بوزىنگەن
سالت اتتى ەكەۋ سارى جوننان اق تاقىر انداۋ جولعا كەپ تۇسكەندە، بەتتى قارىعان الاپتاي دالا كۇنى جيەككە قۇلاعان ەدى. شۇبار الا تەڭىز تولقىنىنداي جالقاۋ كولەڭكە ءالسىن-الى جاسىل ويپات ۇستىمەن اقىرىن سىرعىپ جاتىر. ۇلى ساسكەنىڭ تىنشۋ، قاپىرىعى قايتىپ، قوڭىر سامال مەن تىنىس كەڭىتەر جۋسان ءيىسى جۇپار اتىپ قويا بەردى.
اق ىركىت جيەكتەن جەتىم مالا قىلاڭداي كوزگە شالىنعان؛ الگى الاكەۋىم ىمىرت تەڭىزىنىڭ نار وركەش تولقىنىندا باتىپ-شىعىپ تۇرعانداي سالت اتتىلار جاقىنداعان سايىن بيىك-بيىك جوتا قالتارىسىنان قالىقتاي جوعالادى. ولار زيراتقا تايالعاندا جالدى جيرەنىن سيپاي قامشىلاپ، ءبىر قىرىن وتىرعان ەتجەڭدى كەلگەن، شىقشىتتى قارت مىزعىپ كەتكەندەي-دى: سەلك ەتىپ، ات تىزگىنىن ىركىپ قالدى.
بەس جاسار شاماسىنداعى قاعىلەز بالا استىنداعى جامان كوگىن ءالسىن-الى تەبىنە ءتۇسىپ، سوڭىنان داۋىستاپ:
— نەگە ايالدادىق، اتا؟ — دەدى.
— ە، ءتايىرى... سەنى توسىپ ىركىلدىم ەمەس پە؟! قالما.
— ماقۇل، اتا. قالمايىن.
قارا بالا قارتپەن ۇزەڭگى قاعىسا كەپ، تىزگىنىن جيدى.
— نەعىپ تۇرسىز، اتا؟
— گۇلشات تاتەڭنىڭ باسىنا ايات وقۋ كەرەك-اۋ دەيمىن. سونسىن... جول-جونەكەي فەرماعا دا سوعا كەتۋ لازىم.— قارت مۇنى بالاعا ما، نە وزىنە ايتقانداي ما، قالاي، كۇڭكىلدەپ تۇر. ەكى كوزى ءتورت قۇلاقتى، شىمنان سوققان قابىرعالارى شوگە تۇسكەن زيراتتا. «ءيا، بۇل قابىرعانىڭ باسىنان نە وتپەدى دەيسىڭ... مولا مەن ىنگەن سىرىن شوبەرەسىنە ايتىپ بەرسە قايتەر، تۇسىنەر مە؟..»
* * *
تۇيەلى اۋىل بيىل جاز كول جيەگىنە ىرگە تەپكەن؛ جاعاسى كۇلتەلى نار قامىس، زاڭعار قوعالى ايدىن تالاي جىلدان وسى ەلدىڭ ءىرىلى-ۇساقتى جاندىعىنا ساياتىن. انە، سارى دالا توسىنەن باستاۋ العان ەشكى سوقپاقپەن قۇيرىق تىستەسە اعىلعان قالىڭ جىلقى، تىقىر تۇگى جىلت-جىلت ەتىپ، قارا وزەكتەي كولگە قۇلاپ جاتىر. شىلدەنىڭ اپتاپ ىستىعىنان ابدەن مارعاۋ تارتقان، كەلتە ءمۇيىز، كۇرجىكەي، باكەنە سيىرلار جاعادا جالقاۋلانا باستارىن شايقاپ، اۋكەلەرى بۇلعاقتاپ ءجۇر.
ال، مىناۋ بوز ىنگەن مەن سارى اتان... كولگە جاقىن ءۇي ورنىنداي اۋماقتى سۇرعىلت كۇلگە اۋناپ جاتقان ىنگەن دىمقىل سامالعا تاناۋىن توسىپ، ماناۋراي موينىن سوزىپ قالىپتى.
كەنەت ول ىرعالا كوتەرىلىپ، ەكى تۇتام شولاق قۇيرىعىن شيپاڭداتىپ اۋىلعا بەت بۇردى. اۋىق-اۋىق ۇزدىگە بوزداپ، بالاداي ەكى وركەشى بولماشى، الما-كەزەك تەربەلىپ بارادى. شىبىن-شىركەي مەن سونادان سايا كول جاعاسى، قوڭىر سامال، كۇل ءبارى-بارىسىن تاستاپ بوز ىنگەننىڭ اۋىلعا تارتا بەرگەنىن تۇسىنە الماعانداي سارى اتان ماڭقيا قاراپ، كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى.
ءيا، بۇل بوز ىنگەن دە ءبىر كەزدە «پەرىشتەدەي پاك» بوتا اتالعان. كەي ءتىنى ماقپال، ۇكىلى باس جىپپەن نوقتالانىپ، ۇستىنە ويۋ-ورنەگى مول، زەرلى جابۋ دا جابىلعان؛ تىل-كوزدەن قورقىپ، كولدەنەڭ كوك اتتىعا دا كورسەتپەي، نەسى قامىس قورادا دا ۇستادى. بوتالىقتان ءوتىپ، تايلاق بوپ تا ءبىراز تايراڭدادى.
