ: — نە ايتاسىڭ؟
— نە ايتۋشى ەم... ماسقارا بولدىق. ءبىر الباستى باسىپتى...
ءولى تىنىشتىق قايتا ورنادى. ول تىم ۇزاققا سوزىلىپ، ەڭسەنى ەزىپ بارا جاتىر ەدى، كەنەت ماساقبايدىڭ ءۇنى ەستىلدى.
— وسى ۋاققا شەيىن تۇك سەزبەي كەلىپ-كەلىپ، ءدال بۇگىن قالاي بىلە قويدىڭدار؟— دەدى ول جۇرتتىڭ ءبارىن كىنالاعان داۋىسپەن
— نەنى؟— دەدى ءوز قيالىمەن ءوزى بوپ وتىرعان ءابداشىم، اۋەلگىدە تۇككە تۇسىنبەي.
— نەنى بولۋشى ەدى، الگىنى دە! بالاڭنىڭ بالەسىن ايتام! ءجۇرىپ-جۇرىپ كەپ ءدال ايەل الاتىن كەزدە!.. — ول مىرس ەتىپ تەرىس اينالدى. — اقىرى ۇمىتقان ەكەنسىڭدەر، سول بويى ۇمىتىپ جۇرە بەرمەدىڭدەر مە؟ ەندى كەپ تابان استى ەلدى دۇرلىكتىرىپ. سولاي-اق جۇرە بەرسە... بالالارىنىڭ اۋزى قيسىق بولادى دەپ پە ەدىڭدەر. وتىر عوي اناۋ تەمىرجولدىڭ ار جاعىندا ءبىر قورا ورىس. داۋ دا جوق، داماي دا جوق، بالالارىنىڭ ءبارى بالاپانداي سۇپ-سۇيكىمدى. ال، قىزدارى قانداي سۇلۋ، ءۇرىپ اۋىزعا...
— ءاي، ماساقباي، نە وتتاپ وتىرسىڭ!— دەپ ءدورجان ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — كىمنىڭ سۇلۋ، كىمنىڭ الباستى ەكەنىن سەنەن بىرەۋ سۇرادى ما؟
— ەندى... سۇراماسا ايتپاۋ كەرەك پە؟
— ال، قۇدالارعا نە دەيمىز؟ سونى ويلاسايىق تا.
— ە، ولارعا نە دەۋ كەرەك؟ ەشتەڭە دەمەيمىز. ولاردىڭ... ءبىزدىڭ ىشكى شارۋامىزدا نەسى بار؟ تەكسەرەدى دەيسىڭ بە؟
ول سۋىپ قالعان شايىن ۇرتتاعانى سول ەدى، ويىنا قايداعى ءبىر بالەلەر ءتۇسىپ پىسقىرىپ كەپ جىبەردى. بۇركىلگەن شاي جامباستاپ جاتقان ءدورجان مەن ەڭ ۇلكەن اقساقال ءراتتىڭ بەتىن جۋدى دا كەتتى. الدەنە دەگەلى اۋزىن اشا بەرگەن ءدورجان مەن اۋىل باسىنا تۋعان مىناداي اۋىر جاعدايدان جول تابۋ ءۇشىن دامىلسىز ساقالىن سالالاپ وتىرعان ءرات سۋعا تۇسكەن مىسىقتاي پىسقىرىنىپ، تابان استى وزدەرىمەن وزدەرى الەك بولدى دا كەتتى. ءرات اقساقال جۇقا شاپاننىڭ ىشكى قالتاسىنان شارشىسىن الىپ، كوزىن تارس جۇمعان بويى بەت-اۋزىن سۇرتە باستاپ ەدى، ءۇي يەسى ءابداشىم ەسىك جاققا قاراپ ءورت شىققانداي ايعاي سالدى.
— سۋ، سۋ اكەلىڭدەر! تەز!
كۇنى بويى تەك وسى جارلىقتى عانا اڭدىپ ەسىك الدىندا تاپجىلماي وتىرعانداي قاعىلەز قارا بالا جەز شىلاپشىن مەن جەز قۇماندى الىپ ۇيگە جالاڭداپ كىرىپ كەلدى. ونىڭ شاپشاڭ قيمىل-ارەكەتى مەن جارق-جۇرق ەتكەن كوز جانارىنا قاراپ، قولعا سۋ قۇيۋ ءۇشىن ەمەس، بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كەسىلگەن باسىن الىپ كەتۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن دەپ ويلاپ قالۋعا بولار ەدى. تىم بولماسا ايىبىمدى وسىمەن جۋايىن دەگەندەي ماساقباي دا جالاڭداپ تۇرعان بالانى ءرات پەن ابداشىمگە قاراي جالما-جان يتەرە قويدى.
بەتىنە شاي بۇركىلگەن ەكەۋى كەزەك-كەزەك شايىنىپ الدى.
— حارامى تىرلىك! — دەدى ءرات اقساقال بەتىن ورامالمەن ءسۇرتىپ جاتىپ. — بۇل كاپىردىڭ اۋزىنان شاشىراعان شايدان حارام سۋدىڭ ءيىسى شىعادى ءدۇر!..
