InfoHub Logo

كەتەتىن اكىم ءسوزىن كۇرەڭىتىپ باستاپ، كۇلگىندەۋ كەيىپتە اياقتاپ، جىلى جىميماققا ارەكەتتەندى.

كەلگەن اكىم ءسوزىن ءسال الابۇرتىڭقىراپ باستاپ، قىزىلبۋداندانا، جاساندىلاۋ جايقارلانىپ، جىپ-جىلى جىميىسپەن ءتامامدادى.

حاتتاما جۇرگىزۋشى باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى ادەتتە اكىمدەردىڭ بەت-جۇزىنە ەمەس، كوك جەلكەسىنە كوز تاستاپ وتىرۋشى ەدى. بۇل جولى جاڭادان پايدالانۋعا بەرىلگەن، جاقىندا عانا ەۋروجوندەۋدەن وتكەن كىشى ءماجىلىس زالىنىڭ كىناراتىنان كوك جەلكەلەردى كوز سۇزگىسىنەن وتكىزە المادى. قانشا ماقتاسا دا، جىپتەن جاڭا شىققانداي جۇتىنىپ تۇرسا دا، جاڭعىرتىلعان ءماجىلىس زالى حاتتاما جۇرگىزۋشىگە ونشا ۇنامايتىن.

كەشە كەشكە قاراتا باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى جۇمىستان ەرتەرەك كايتىپ، اۆتوبۋسقا دا مىنبەستەن، اينالا-توڭىرەككە تەلمىرە قارايتىن عادەتىمەن ت. قالاسىنىڭ تروتۋارىنا شىققان. بۇل بۇلاناي تاۋلارىنىڭ ارعى جاعىندا جۇرگەن جىلدارى اعاش اتاۋلىنىڭ باسقا تۇرلەرى قۇرىپ قالعانداي-اق، ت. قالاسىن تۇپ-تۇتاس قاراعاش باسىپ كەتكەن ەكەن. الىستان اڭساپ جەتكەندە، جىگەرى قۇم بولىپ، الىپ-ۇشقان كوڭىلىن كيىز جابۋداي بىردەڭە تۇمشالاي تۇنشىقتىرعانى-اي. كەيىن كوزى ۇيرەندى، ءبىرسىن-بىرسىن ءوزى ۇيرەندى. ەندى، مىنەكيىڭىز، سول قاراعاشتارىڭىز ءبىرقاتار جىلدان بەرمەن قاعاز كەمىرەتىن حاتتاما جۇرگىزۋشىنىڭ ماڭدايىنان سيپاپ، سەلدىر شاشىن جەلپيتىندەي. جول جاعالاي ءان ساپ تۇرماسا-داعى، ءۇن ساپ تۇرىپتى.

باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى قالانىڭ قيىر شەتىندەگى «حرۋششيەۆكالاردىڭ» شەتىنە ىلىككەنشە شارشاعان جوق. قايتا، كەرىسىنشە، تىڭايىپ قالعانداي. قاراعاشتاردى سانامالاپ، سيرەك تەرەكتەردى جانامالاپ، ءبىر ساعاتتان استام ۋاقىتتى قازا قىلعان ەكەن. بەس قاباتتى بەتون ءۇيدىڭ ۇستىڭگى توزىق بالكونىنان ءالى كۇنگە دەيىن اجەپتەۋىر سۇيكىمدى كورىنەتىن، يناباتتان ماقۇرىمدانا قويماعان زايىبى اقپارات ايتتى: «تەلەفونعا. جۇمىستان»، — دەدى جۇمساق قانا ءۇن قاتىپ.

ۇيگە بىردەن كىرمەي، پودەزدىڭ وڭ جاعىنداعى وتىز جىلدىق قاراعاشتىڭ تۇبىندەگى قيسايعان ورىندىققا جايباراقات جايعاسىپ، تەمەكى شەگىپ وتىرىپ، ءوزىن-وزى الماۋىت مىنگەن ەرماۋىتتاي سەزىنىپ، قيال-عاجايىپتارعا بەرىلمەك-تى. ول ويى ورىندالمادى.