بۇعاناسى قاتىپ ىنگەن اتالعاندا ۇكىلى ادەمى نوقتا ورنىنا مۇرنى تەسىلىپ، مۇرىندىق كيگىزىلدى، زەرلى جابۋدى قامىت الماستىردى؛ بورىدەي ۇلىعان قارا سۋىق كۇزدە دە، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قارلى بوراندا دا، اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي شىلدەنىڭ شىلىڭگىر اپتابىندا دا موينىنان قامىت، مۇرنىنان مۇرىندىق ءبىر تۇسپەدى.
ءار جىلى بوتالايتىن، ايتسە دە بىردە-بىرى قۇتايماي-اق قويدى. بيىل دا شەتىنەدى. بوتاسىن جوقتاپ، قۇر سۇلدەرى قالعان؛ مىنە ەندى عانا ءسال-پال ەت الىپ كەلەدى.
كول جيەگىنەن ۇيگە بەتتەگەن ەرلى-زايىپتى قارتتاردىڭ اڭگىمەسىنە دە ءبىر ءسات وسى بوز ىنگەن مۇڭى تيەك بولدى.
— جارىقتىق جانۋاردىڭ بوزداۋىن-اي! تىپتەن ساي-سۇيەكتى سىرقىراتىپ، جانىمىزدى قىدىرتاتىنىن قايتەرسىڭ،— دەپ جاۋلىقتى باتيحا شەشەي اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا: — قاراجان،— دەدى شالىنا.— بۇرىن سەن ىستەپ بەرگەن تۇلىپتى گۇلشاتجان الىپ شىققاندا يە سالۋشى ەدى. ءقازىر تۇلىپسىز-اق گۇلشاتتى كورسە بولعانى بوزداپ، قاسىنان ەكى ەلى كەتپەيدى. ءتىپتى ونى قۇربىلارىنان قىزعاناتىندى شىعارىپتى. گۇلشاتتى بىرەۋ رەنجىتىپ جاتقانىن بايقاسا، موينىن شايناپ تاستارداي ەڭكەلەڭدەي ۇمتىلادى. تاپىراقتاپ اۋىل ءۇستىن شاڭداتادى. سۇمدىق قوي...
— يە-يە... مۇنىڭ ءمانىسىن ءبىلدىم. مالدىڭ ادام بالاسىنا وسىنشالىق باۋىر باسۋىندا ۇلكەن گاپ بار. تۇلىپتىڭ ءيىسى بالاعا سىڭگەن عوي. گۇلشاتتى كورگەندە ءيىپ، ونى جوقتاي بوزدايتىنى — انالىق ماحابباتىنىڭ ويانعانى دە...
— ايتەۋىر، ءبىر عالامات سەزىم. تەك بوزداعانى باتىپ بارادى.
* * *
ساسكەلىك شاق. شىلدەنىڭ اپتابى بەلەڭ العان. بەسقانات قوڭىر ءۇيدىڭ كەل بەتكە قاراعان ىرگەلىگى مانا تۇرىلگەن ەدى. قازاندىق قاسىندا ءتالتيىپ تۇرعان سارى ساماۋرىن ەندى مىنە دىردەك قاعىپ ۇيگە ەنىپ بارادى. ارەدىكتەن ەتەك-جەڭى كەڭ جايىلا قونعان اق شاعالا باي اۋىلى كورىنەدى. جىلقىنىڭ كىسىنەسكەنى، توق ءيتتىڭ اۋپىلدەي ۇرگەنى دە شالىنادى. وعان قاراعاندا جۇدەۋ كەدەي اۋىلى زۇلمات داۋىلدان ابدەن يت-سىلىكپەلەرى شىققانداي ىعى-جىعى، مىجىرايىپ تۇر. بۇل اۋىلدىڭ ءسانى دە، سالتاناتى دا اناۋ قۇبىلا بەتىندەگى شالقار كولدە قۇرباقاداي شۋلاپ، شومىلىپ جاتقان قارا سيراق بالالار. ءبىرى باسىن سۋعا كومە ايدىنعا ءجۇزىپ شىقسا، كەيى جاعادا شالپىلداپ الەك.
مويىل قارا شاشتى، اقسارى قىز نازىك قولىن تىربيتا سۋعا مالادى دا، جوعارى كوتەرىپ، ساۋساعىنان تامعان اق مارجاندى قىزىقتاي كۇلەدى. سۋ بەتىندە قىدىرعان كۇننىڭ سيقىرلى ساۋلەسى ءسابي ءجۇزىن ارباپ، سان قۇبىلادى. ءازازىل ساۋلە كولدىڭ كۇمىس بەلبەۋى ءتارىزدى، كوسىلىپ جاتىر: «ۇستىمنەن باسىپ ايدىنعا شىق، باسپالداعىڭ بولايىن»،— دەيدى الگى.
بوز ىنگەن جاعادا شوگىپ جاتىر. ەكى كوزى سابيدە. قىز تەرەڭگە بويلاعىسى كەلگەندەي ىڭعاي ءبىلدىردى-اق، ول ىڭىرانا قوزعالاقتاپ، كەلتە بوزداپ تىنادى؛ كەيدە تىنىشسىزدانا ورنىنان شيراق كوتەرىلىپ كەتەدى. ءسابيدىڭ ساقشىسى دا، قامقورى دا ءبىر ءوزى ەكەنىن سەزدىرىپ، قاسىنا تايراڭداپ جەتىپ بارادى.