— با-سس-سە! — دەپ ءدورجان ماساقبايعا ىزبارلانا قارادى. — نەعىپ بۇل تابان استى لەپىرە قالدى دەسەم، ءبىر بالەنىڭ دوعى بار ەكەن عوي. تاڭ اتپاي قايدان ءىشىپ ءجۇرسىڭ ەي، ا؟
ماساقباي تاس كەرەڭ ادامشا مەلشيىپ وتىرا بەردى.
— ءاي، ايتساڭشى، تاڭ اتپاي قايدان ءىشىپ ءجۇرسىڭ؟ بۇكىل اۋىلدا ءبىر تامشى اراق جوق ەدى عوي.
ول جۇمعان اۋزىن اشپادى.
— ۆوت پارتيزان! — دەدى ءدورجان ىزالانىپ. — قايدان تاپتىڭدار دەيمىن! — ءيا، قايدان ءىشتىڭ؟ — دەپ ءابداشىم دە سۇراققا ارالاستى. — ءتۇسىپ پە؟ — ول يەگىمەن دۇكەن جاقتى مەگزەدى.
ماساقباي باسىن بولار-بولماس يزەدى دە:
— جاڭا عانا، — دەدى كۇبىرلەپ.
ءرات اقساقالدان باسقا ەركەكتەردىڭ بارىندە بەلگىسىز ءبىر شىدامسىزدىق پايدا بوپ قوزعالاقتاي باستادى.
— ءسوزبۇيداعا سالا بەرمەي تەز شەشەيىك — دەدى ءدورجان الگى حاباردان سوڭ كەنەت جۇرتتى اسىقتىرىپ. — كوپ ەزىپ وتىراتىن نە بار، كەسسەك كەسەيىك، كەسپەسەك وسى بويى جۇرە بەرسىن.
ءسويتىپ، اۋىلداعى «توتەنشە كوميسسيانىڭ» شەشىمى بويىنشا بوناپارت سۇندەتكە وتىرعىزىلاتىن بولدى. ول كوپ ۇزاماۋى ءتيىس، بۇگىن، لاجى بولسا جۇمىستان شاقىرىپ كەلىپ تۇسكە شەيىن-اق تىندىرىپ تاستاۋ كەرەك دەپ شەشىلدى. مۇنداي اسىعىستىق بيىلعى جىلعى اۋا رايىنىڭ اسا قولايسىز بوپ، كۇننىڭ تىم ىسىپ تۇرعانىنا بايلانىستى ەدى... «توتەنشە كوميسسيا» مۇشەلەرى وسىنداي اپتاپ كەزىنىڭ وزىندە دە كەسىلگەن دەنەنىڭ ارى كەتسە ون ءبىر، ون ەكى كۇندە جازىلاتىنىن، تىم بولمادى دەگەندە بوناپارتتىڭ باسقاسىن بىلاي قويعاندا جولعا جۇرۋگە جاراپ قالاتىنىن انىق ەسەپتەپ الىپ، اسىعىس باتا جاسادى.
ءرات اقساقال ءوز شەشىمىنىڭ ءلاززاتىنا شومىپ وڭاشا ۇيدە شاي ىشۋگە قالدى دا، ورتا جاستاعىلار ماساقبايدى العا ساپ كولحوز دۇكەنىنە قاراي شۇعىل اتتاندى.
ەسىك الدىندا تۇرعان ءۇش اياقتى ەكى موتوسيكلدىڭ بىرەۋى ورىستەن مال الىپ كەلۋگە، ەكىنشىسى بوناپارتتى اكەلۋگە كەتتى.
اۋلا ىشىندەگى بالالار جاتاتىن جازدىق كيىز ءۇي تۇگەل بوساتىلىپ بوناپارتقا بەرىلدى.
ارادا ەكى ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە وپەراسيا باستالىپ كەتتى: كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ءرات اقساقال بوناپارتتى سۇندەتكە وتىرعىزىپ، باستىرما استىندا ماساقباي مەن ءدورجان قارا قوشقاردىڭ تەرىسىن سىپىرىپ جاتتى.
بوناپارت، ارينە، بوس جۇرگەن ادام ەمەس، ول دا وزگەلەر سەكىلدى كوممۋنيزمنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن جاساۋعا بەلسەنە اتسالىسىپ، بولىمشەنىڭ شەبەرحاناسىندا ءموتوريستىڭ كومەكشىسى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن. ءبىر ەمەس ەكى كۇن قاتارىنان جۇمىسقا كەلمەگەن سوڭ شەبەرحانا مەڭگەرۋشىسى ءيسپانالى مەن موتورشى ۆەتنامبەك ءۇشىنشى كۇنى كەشكە قاراي ءابداشىمنىڭ ۇيىنە كەلدى. ەكەۋى اۋلاعا كىرگەنى سول ەكەن ءابداشىم ولاردى كۇنى بويى اڭدىپ تۇرعانداي قاقپا الدىنان قاعىپ الىپ، اي-شايعا قاراماي تۇپكى ۇيگە كىرگىزىپ جىبەردى.
توردە داستارقان جايۋلى تۇر ەكەن. داستارقان ۇستىندە اشىلماعان ەكى بوتەلكە «پشەنيچنايا» مەن گرۋزين كونياگىن كورىپ، جۇمىس بابىمەن كەلگەن ەكەۋىنىڭ رەسمي جۇزىندەگى سۇستىلىق تابان استى سۇيىلىپ سالا بەردى.
— جاتا بەرسىن، — دەدى ءتۇن جارىم اۋا اياعىن شالىس باسقان ءيسپانالى اۋلادان شىعىپ بارا جاتىپ.
— ابدەن جازىلعانشا جاتسىن، — دەدى ۆەتنامبەك بوناپارتتىڭ ءحالىن ءوز كوزىمەن كورىپ تۇرىپ. — ەسەيگەن كەزدە... بۇل دەگەن... قيىن بولادى. نيشيەۆو! — ول كوزى بالپيىپ جاتقان بوناپارتتىڭ شاشىن ۇيپالاپ قويدى. — مەنىڭ... ايەلىمنىڭ اعاسى... ءۇي... ۇيلەنگەن سوڭ بارىپ نەتىلگەن... وعان قاراعاندا سەن... سەن قايدا-ا... ەندى ۇيلەنگەلى عانا جاتسىڭ...
ەرتەسىنە دارىگەر وسكار (اسقار) كەلدى. ول دا ايەلىمەن تاڭ اتا كەتتى.
— جاتا بەرسىن، — دەدى ول دا. — قانشا ۋاقىتقا بولسا دا، بيۋللەتەن دايىن، ماعان دەسە ەكى اي جاتسىن!
— بىرەۋ-مىرەۋ تەكسەرىپ كەلە قالسا اۋرۋحانادان بۇگىن اكەلدىك دەڭىزدەر، — دەپ ايەلى دە ولارعا اقىل-كەڭەس بەردى.
سونان سوڭ پارتورگ، اگرونوم، باس ينجەنەر كەلدى.
سونان سوڭ كولحوز باستىعى كەلدى.
ءابداشىم مەن ايەلى قوناق كۇتۋدەن ابدەن قاجىپ، جيعان-تەرگەن قاراجاتىن تويعا دەيىن-اق بىتىرۋگە اينالدى.
كەلگەن قوناقتاردىڭ بارىنە ورتاق ءبىر-اق نارسە ايتىلدى، ول — بۇل وقيعانى جان ادامعا ايتپاۋ.
ءبارى دە ۋادە بەردى.
بوناپارت ءبىر جەتى جاتتى — جازىلمادى، ەكى جەتى جاتتى — جازىلمادى. ءابداشىمنىڭ ءۇي-ىشى ءابىرجي باستادى. ءدورجان بولسا قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى جۇمىستان كەلە سالىپ بوناپارت جاتقان قاراشا ۇيگە كىرەدى دە:
— قالايسىڭ؟ — دەيدى. ول ۇندەمەيدى، نەمەرە اعاسىنا قاراپ ەسى اۋىسقان ادامداي بالپيىپ جاتادى دا الادى. ەرتەسىنە تاعى كەلىپ.
— قالاي؟— دەدى.
ول يىعىن قوزعادى.
— قالايسىڭ ەي؟ — دەدى ەكى كۇننەن سوڭ. ءۇشىنشى كۇنى:
— قالايسىڭ ەي، ءيتتىڭ بالاسى؟ — دەدى اشۋلانىپ. — نەگە جازىلمايدى و بالەڭ!
— قايدان بىلەيىن...
— سەن بىلمەگەندە كىم بىلەدى، ايدالادا جۇرگەن مەن بىلەم بە؟
— ەندى قايت دەيسىڭ. ويناپ جاتقان جوقپىن عوي.
— سەن بالە جۇمىستان قاشىپ ادەيى جاتقان شىعارسىڭ. ارى كەتكەندە ون كۇندە جازىلىپ كەتەتىن نارسە ەدى عوي.
— سەنبەي تۇرسىڭ با؟
— ارينە. دايىن تاماق، سالۋلى توسەك. ەي، مىناۋىڭ نە؟— ءدورجان ونىڭ جاستىعىنىڭ استىنان اۋزى قىلتيىپ تۇرعان بوتەلكەنى سۋىرىپ الدى.
— قايناعان سۋ عوي... — دەدى بوناپارت كۇمىلجىپ.
— قايداعى قايناعان سۋ؟ ونىڭ ساعان نە كەرەگى بار؟
بوناپارت نە دەرىن بىلمەي كۇمىلجىپ قالدى. ءدورجان دا قازىمىر بالە ەكەن، بوتەلكەنىڭ تىعىنىن اشىپ يىسكەپ كوردى. مۇرنىنا سەنبەگەندەي تىلىنە بىر-ەكى تامىزدى. ەندى ونىڭ شىن اراق ەكەنىنە كوزىن جەتكىزىپ الماق بولعانداي جۇتىپ الدى دا:
— اراق قوي مىناۋىڭ، — دەدى وعان زەكىپ. — مۇنىڭ نە؟
— جىگىتتەر تەز جازىلاسىڭ دەگەن سوڭ...