قوڭىر ۇيدە بۇگىن قوناق قاڭعىر-كۇڭگىر اڭگىمە. بۋى بۇرقىراپ، ەكى يىنەن ازەر دەم العانداي: ساماۋرىن دا كىرىپ، داستارقاننىڭ ەتەگىنە ورىن تەپتى؛ ول وزىمەن بىرگە شۋاقتى شىراي اكەلگەنى انىق. جايداق اڭگىمەنىڭ اياعىنا لەكىگەن جەڭىل كۇلكى ءىلىنىپ، قوناقتار جەلپىنىسە تۇسكەن ەدى. تۇيە ءسۇتىن قاتقان، قالامپىرلى بۇيرا ءشايدىڭ ءيىسى كوڭىل سەرگىتە بەرگەندە: «اسسالاۋماعالەيكۇم، حالايىق!» — دەپ سۋىت ءجۇرىستى، سىلاڭ جىگىت تابالدىرىقتى اتتادى. جەل قاقتى قاراقوشقىل جۇزىندە ۇلكەن اۋىلدان كەلگەندىگىن اڭداتار تاكاپپارلىق تا جوق ەمەس، قيىق كوزىمەن توردەگىلەردى نەمقۇرايلى ءسۇزىپ ءوتتى دە، ساماۋرىن قاسىنا تىزە بۇكتى. ىزەتتى جاسقا ءتان قاۋقالاقتاپ، قول ۇسىنىپ كورىسپەك پەيىل دە بىلدىرمەي، ىلە ءتۇسىن جيىپ الدى. باسىندا تارتقان سالدەلى ورامالدىڭ ۇشىمەن جۇقا ەرىننىڭ ۇستىنە قوناقتاعان تارى ءتۇيىر تەرىن سورعىتىپ، قومپالاڭداي ءتۇسىپ، كەلگەن شارۋاسىنا ويىستى:
— بايەكەم جىبەردى، قاراجان-اعا! مىناۋ اۋىل بىر-ەكى تۇيەسىن بەرسىن، پىشەنگە كەرەك دەيدى. ءوزىنىڭ تۇياق بىتكەنى قۇمعا شىققان. قولدا كولىك جوق. تۇبەكتەگى مايانى تارتتىرۋدى بۇگىن-ەرتەڭ قولعا الماق ويدا،— دەپ جىگىت باي ءسوزىن وزىنىكى ەتىپ بارىپ تىندى. قاراجان قارت بىرەۋ قارا سانىنان بۇراي شىمشىپ العانداي ىرشىپ كەتتى.
— ۋا، ارۋانالارى قايدا؟
— ە، ءيتىم بىلە مە؟!
— جارلىنىڭ جالعىزىن قاي شاتقالعا سالىپ مەرتىكتىرەرىن دە «ءيتىڭ بىلمەي مە؟» بوز ىنگەندى كورە قالعانىن قايتەرسىڭ-ەي ؟!
— قاراەكە-اۋ، ەكى ارادا شىبىن ولەدى دەپ، كۇنام نە؟ سۋىمدى سۋلاپ، جەرىمدى جەرلەگەن قازاق ەلدىگىن تانىتسىن دەيدى.
— ە، بىلەم عوي. ءجا، تاۋسىلما،— دەپ قاراجان قارت تابان استى سىنىپ، مىڭگىرلەي تومەن قارادى. حابارشى جىگىت الگىندەي بولماي، قايتا داڭعىرلاي جونەلدى:
— سوناۋ «سارى توعايدىڭ» تۇسىنداعى تۇبەكتى بىلەسىز عوي. ساي، جىرا-جىقپىلى كوپ جەر. ال، ءشوبى بيىل بوگەن، ات ساۋىرىن قاعادى. ءارى بيىل وزەن كوتەرىلىپ، سۋ شىققانسىن تىپتەن تۇنىپ قالدى. سوعان كولىك جەتپەي دىڭكەلەتىپ وتىر ەمەس پە؟!
داستارقان باسىنداعى قاريالار باس شۇلعىسىپ: «ىم... دۇرىس ايتاسىڭ، بالام»،— دەستى. ءبارىنىڭ دە كوكەيىندە باي حابارشىسىنىڭ اۋزىن جىلى پەيىلدەرىمەن الىپ، كوزگە ءتۇسۋ ءتارىزدى پەندەشىلىك.
— بارىم بوز ىنگەن. ول جەتەككە جارار-اۋ، مىنىسكە جوق.
— قالايشا، قاراەكە؟ انادا گۇلشات ءمىنىپ ءجۇردى ەمەس پە؟
— يە... گۇلشاتتىڭ ءجونى بولەك، وزگەنى جۋىتپايدى بۇ كاززاپ،— دەي كەپ، تارتىنشاقتاي ءتۇسىپ وتىرعانىنان قىسىلىس تاۋىپ، ءارى اقىرى بەرىپ تىناتىنىن سەزگەنسىن بوسقا جاماناتتى بولمايمىن دەدى مە،— ۋا، ونىڭ نە ءسوزى بار، ال... ەلمىز عوي، قول ۇشىن بەرمەي بىزگە نە كورىنىپتى. ايتەۋىر، ءبىر ءتاۋىرى جەككى،— دەپ زورلانا ەزۋ تارتتى. جاڭاعى ابەستىگىن دە جايما شۋاقتاتىپ، جۋىپ-شايعانىنا ىشتەي ىرزا؛ مىنا جىگىت بايعا ماناعى ءسوزىن قيسايتا، تۇزدىقتان جەتكىزسە، شارۋاسىنىڭ مۇنان بىلاي وڭباسىن بىلگەن دە ۇعىپ ۇلگەرگەن.