ءدورجان ويلانىپ وتىردى دا، بوتەلكەدەن تاعى دا ەكى رەت جۇتتى. زووتەحنيكپەن تاڭعا شەيىن ىشكەن ءدورجاننىڭ ءاراقسىڭدى دەنەسى الگى ءۇش-تورت جۇتىمنان سوڭ-اق بويى قىزىپ شىعا كەلدى.
— ەي، سەنىڭ مىنا جاتىسىڭ جاتىس ەمەس، — دەدى وعان تونە سويلەپ. — ايتشى، نە ويلاپ جاتسىڭ؟ ءبىر ايدان سوڭ... تويىس، ون ءتورت كۇننەن سوڭ قالىڭدىعىڭدى الىپ كەلۋگە باراسىڭ... ال سەنىڭ مىنا گاۋپەك باسىڭا تۇك تە كىرىپ-شىعاتىن ەمەس.
— ەندى نە دەيسىڭ ماعان. وزدەرىڭ عوي...
— وڭباعان، جاتىپ ىشەر. ەي، باياعىدا ءوزىمىز، — ول تاعى ۇرتتاپ الدى، — ءۇش-اق كۇندە تۇرىپ كەتكەنبىز، ءبىلدىڭ بە؟
— ول باياعىدا. ءقازىر باسقا زامان.
— مىنا ميسىزدىڭ ايتىپ جاتقانىن قاراشى ەي، نەمەنە، زامان وزگەردى دەپ ادامنىڭ جاراتىلىسى دا وزگەرەدى دەپ پە ەڭ؟ تەرىڭ جامان! تەرىسىنىڭ جاماندىعى ناعاشىلارىنا تارتىپ تۋار ما بۇ بالەنىڭ.
— «جىگىتتىڭ جاقسىلىعى ناعاشىدان» دەگەن.
— جات تىنىش، ءۋاج ايتادى تاعى دا. نە بەتىڭمەن ماقالداتىپ جاتسىڭ.
— ەندى مەنىڭ نە كىنام بار؟
— اكەڭ دە وڭباعان، سەن دە وڭباعانسىڭ! — ءدورجان كۇيىككە شىداي الماي اراقتان مولداۋ-مولداۋ ەكى جۇتتى دا، ونى قايتادان جەرگە قويۋدىڭ كەرەگى بولماس دەگەندەي بوتەلكەنى قولىنان شىعارماعان بويى اڭكىلدەي سويلەپ كەتتى. — ءبارىڭ وڭباعانسىڭدار! ءجۇرىپ-جۇرىپ كەپ ۇيلەنۋگە ءبىر اي قالعاندا ويلاۋىن! بولدى، ۇندەمە! — ول الدەنە دەگەلى كەلە جاتقان! بوناپارتتىڭ اۋزىن اشتىرمادى. — ەرتەڭ تاعى كەلەم. تىرىسسايشى. جازىلام دەگەن نيەت جوق قوي وزىڭدە. — ول اراقتىڭ قالعانىن قاعىپ سالدى دا، بوتەلكەنى ەشكىم كورمەسىن دەپ ومىراۋ قالتاسىنا سالىپ قويدى.
— ىشىڭنەن قۇدايعا سيىن! بوناپارت! ساداعا كەت سەن بوناپارتتان.
ول كەنەت قارقىلداي كۇلدى. — بوناپارتتارىنىڭ «جيدەلى» كولحوزىندا قانداي حالدە جاتقانىن فرانسۋز بەيشارالار ەستىسە قالاي بولار ەكەن،ءا! ەستىگەنىمەن قويماي كەلىپ كورسە!.. اح-حا-حا! بوناپارتقا دا سول كەرەك!
ول ەسىككە جەتە بەرىپ كەرى بۇرىلدى دا:
— ىشپە اراقتى! سەنى قۇرتىپ جاتقان سول! — دەدى دە تالتىرەكتەي باسىپ شىعىپ كەتتى.
بوناپارتتىڭ جايى اعايىن-تۋىستى شىنىمەن ابىگەرگە ءتۇسىردى. قالىڭدىققا بارۋعا ون كۇن قالعاندا اۋىلداعى باياعى «توتەنشە كوميسسيا» ءابداشىمنىڭ ۇيىنە ساسكەگە جۋىق تاعى جينالدى.
«كوميسسيانىڭ» شەشىمى بويىنشا بوناپارت مولداعا قارالدى، كەشكىلىك اق تاۋىقپەن الاستالدى، قارا قوي سويىلىپ ەتى جۇرتقا تاراتىلدى، اۋليەنىڭ باسىنا تۇنەتىلدى، ءۇي سىرتىنان مىلتىق اتىلدى. ءبارى زايا كەتتى. اعايىن-تۋىستىڭ امالى تاۋسىلىپ، ەندى نە ىستەرلەرىن بىلمەي سالدارى سۋعا كەتىپ وتىرعاندا ۇيگە ماساقباي كىرىپ كەلدى.
— ءبىر ساعاتتان سوڭ ورتالىق تەليەۆيزيادان كاشپيروۆسكييدىڭ سەانسى بەرىلەدى. ول دەگەن ناعىز اۋليە. قىرىق جىل جاتقان سالدى ورنىنان تۇرعىزىپ، تازدارعا شاش شىعارىپ جاتىر. تەليەۆيزوردى بوناپارت جاتقان ۇيگە شىعارايىق.
— وندا روزەتكا جوق — دەدى ءابداشىمنىڭ بارلىق جاعدايدان جاقسى حاباردار كەنجە قىزى تاق ەتىپ.
— جوق بولسا و بالەنى سۇيەمەلدەپ تەليەۆيزور تۇرعان بولمەگە اكەلۋ كەرەك.
ءدال سولاي ەتىلدى... سەانس باستالۋعا ون مينۋت قالعاندا ءدورجان مەن ماساقباي بوناپارتتى تەليەۆيزور الدىنا اكەپ جاتقىزدى دا، وسى سەانستى باياعىدان كورمەك بوپ جۇرگەن بالا-شاعا مەن قىز-قىرقىن، كەمپىر-كەشەك تۇگەل كورشى ۇيگە كوشىرىلدى.
سەانس باستالدى. كاشپيروۆسكيي اسەر ەتتى مە، الدە وزدەرىنە عانا بەلگىلى ءبىر كۇيدىڭ الديىنەن بە، الدەن سوڭ ماساقباي مەن ءدورجان قالعىپ-مۇلگۋگە كىرىستى. سەانس سيقىرىنا ەنگەن ادام ادەتتە ارنايى بۇيرىق العانشا ويانباۋ كەرەك ەدى، ءبىراق، بۇل ەكەۋى اۋىق-اۋىق سەلت ەتىپ، كاشپيروۆسكييگە ءبىر، كوزى بالپيىپ جاتقان بوناپارتقا ەكى قاراپ قويىپ، ارا-اراسىندا سويلەپ وتىردى.
— قالاي؟ — دەدى ءدورجان ءبىر ويانىپ كەتكەن كەزىندە نەمەرە ىنىسىنە قاراپ.
بوناپارت ۇندەمەدى.
— اسەرى بار ما؟ — دەدى ماساقباي جاقسى جاۋاپ الۋعا زارىققان ۇنمەن.
ول تاعى ۇندەمەدى.
كاشپيروۆسكيي ءسوزىن جالعاستىردى: «مەن اۋرۋلاردىڭ اتىن اتامايمىن. مەنىڭ سوزدەرىمدەگى بەلگىسىز قۇدىرەت اۋرۋ اتاۋلىنىڭ ءبارىن ءوزى تاۋىپ جاتادى. ادام ورگانيزمىندە ءبىز بىلمەيتىن تىلسىم قۋات بار. مەن سوعان سەنەمىن. ول كۇشتى ءبىز ەشقاشان انىق ايتا المايمىز. مەنىڭ سوزدەرىمنەن كەيىن سىزدەردىڭ بويلارىڭىزداعى سول عاجايىپ قۋات ويانادى. ويانادى دا تاندەگى كەسەل اتاۋلىمەن ءوزى كۇرەسەدى. سەانس كەزىندە سىزدەر ەشتەڭە ويلاماڭىزدار، بويداعى كەسەل جايلى ۇمىتىپ كەتۋىڭىزگە دە بولادى. سوندا دا سەانس قۇدىرەتى اۋرۋدى ءوزى ىزدەپ تابادى. مەن جايلى نە ويلاساڭىزدار دا ەرىكتەرىڭىزدە. مەن ونى كوڭىلىمە المايمىن. ويتكەنى مەن سىزدەرگە جاقسىلىق قانا تىلەيمىن...»
— سەن نەگە ۇيىقتامايسىڭ ەي، — دەدى ءدورجان تاعى ءبىر سەلت ەتە تۇسكەندە ىنىسىنە كەيىپ.
— تۇمشالاپ جاۋىپ اپسىڭ، اشىپ وتىر، اشىپ وتىرشى، — دەدى ماساقباي بوناپارتتىڭ ۇستىندەگى جۇقا كورپەنى تومەن ىسىرىپ. — ۇيالما. ەركەكتەر عانا وتىرمىز عوي. ۆو، وسىلاي...
ول بوناپارتتى جالاڭاشتاپ قويدى.