— ناننان اۋىز ءتيدىم، حايىر-حوش!— دەپ جىگىت سەرپىلە ورنىنان كوتەرىلىپ، شىعا جونەلدى. ىلەسە تۇسكەن قاراجان ەسىك اۋزىنان:
— مىرزاعا سالەم ايت. قاجەت دەپ جاتسا ءوزىمىز دە دايىن،— دەپ داۋىستاپ قالدى.
— ماقۇل، قاراەكە...
بوز ىنگەن سۋ جاعاسىنداعى ءسابيدى بۇكىل اۋىلعا اماناتتاپ، ۇزاق ساپارعا جول شەككەندەي ءبىرتۇرلى كۇڭىرەنە بوزداپ بارادى. قاراجان قارتتىڭ قوناقتارى ءسال ءۇنسىز قالدى دا، ىلە جامىراسىپ كەتىستى.
— اپىر-اي وسى ىنگەننىڭ ءۇنى نە پالە...
— جۇرەك قولقاڭدى سۋىرعانداي بوزداۋىن ايت تا.
— ءيا، جارىقتىڭ... وزىنە كورىنسىن. قارا، كەيىنشەكتەپ اياعىن باسقىسى جوق-ەي،— دەپ قوناقتىڭ ءبىرى ءتۇرۋلى ىرگەلىكتەن كوزى شالعاندى جەتكىزىپ دابىرلاي تاڭداندى دا، بەرى بۇرىلدى.— عاجاپ مال... وتكەن قىستا قالىڭ قار تۇسكەنى ەستەرىڭدە مە؟! سوندا تۇيە شانامەن ءشوپ تارتتىق قوي. بوز ىنگەن بۇكىل كەرۋەندى بوگەپ ىلگەرى باسپاي، ءاي اۋرە-سارساڭعا سالدى-اۋ. ال، اۋىلعا قاراي جەلدەي ەسەدى... بوزداعانى جامان-اق...
سارى ساماۋرىن ەكىنشى ەسەلەنىپ كەلگەندە، شاناعىن سۇيەك شالعان ۇكىلى، كۇمبەز دومبىرا قوناقتاردان اۋىسىپ، قاراجانعا دا جەتتى:
— قارەكە، اۋىلدىڭ التى اۋزىنان سەن دە قۇرالاقان ەمەسسىڭ عوي. «ءاۋ» دەپ جىبەرگىن! — دەدى قوناق شالدىڭ ءبىرى كۇلىمدەي،— توگىلتشى ءبىر، مىنا ىستىقتان سامال بوپ ەكەۋمىزدى جەلپىسىن...
— باتيحانى دا دە...
— ءيا، باكەڭ ۇشەۋمىزدى دە.
تولىق اق سارى قاريا — باتيحا ءسال ەزۋ تارتقانى بولماسا، ەركەكتەردىڭ اڭگىمەسىنە كيلىكپەي تارتىنىپ وتىرعان. وسى سەرگەك كوڭىل جاننىڭ جەڭىل ازىلگە ەلپ ەتپەي، سابىرلى قالپى، ءتۇس بەرمەسىن بۇلار بىلسە دە، شىرايىنا قان جۇگىرىپ، ارايلانعانىنا قاتتى قۋانىستى. سول ءسات الدەقايدان ۇيىتقىپ قۇيىپ سوعىپ ءوتتى دە، قاريا ۇرەيلەنە «پىسسىمەللا» دەدى.
— قاتتى ىستىق سوڭى جاۋىن دەيتىن بۇرىنعىنىڭ ادامى. قايتەر ەكەن مىناۋ كۇن؟
— و، دا ءجون، قاراكە. ۇمىتپاسام، وتكەن قىستىڭ ايازدى كۇنى وسى كۇنگە تۋرا ەدى. ءالى ىسي تۇسپەسە قايتسىن،— دەپ ۇزىن شال جۇدىرىقتاي باسىن انتەك كەكجەڭ ەتكىزىپ قويدى.
ەندى اڭگىمە ارناسى اۋا رايىنا قاراي ويىستى.
الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي باتيحا اسىعا تىسقا شىقتى. قازاننىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، اينالاسىندا ءسال تۇرتىنەكتەپ ءجۇردى دە، ۇيگە قايتا ورالدى. ساماۋرىن تۇبىنە جايعاسقانى سول ەدى، ەسىك الدىنان ۇرەيلى بالا ءۇنى شالىندى.
— اپا!.. كوكە!..— دەپ اۋىلعا اتويلاپ جەتكەن بالالاردا ەس-تۇس جوق. وڭدەرى بوپ-بوز. ءۇي ىشىندەگىلەر ورە تۇرەگەلدى. تابالدىرىقتى اتتاعان ءسىڭىر قارا بالا ەنتىگىن باسا الماي:
— گۇل... گۇلشات سۋعا... كەتتى، باتتى،— دەي بەردى.
— قوي ويباي، نە دەيدى مىناۋ...
— و، جاساعان!.. كەرەڭ قالعىر قۇلاعىم نە ەستىدى؟! قايدا... بارساڭدارشى... قۇتقارىڭدارشى.— دەپ باتيحا قولىن سوزىپ، ەسىككە ۇمتىلا ەكى ءسۇرىندى. اۋا قارمانا: — ءتاڭىرىم-اۋ، نە جازدىم مەن...