«سەانس كەزىندە سىزدەر ءوز تىرلىكتەرىڭىزبەن اينالىسا بەرىڭىزدەر. ۇيگە كورشىلەرىڭىز كەلسە، نەمەسە وتتا تۇرعان شاينەك قايناپ كەتسە، بالا جىلاسا — تەليەۆيزور، الدىنان تۇرىپ كەتە بەرۋگە بولادى. سەانس قۇدىرەتى ءبارىبىر ءسىزدى ىزدەپ تابادى. ەندى ويانا باستاڭىزدار. كوماندا بەرەمىن. ونعا شەيىن سانايمىن. ءبىر. ەكى. ءۇش. سىزدەردىڭ ۇيقى قۇشاعىنا ەنىپ، بەلگىسىز ءبىر قۇدىرەتتىڭ اسەرىندە وتىرعاندارىڭىز— جاقسىلىقتىڭ نىشانى. ءتورت. بەس... ەندى ويانا باستاڭىزدار. التى. جەتى...»
سەانس بىتكەن سوڭ ءدورجان مەن ماساقباي بوناپارتتى قاراشا ۇيگە قايتا اپارىپ تاستادى.
— ەندى جازىلاسىڭ، — دەدى ەكەۋى قوسارلانا سويلەپ.
ءدورجان جاستىقتىڭ استىنا قولىن جۇگىرتىپ كورىپ ەدى، ىزدەگەن نارسەسى جوق بوپ شىققانىنا ىشتەي نالىپ قالدى.
— جوق پا، الدە تىعىپ قويدىڭ با؟— دەدى ءدورجان، ءىنىسى توسەككە جايعاسىپ بولعان سوڭ.
— اناۋ، كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان گرەلكانى ال...
— مالادەس! — دەدى ماساقباي ايەلى ۇل تاپقانداي قۋانىپ.
— القاش،— دەدى ءدورجان گرەلكانىڭ اۋزىن اشىپ جاتىپ. — بۇيتە بەرسەڭ ءومىرى جازىلمايسىڭ، اراق سىڭگەن تەرىگە ءبىر ەمەس ون كاشپيروۆسكيي دە تۇك ىستەي المايدى، ءبىلدىڭ بە؟
كورشىگە كەتكەن بالا-شاعا مەن كەلىن-كەپشىكتەر شۋىلداپ اۋلاعا كىرگەندە، ءدورجان مەن ماساقباي گرەلكانى قويىندارىنا تىعىپ قاراشا ۇيدەن اتىپ-اتىپ شىقتى.
ابداشىمدەر اۋلەتى كەلگەن قوناقتاردىڭ بارىنەن بۇل وقيعا تۋرالى جان ادامعا ءتىس جارىپ ايتپاۋىن قانشا قاداعالاپ تاپسىرعانمەن، ەل قۇلاعى ەلۋ، كۇيەۋ جىگىتتىڭ مىناداي ماسقارا كۇيدە جاتقانى جايلى حابار سىزدىقتاپ وتىرىپ قۇدالار جاعىنا دا جەتكەن ەدى. اۋەلگىدە ولار سەنبەدى. قاۋەسەت ۇلعايىپ بارا جاتقان سوڭ قىز اكەسى تۇندەلەتىپ ءابداشىم اۋلىنا ءبىر جانسىزىن جونەلتتى. ەرتەسىنە ول قايتىپ كەلدى. «نە بولدى؟ دەپ انتالاعان جۇرتقا ول:
— ماسقارا بولدىق، راس ەكەن، — دەدى سالى سۋعا كەتىپ.
ايەلدەر بەتىن شىمشىپ، ەركەكتەر ءۇنسىز كۇرسىنۋمەن بولدى. قالىڭدىق تۇپكى ۇيگە كىرىپ الىپ اعىل-تەگىل جىلادى.
سول كۇنى تۇندە بۇلاردىڭ دا ۇيىندە «توتەنشە كوميسسيانىڭ» جينالىسى ءوتتى.
مىنانداي بۇرىن-سوڭدى بولماعان قورلىققا توزە الماعان قىز اكەسى ەت جاقىن اعايىندارىمەن ءبىر تۇندە سىردىڭ ار جاعىنداعى جاڭا اشىلىپ جاتقان سوۆحوزعا كوشتى دە كەتتى.
بۇل ەكى ارادا بوناپارتتىڭ دا بەتى بەرى قاراپ، اتقا وتىرۋعا جاراپ قالىپ ەدى. ءابداشىمنىڭ ءۇي-ىشى مەن جاقىن تۋىستارى بوناپارتتىڭ امان-ەسەن جازىلعانىنا قاتتى قۋانىپ، اللاعا رازىلىق ءبىلدىرىپ جۇما ناماز كۇنى قارا توقتى سويىپ توي جاسادى. «اۋەلى قۇداي، سونان سوڭ كاشپيروۆسكيي! — دەپ ماساقباي وزەۋرەپ قويمادى. — وعان تەلەگرامما جولداماساڭ ادامگەرشىلىكتەن ايرىلامىز».
كاشپيروۆسكييگە تەلەگرامما جولداندى.