— ۋا، نەمەنەگە ۇيلىقتىق، جۇرىڭدەر! — ۇزىن شالدىڭ ءۇنى.
قاراجان قارت توردەن بىرنارسە ىزدەگەندەي الاسۇرىپ ءجۇر. نە ىستەپ، نە قويعانىن دا بىلەر ەمەس. اقسەلەۋ شاشى جەلبىرەپ، كولگە قاراي قۇستاي ۇشىپ بارا جاتقان انانىڭ ەسىكتىڭ سىقىرلاۋىعىنا ءىلىنىپ قالعان جاۋلىعىن كورگەندە عانا ول ەسىن جيدى؛ ىشقىنا ايقايلاپ: «قايدا... قايدا باتتى؟!» — دەپ ۇيدەن اتىپ شىقتى.
اۋىل تۇگەل كول باسىندا؛ ابىر-سابىر شاپقىلاسقان ەل. بالالار شەتتە قاعاجۋ، ءۇرپيىسىپ تۇر. ءسابي دەنەسى دە تابىلدى. سۋعا كەتكەن ادامدى قۇتقارۋ ءۇشىن ىستەلەر قاراكەت تە قالماعان؛ ءسابي ەس جيماي دۇنيەدەن ءوتتى. ەل قورشالاي ءۇرپيىسىپ، ولىكتى قۇشاقتاپ ەگىلگەن قاريانى جۇباتىسىپ جاتىر.
قان قىزىل كۇن بورىتە دوڭگەلەپ، كول جيەگىنە دە باتتى. ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قارا كولەڭكە دە اۋىلعا توگىلىپ كەلەدى. كۇندىزگى قاپىرىق ورنىنا دىمقىل سامال جايلاپ جۇرە بەردى. وسى ءسات ۇزدىگە بوزداعان ىنگەننىڭ جالىنىشتى ءۇنى كول جاعاسىنا وزىنەن بۇرىن جەتكەن؛ ەل ۇرپيىسە تولقىپ، الاقتاسىپ قالدى. «اپىر-اي، مىناۋ جارىقتىق بىلگەن بە؟ ءتاڭىرى سەزدىردى مە-ەي؟!» — دەسەدى كۇبىرلەسە. زارلى ءۇن ءار توبەنىڭ استىنان ءبىر شالىنىپ، دالانىڭ ءوزى كۇڭىرەنگەندەي دە بولدى. ۇيدەن مويىل شاشى جەلبىرەپ، قارسى الدىنان جۇگىرىپ شىعار «بوتاسىنىڭ» ەندى جوق ەكەنىن ول قايدان ءبىلسىن...
* * *
اۋىل ادامدارى تالاي كۇننەن بەرگى بوز ىنگەننىڭ جان كۇيزەلىسىن سەزگەن دە، كوڭىل بولگەن دە جوق. ءسابيدى اق جاۋىپ ارۋلاپ قويدى. جەتىسى ءوتتى. مىنە، سونان كەيىن عانا ونىڭ ازالى ۇنىنە ەل قۇلاعى ءتۇرىلدى.
سارالا تاڭنان ءىڭىر قاراڭعىسىنا دەيىن ارباعا جەگىلگەن بوز ىنگەن پىشەندە جۇرگەن؛ بىردە. قاراجان قارت ادال مالىن ءوز كوزىمەن كورىپ قايتقالى قوسقا سوققان ەدى. ىنگەنى تانىپ بۇيداسىن سۇيرەتە قاسىنا تايراڭداي جەتىپ كەلمەسى بار ما، ويىندا ەشتەڭە جوق قاراجان موينىنان سيپاي ىركىلىپ، ىلە جانۋاردىڭ جانارىنا كوزى ءتۇسىپ كەتكەندە تىكسىنە، بۇرشاقتاي ءۇزىلىپ تۇسكەلى تۇرعان جاستى كورىپ جاعاسىن ۇستادى.
— و، توبا! — دەۋگە عانا ءتىلى شاق جەتتى.
كۇننەن-كۇنگە جايىلىستاپ قالىپ، شوگىپ بارا جاتقانىن دا بايقاعان ەدى. بالاداي قوس وركەشى قامشىلار جاعىنا جىعىلىپتى. بوزداي بەيىتتەن ۇزايتىن دا ىزىنشە قايتا ورالاتىن عوي. قاراجان اۋىلعا ءسال تىڭايتقالى اكەلگەن، ىنگەن كەرىسىنشە كۇرت تومەندەي بەردى. «سارى دوڭدەگى» ءتورت قۇلاقتى زيرات ونىڭ قازىعى ءتارىزدى. سونى توڭىرەكتەي بەرەدى. جەر تارپىپ كەپ مولاعا مالدى دا، ادامدى دا جولاتپاي ايبات شەگەدى، بوزدايدى.
— باتيحا-اۋ، مىنا سور ماڭداي تۇبىمىزگە جەتەر بولدى. ساداقاعا شالساق قايتەدى؟— دەدى قاراجان قارت زايىبىنا.
— پىشاق تيگىزبە، ءتىلىمدى الساڭ... تاستا پىشاقتى! — دەپ باتيحا ۇرەيلەنە، ىرشىپ ءتۇستى.— بوتاسىنان ايرىلعانى از با؟ كۇناقارلىق ىستەگەلى ءجۇرمىسىڭ، زار ءۇنىن ەستي تۇرا وعان پىشاق... جو-جوق! ءوز كۇيىگىنەن... وزىنە كورىنسىن شەر، مۇڭى... ەندى مال بولماس، ايتسە دە تيمەشى...