ءدورجان مەن ماساقباي بوناپارتتىڭ جازىلعانىن جۇرتقا كورسەتۋ ءۇشىن كەشقۇرىم ونى تور اتقا مىنگىزىپ الدى دا، اۋىلدى ءبىر اينالىپ شىقتى. قايتار جولدارىندا سوۆحوز كەڭسەسىنە سوعىپ، ونىڭ الدىندا تۇرعان دزەرجينسكييدىڭ ەسكەرتكىشىنە گۇل قويدى. بۇلار ەسكەرتكىش قاسىنا كەلگەندە ۆودوۆوز ايدايتىن ماركەن ەسكەرتكىشتىڭ شاڭىن جۋىپ بولىپ، الدەكىمدى سىباپ بوقتاپ، شلانگالارىن جيناپ جاتىر ەكەن.
— كىمدى بوقتاپ ءجۇرسىڭ ەي؟— دەدى ءدورجان ونى قورقىتپاق بوپ.
— كىمدى بولۋشى ەدى، ايتەۋىر سەن ەمەسسىڭ.
— ەندى كىمدى؟
— ءبارىن.
— وندا مەن دە كەتتىم عوي.
— كەتسەڭ كەت، وزگەلەردەن اۋليەمىسىڭ؟
— كوپپەن كورگەن ۇلى توي، جارايدى، كەتتىم، — دەدى ءدورجان مىنانداي قۋانىشتى كۇنى دارقاندىق تانىتىپ.
— اتام زامانعى ميليسيانىڭ باستىعىنا ەسكەرتكىش قويىپ، — دەپ بۇرقىلدادى سۋ تاسۋشى، — بۇل ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلگەن جوق، ءبىزدىڭ اۋىل ونى تانىمايدى دا، ءسويتىپ وعان ەسكەرتكىش قويادى. قويسا قويسىن-اۋ، جۋۋىن ايتسايشى. ءوزىن شينەلىمەن قويىپتى، قاتپار-قاتپارىنا تۇرعان شاڭدى كەتىرۋ قۇدايدىڭ ءبىر ازابى.
— وعان نەڭ كەتتى، سۋدى شاشاسىڭ دا كەتەسىڭ.
— نەم كەتۋشى ەدى، ۋاقىتىم كەتەدى. بۇل ءۇشىن سوۆحوز ديرەكتورى ماعان ءبىر تيىن دا تولەمەيدى. ال مەن ءبىر رەيستى كەم جاساعان بوپ شىعام. — ول ءسوزدىڭ اياعىن ورىسشا-قازاقشا بوقتاۋمەن ءبىتىردى دە ماشيناسىنا وتىردى.
— ماركەن، ءبىزدىڭ بوناپارت جازىلدى،— دەدى ماساقباي ات ۇستىندە قىزداي سىزىلىپ وتىرعان جىگىتكە سۇيسىنە قاراپ.
— جازىلمايتىن ول سپيد دەپ پە ەدىڭ، ارينە جازىلادى.
— ءجۇز گرامعا قالايسىڭ؟
— جوق. تاعى ءبىر رەيس جاساۋىم كەرەك. مىناعان كەتكەن ۋاقىتىمدى وتەمەسەم بولمايدى، — دەپ ول دزەرجينسكيي ەسكەرتكىشىنە قاراپ قويدى.
— بۇرسىگۇنى قۇدالىققا بارامىز، قالاساڭ بىرگە ءجۇر.
— قايداعى قۇدالىق؟
— نە، بىلمەيتىن بە ەڭ؟
— بىلەم، ءبىراق بارمايسىڭدار؟
— نەگە؟ نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟
— سول، بارمايسىڭدار. قۇدالارىڭ كوشىپ كەتكەن. الدىڭگۇنى «ۇيلەنۋگە ءبىر اي قالعاندا سۇندەتكە وتىرعىزىلىپ جاتقان جىندىعا بەرەتىن قىزىمىز جوق» دەپ ولار اۋلەتىمەن سىردىڭ ار جاعىنا كوشىپ كەتتى.
وسىنى ايتتى دا ماركەن ەسىگىن سارت جاۋىپ ءجۇرىپ كەتتى.
توبەلەرىنەن جاي تۇسكەندەي بۇلار بىر-بىرىنە قاراپ سىلەيىپ تۇردى دا قالدى.
سول كۇنى تۇندە بۇل حاباردىڭ راس-وتىرىگىن انىقتاپ ءبىلۋ ءۇشىن ءابداشىم قۇدالار اۋىلىنا ءبىر جانسىزىن اتتاندىردى. ەرتەسىنە ول قايتىپ كەلىپ، انتالاپ تۇرعان ولارعا:
— ماسقارا بولدىق، راس ەكەن! — دەدى سالى سۋعا كەتىپ.
اعايىندار اراسىندا داۋ-جانجال بۇرق ەتە قالدى. ءبارى ءابداشىمدى جەرلەدى، «ەسەك» دەدى، «شوشقا» دەدى، «ميسىز» دەدى، تەڭەمەگەن جان-جانۋارلارى قالمادى. ونى ءبىرجولا يلەپ بولعان سوڭ بالاسىنا اۋىستى. ونى دا «يت» دەدى، «شوشقا» دەدى، «تەرىڭ ادامنىڭ تەرىسى ەمەس، دوڭىزدىڭ تەرىسى» دەپ ۇرىستى. «جالپى، ءبىزدىڭ تۇقىمعا تارتپاعانسىڭ» دەپ كەلىپ، ناعاشى جۇرتىنا دا ءتىل تيگىزىپ ءوتتى.