* * *
بوز ىنگەن بۇگىن ءشوپ باسىن شالدى. كوپتەن ءنار سىزباعاننان با، اششىلى يت جۋانىڭ ءدامى ءتىل ءۇيىرىپ، زيراتتان اجەپتاۋىر، قوزى كوش ۇزاپ كەتكەنىن ىلكىدە سەزبەگەن؛ ماڭقيا توڭىرەگىنە كوز تاستاعاندا شوشىنا، كەرى قايتتى. كوڭىلىنە الدەنە سەزىك ۇيالاپ، ءون-بويىن ۇرەي بيلەپ جۇرە بەردى. ءبىرتۇرلى وسى ءقازىر تەز جەتپەسە ءوز بوتاسىنداي، ءسابي دەنەسىن الدەكىم ۇرلاپ اكەتەردەي جەلىپ كەلەدى؛ ابدەن ارىعان، قابىرعاسى ارسا-ارسا، تىزەلەرىن ۇپ-ۇساق ءبىر ءدىرىل بيلەپ، قالتالاڭداپ تا كەتەدى.
ەندى مىنە جوتا ۇستىندەگى جالعىز مولا باسىندا ءتىرى ارۋاقتاي قالقيىپ تۇر. نەگە جان ۇشىرا اسىقتى؟ نەدەن قورىقتى، ءقاۋىپ ەتتى؟ ءوزى دە ساناسىمەن تۇسىنبەيدى. ايتەۋىر كوڭىلى جايلانىپ، جۇرەك ءلۇپىلى ءبىر ءسات باسىلعانى انىق. انالىق ماحابباتتىڭ ءامىرى ەكەنىن ول ءتۇيسىنىپ، ۇقپاعانمەن جۇرەك ءامىرى ەكەنىن سەزەدى. جارىق دۇنيەدە كورگەنى كوپ. ول شىلدەنىڭ اپتابىندا دا، ۇلىعان قارلى بورانىندا دا، ىزعىرىقتاتا سوققان كۇزدىڭ وكپەك جەل قۇزىندا دا تالاي كەرۋەن جولىن ارتقا تاستاپ، ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن از تاتپاعانى اقيقات... سوناۋ كوگىلدىر كول جيەگىندەگى اقبوز شاڭقان كيىز ۇيلەر جوتا-جون اراسىنا قۇستاردىڭ سالىپ كەتكەن ۇياسىنداعى جۇمىرتقاداي كوز الدىندا اعاراڭداپ جاتىر. وزىنە ەتەنە تانىس، جىلى مەكەن. انە، الىستان سىرىڭكە تالىنداي بوپ، ارىق، اق جاۋلىقتى ۇزىن كەلىنشەك شالىندى دا، الگى شەتكى ۇيگە ەنىپ كەتتى.
ءيا، ول گۇلشات دۇنيەگە كەلگەن قاراشا ءۇي. ونان ارىدە پىشاق ورنىنداي ىرسيىپ شالىناتىن تىرتىق جارا — ەسكى وزەكتىڭ ءىزى، جىرا. جاقىندا عانا سول جەردەن توپىراق، بالشىق تاسىعان. ىلكىدە ول ەشتەڭە سەزگەن جوق. گۇلشاتتى جانارىمەن ىزدەپ، اۋىل جاققا جاۋتاڭداۋمەن بولدى. مىناۋ ۇساق كۇيبەڭ ادام تىرلىگىن تەز ءبىتىرىپ كولگە جەتسەم دەۋمەن جۇرگەن؛ كۇن باتا قاراجان قارت الدىنا ءبىر شەلەك سۋ قويدى. الگىگە ەڭكەيىپ، قامىتتان بوساعان موينىن سىلكىپ قالعان تاناۋىنا جاس ءۇيىندى مولادان تانىس... بوتاقانىنىڭ ءيىسى... ءيا-يا، سونىڭ ءيىسى كەلدى. قولقاسىنا اششى، جاس تىعىلىپ: «ۋا، ادام اقىلدى ەڭدەر عوي! ءوز، بوتامدى وزىمە كومدىرگەندەرىڭ نە؟ نە جازدىم مەن؟» دەپ بوزداي جاس قابىرگە ۇمتىلعاندا قاراجان بۇيداسىنا جابىسىپ، شىرەنە تارتىپ توقتاتتى...
بوز ىنگەن ەسكى جان جاراسىن ءوزى تىرناپ الىپ، اۋىرتىپ جىبەرگەنىن سەزىپ، ىستىق تاقىرعا شوگە بەردى. كۇيىس تە قايىرماي، قىبىر ەتپەي جاتىر. كوز الدىنداعى ءشوپ باسىن شالسا، ءبىرتۇرلى جاق ءتۇبى ساۋدىراپ ءتۇسىپ قالارداي، استىڭعى ەرنى سالبىراپ ىڭىرانىپ قويدى. بوتالاعان جانارىندا اششى شەر تابى، تۇڭعيىق مۇڭ عانا بار. ەش پەندە الاڭداتىپ، تۇرتپەكتەپ وسى ءبىر تىنىشتىعىمدى بۇزباسا دەگەندەي تىلەك ۇستىندە ءتارىزدى. ويلى كوزىن ماناۋراي جۇمىپ اشادى...
ءبىر ءسات الدەقايدان تۇلىم شاشى جەلبىرەپ گۇلشات شىعا كەلدى دە، بىتتيعان ءسابي ساۋساعىنىڭ اراسىنان كۇمىس تيىن كورسەتە سىقىلىقتاي كۇلىپ كوز الدىندا كولبەڭدەپ تۇر. شىن ساعىنىپ، اڭسارىڭ اۋسا جۇرەگىڭە جىلى ءۇن دە اشتىقتا جەگەن تاعامىڭداي ءتاتتى بولادى ەكەن دە. «كۇلە... كۇلە ءتۇسشى، بوتاقانىم»، — دەگەندەي بوز ىنگەن كەلتە بوزداپ تىندى.
گۇلشاتتىڭ كومەككە شاقىرعان قۇلىن داۋسى كەنەت قۇلاعىنا اپ-انىق جاڭعىرىپ جەتكەن؛ ول ىتىرىنىپ اتىپ تۇرعالى ۇمسىنعان، ءال-قۋاتى كەتىپ قوزعالا المادى. نە بولدى ماعان؟ كۇنى كەشە ەمەس پە ەدى ونىڭ بوتا اتالعانى؟ ويىنساق دەنەسى كەڭىستىك تىلەپ، كۇشى بويىنا سىيماي تايراڭدايتىنى قايدا؟! قاراجان قارت ۇكىلى نوقتا، كەستەلى جابۋمەن ساندەپ، كولدەنەڭ كوزدەن جاسىراتىن. الىستان بەيتانىس سالت اتتى شالىنسا، قامىس قوراعا اپارىپ قاماپ تاستايتىن، ەندى مىنە ول الدەكىمگە رەنىشتى. ءيا، مىناۋ سونىڭ ءۇنى. قاسىندا بەيتانىس بىرەۋ بار. و دا الدەنە دەپ بىلدىراپ تۇر. بۇلار نەعىپ ءجۇر؟ نەگە كەلدى؟ قاراجان قارت ىزالانا، قاتقىل سويلەي باستاعان. بوز ىنگەن داۋسىن انىق ەستىدى:
— ەرتەڭ، گۇلشاتتىڭ قىرقى!.. باتيحانىڭ رەنىشىنە قاراپ، ارام ولتىرەر ءجايىم جوق. اق ادال مالىمدى بالاما قۇرباندىققا شالسام، ونىڭ نە ايىبى بار... ويبوي-وي، جارىقتىقتىڭ قۇر سۇلدەسى، ارسيعان قاڭقاسى قالىپتى-اۋ، ءا؟!.
بوز ىنگەن زوردىڭ كۇشىمەن كوزىن اشتى. مۇڭلى ىنگەننىڭ توستاعانداي جانارىنىڭ قاراشىعىنا ەكى ادامنىڭ سۋرەتى كەپ ءتۇستى. اق كيىمدى ۇزىن شال مەن قاراجان قارت. قاراجان قارت اعاش ساپتى، الماس ءجۇزدى قارا باكىسىن قولىنا الىپ، ءماسىنىڭ قونىشىنا ءسۇرتىپ جاتىر. ۇزىن شالدىڭ قولىندا ەشكى قىلىنان ەسكەن اق الا قىل شىلبىر.
قاراجان قارت ىنگەننىڭ دارمەنسىز ادامداي مۇڭدى، كىرپىك قاقپاي قاراپ قالعانىن ەندى بايقاپ، ۇرەيلەنە شەگىنشەكتەپ پىشاعىن جەرگە ءتۇسىرىپ الدى. «نەگە اسىقتىڭ، قوجام؟.. ءبىر اياعىم كوردە، ءبىر اياعىم جەردە ەكەنىن كورمەيمىسىڭ؟ كەشىكپەسپىن»،— دەگەندەي ەدى بوز ىنگەننىڭ تۇڭعيىق، مۇڭدى، ءولىمنىڭ سۋىق ساۋساعى بۇرە تۇسكەن جانارى. قاراجان بەزگەگى ۇستاعانداي قالتىراپ، اۋا قارمانا.. اۋزىن اشا ءتۇستى دە، جالعىز ەمەستىگى ەسىنە ەندى تۇسكەندەي قالتيىپ قاتىپ قالعان ۇزىن شالدىڭ قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى...
ىنگەن كوزىن قايتا جۇمدى. قاراكوك مۇنار ءبىرتىن-بىرتىن تاڭ ارايىنداي راۋان نۇرعا اۋىسىپ بارادى. مىنە، جانارىندا شام جانعانداي جاپ-جارىق ويپات... اق بوتاسى تايراڭداپ كەلەدى. ۇلپىلدەگەن ماقپال ءجۇنى قانداي اسەم دەيدى ىنگەن مەيىرلەنە بوتاسىن يىسكەپ. ول بولسا كەلە، شىرىش ەرنىمەن جەلىنىن تۇرتكىلەي بەردى.
ىنگەن راقاتتانا ىڭىرانعان الگى ەلەس، گۇلشات بوپ سىقىلىقتاي كۇلىپ، تىرباڭداپ موينىنا اسىلدى، وركەشىنە ورلەدى. ەندى وسىدان ايرىلمايىنشى دەدى مە، ول كوزىن اشپادى. ايتسە دە ۇزىك-ۇزىك تۇسىنىكسىز ءسوزدى قۇلاعى شالىپ جاتىر.