«توتەنشە كوميسسيا» تۇندەلەتىپ تاعى باس قوستى. سول كوميسسيانىڭ شەشىمى بويىنشا ەل-جۇرتقا ماسقارا بوپ وتىرا بەرۋدىڭ ەندى ورىنسىز ەكەنى ايتىلىپ، ءابداشىم ەڭ جاقىن تۋىستارىمەن بىرگە سوزاقتىڭ ميداي دالاسىنا جەتى وتار قوي الىپ، ءوز بەتىنشە ارەندالىق ادىسكە كوشىپ تىندى.
كوشكەن كەزدە ولار بوناپارت جاتقان قاراشا ءۇيدى جۇرتقا تاستاپ كەتتى، «بارلىق قىرسىق — وسىدان» دەپ جورىدى.
بۇل ەكى ارادا كاشپيروۆسكييدىڭ كەزەكتى سەانسى تەليەۆيزوردان تاعى بەرىلدى. سەانس كەزىندە ريزاشىلىق بىلدىرگەن كوپ تەلەگراممانىڭ ءبىرى ەتىپ ول بوناپارتتان بارعان ماعىناسى جات، ءسوزى بۇلدىر تەلەگراممانى وقىپ ءوزى دە تاڭ قالدى. تەلەگرامما مىنانداي تۇردە بەرىلىپ ەدى:
«اسا قۇرمەتتى اناتوليي ميحايلوۆيچ! ءسىز— جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلى ادامسىز. سىزگە دۇنيەجۇزىندەگى ءاربىر ءۇي ەسىگىنىڭ الدىنا ءبىر-بىر ەسكەرتكىش قويۋلارى كەرەك. مەن، بوناپارت، اكە-شەشەمنىڭ سالاقتىعىنان ۇيلەنۋگە ءبىر اي قالعاندا سۇندەتكە وتىرعىزىلىپ ەدىم. ەسەبىمىز بويىنشا ارى كەتكەندە ءبىر جارىم جەتىدەن سوڭ جازىلىپ، ۇيلەنۋگە جاراپ قالۋىم كەرەك ەدى. ءبىراق جاعداي ءبىز ويلاعانداي بولماي شىقتى. تەرىم جامان با، الدە ءرات اقساقالدىڭ ۇستاراسى دەزينفەكسيالانباعان با، سۇندەتىم ءۇش جەتىدە دە جازىلماي قويدى. قۇدالار مەن قالىڭدىعىمنىڭ الدىندا ەندى ماسقارا بولعالى تۇرعان جەرىمدە ءسىز مەنى قۇتقارىپ الدىڭىز. ءسىزدىڭ ءبىر سەانسىڭىزدان سوڭ مەن قۇلان-تازا ساۋىعىپ، اتقا ءمىنىپ شاباتىن بولدىم. ەكى كۇننەن سوڭ قالىڭدىعىمدى اكەلۋگە بارامىن. سىزگە مىڭ دا ءبىر راحمەت. قولىڭىز تيسە ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلىڭىز.
سىزگە تابىنۋشى — بوناپارت»
سەانس ۇستىندە ەشتەڭەگە تۇسىنبەي كاشپيروۆسكييدىڭ ءوزى دە تۇتىعىپ قالدى.
— عاجاپ! — دەدى ول الدەن سوڭ بارىپ. — جەر بەتى عاجايىپقا تولى دەگەن وسى. جولىڭ بولسىن، بوناپارت! ۇيلەنۋگە كومەگىم تيگەنى ءۇشىن اسا قۋانىشتىمىن.
ارادا ون كۇن وتكەن سوڭ ءابداشىمنىڭ جۇرتىندا قالعان قاراشا ءۇيدىڭ سىرتقى جاعىنا قىلجاقباس جىگىتتەر مىنانداي جازۋى بار تاقتا ءىلىپ كەتىپتى:
«بۇل ۇيدە 1989 جىلى 8 يۋل مەن 28 يۋل ارالىعىندا بوناپارت سۇندەتكە وتىرعىزىلعان».
بۇل جازۋدى كورگەن ادام كۇلمەي وتپەيتىن بولدى.
قازاق بوپ ءومىر ءسۇرۋ قىزىق سياقتى.
You Might Also Like
-
باراقبايدىڭ تۇيەسى جوعالدى. كادىمگى جارباي ىنگەن. ارعى تەگى بۋداننان جاراتىلعان بۇل جارىقتىق تۇيەنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر كورىكسىزى بولاتىن. جاربيعان ۇسقىنسىز دەنەسىن كوتەرىپ تۇرعان اياقتارى دا ادام كورگ...