— ءيا، جاساعان... باتيحا... بەكەر ايتپاپتى... قۇداي ساقتاسىن، الماعانىم پىشاق بولسىن!.. ءجۇرشى... كەتەلىكشى... ەكى دۇنيەدە مەنىڭ اۋليەم... تۇيە... اق ادال مالىم... وزىڭمەن كەت... قانە زيراتقا. زيرات تۇبىنە جاقىنداتايىقشى... جەتكىسى كەپ... تىربىنادى-اۋ دەيمىن... جارىقتىق... اۋليەم،— دەگەن قاراجان قارت ءۇنىن شىرامىتتى.
ول كوزىن اشپاق بولعان. كىرپىگى قورعاسىن قۇيىپ قويعانداي اۋىر تارتىپ كوتەرتپەدى. ءوزىن سۇيرەپ بارادى. زيرات تۇبىنە جاقىنداتىپ تاستاعان سياقتى؛ كەبىرسىگەن تانىس توپىراق ءيىسى تاناۋىنا كەپ، جاڭا ەلەس... كوگىلدىر كول بەتى... تولقىپ... اق جالدانا كوبىكتەنگەن تولقىن اراسىنان قاراڭداعان ءسابيدىڭ قۋاڭ ءجۇزى؛ سونسىن اق ساۋساق كورىنىپ جوعالعان: «اپا!» — دەپ گۇلشاتتىڭ جان ۇشىرعان اقىرعى ءۇنى دە قۇلاعىنا شالىنعانداي بوپ كەتتى. بوز ىنگەن الاسۇرا ۇمتىلماق ەدى، موينىن ءبىر ءزىل باسىپ، جەرگە جانىشا ءتۇستى؛ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلا القىنىپ، تۇڭعيىققا قۇلاپ بارا جاتقانىن سەزدى...
* * *
دالا ءۇستى الاۋ ىستىقتان كىلكىپ ءتۇر. ءتىرى جاندىك بىتكەن اپتاپتان باسساۋعالاپ قالعانداي توڭىرەكتە كوزگە ىلىنەر قارا جوق. اينالا تىلسىم تىنىشتىق. انە، زيراتتىڭ قۇبىلا بەتىنەن جالعىز بۇركىت قورباڭداي جۇگىرە ءتۇسىپ، جالپ-جالپ قانات قاعىپ كوتەرىلە بەردى. سوڭعى رەت ءتورت قۇلاقتى سىرىڭكە قورابىنداي جاپىرايعان تومەندەگى زيرات پەن ىنگەننىڭ قۋراعان قاڭقاسىنا كوز تاستاپ قيىرعا بەت تۇزەدى. اق ايران اسپانعا شارىقتاي سامعاپ ءبىرتىن-بىرتىن نوقاتقا اينالىپ بارادى. ءيا، ونىڭ ءوز بەتى، ساپارى ارينە بولەك...
قارت قالىڭ ويدان زيراتقا تىرەلگەندە ايىقتى. اتىنان ءتۇسىپ قالپاعىن قولىنا الدى.
— سالىقجان، بوز ىنگەن ءجايلى حيكايانىڭ ۇزىن-ۇرعاسى وسى. نەبىر زامان باستان ءوتتى عوي... مىناۋ گۇلشات اپاڭ مەن بوز ىنگەننىڭ جاتقان جەرى،— دەپ قاراجان شوبەرەسىن اتتان ءوزى ءتۇسىردى. سونسىن توڭىرەككە ءبىرتۇرلى قوبالجي، سەزىكتى كوز جۇگىرتىپ الدى. مۇنار شالعان جانارىنا اۋىر مۇڭ ۇيالاپ تا ۇلگەرگەن ەدى.
زيراتتان قۇرىق تاستام جەر قۋاڭ تارتىپ، ءشوبى اقسەلەۋلەنىپ تۇر. جاسىل دالا توسىندە بۇل ءبىر تاز توبە ءتارىزدى. بەيىتتىڭ شىعىس بەتىندە باس جارعان قىرشىن گۇل مەزگىلىنەن ەرتە سولعان، تىم جۇدەۋ-اق؛ قىلاڭداي قالىقتار ۇستىندە القانات كوبەلەك تە، سىبىزعى ءۇندى ارا دا جوق.
قارت اتتاردى شىدەرلەپ جىبەرىپ، جەردەن باسىن كوتەرگەندە شوبەرەسىنىڭ تومەندە، جاسىل ويپات ىشىندە جۇگىرىپ جۇرگەنىن شالىپ قالدى.
— سالىقجان، نە ىستەيسىڭ-ەي؟ — دەدى ول.
— گۇل... گۇل تەرىپ ءجۇرمىن، اتا...
كوڭىلى ءسال كونشىگەن قارت بەتىن قۇبىلاعا بۇرىپ جۇرەلەي تىزە بۇكتى دە، ايات وقۋعا كىرىستى.
ءتىل سىندىرىپ، ءسابي شاعىنان ۇيرەنگەن، ابدەن جاتتاندى بولعان اللا سوزىنە بەرىلە كۇڭىرەنە جونەلگەنىندە، الدەقايدان قۇلاعىنا توسىن، ۇمىتىلا باستاعان بوز ىنگەننىڭ شەرلى، زار ءۇنى الىستان تالىپ جەتتى. ۇزدىگە، جۇرەك-قولقاڭدى سۋىرا بوزدايدى... قاراجان قارت تۇڭعىش رەت تالايدان بىلەتىن قۇران سوزىنەن ءسۇرىنىپ كەتىپ، جاڭىلا بەردى... جاڭىلا بەردى...
1960 ج.
You Might Also Like
-
مۋحتaرoۆa Aيگeريم مۋرaت قىزى