بەسىنشى قاباتقا كەرەناۋ كوتەرىلدى. اسىعىپ-اپتىعاتىن نە بار دەيسىز، تەلەفونعا شاقىرىپ جاتسا، جۇمىستان قوڭىراۋ شالسا، ول — ۇلكەن جاڭالىق ەمەس. كوپ بولسا، ەرتەڭ كەزەكتى، بالكىم ءبىر كەزەكسىز جينالىس بار شىعار. سوعان ەرتەرەك جەتپەكتى ەسكەرتەر. قاعاز كەمىرىپ كەلە جاتقان جىلدارىنىڭ ىشىندە جۇمىستان جالقى رەت كەشىككەن ەمەس. سوندا-داعى، ءتارتىپتىڭ اتى — ءتارتىپ، كەڭسەنىڭ اتى — كەڭسە. كەزەكتى نەمەسە كەزەكسىز، كەرەكتى نەمەسە كەرەكسىز جينالىس وتەردە بۇعان مىندەتتى تۇردە قوڭىراۋ شالىنادى، ەسىنە سالىنادى. كەشىگۋگە مۇلدە بولمايتىنى ەسكەرتىلەدى.

بەتون ءۇيدىڭ بيىگىنە كوتەرىلۋ وڭاي ما، جالپى ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى جالىعىپ، مۇنىڭ وزىنە تەلەفون سوعۋدى تاپسىرعان ەكەن. زايىبى تار بالكوندا ءسابىز تۋراپ وتىرعاندىقتان، بۇل ماسەلەنى كىشى قىزى ماعلۇمدادى. دەمىن باسىپ، افريكا مەن ازيانىڭ قيىر-شيىرلارىنداعى نەبىر قيىن ەلدەردىڭ، ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ تالايىمەن تاعدىرلاس بولعان تايقى ماڭدايىن تەردەن قۇرعاتىڭقىراپ بارىپ، جالپى ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ تەلەفون ءنومىرىن تەردى. «مەن باسىرەبەك اعاڭمىن عوي، شىراعىم»، — دەدى. «كادرلار تۇگەل جاسارىپ كەتتى، كەيدە بىزگە ءجۇدا ىڭعايسىز»، — دەدى ىشىنەن. «ايىپ ەتپەڭىز، باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى»، — دەدى جالپى ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى. «ءالى، وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمىستا وتىرسىزدار ما؟» — دەدى بۇل. «بۇگىن، زاۋىدە ءبىر ەرتەرەك قايتىپ ەم، ايتپەسە ءبولىم باستىعىنان كەيىن شىعامىن عوي»، — دەدى ىشىنەن. «باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى»، — دەدى ءبولىم باستىعى ءۇنىن ءسال-پال قاتايتىڭقىراپ. ءبارى بۇنى وسىلاي اتايدى. «باسەكە» دەۋگە تاعى كەلىڭكىرەمەيدى، باستىق ەمەس. «باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى، ەرتەڭ كەزەكتەن تىس اكتيۆ جينالىسى شۇعىل تۇردە شاقىرىلىپ جاتىر»، — دەدى ءۇنى ىرىڭكىرەگەن ءبولىم باستىعى. «نەمەنە، جايشىلىق پا، ايتەۋىر؟» — دەدى بۇل. «ءبۇيتىپ قادالا قىزىقپايتىنىمدى بىلەدى عوي، ءوزىنىڭ داۋسىنا وراي سۇراعانىم-داعى»، — دەدى ىشتەي. «ءبىز دە بىلىڭكىرەمەي وتىرمىز، ايتەۋىر ۇلكەن كىسىنىڭ تىكەلەي ءوزى كەلەتىن كورىنەدى»، — دەپ، سىبىرعا كوشتى جالپى ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى. «ءبىر ساعات ەرتەرەك كەلىڭىز، جاراي ما؟» — دەپ قوستى تاعى دا. «جارايدى-جارايدى»، — دەدى بۇل. «ءا-ا، اكىمنىڭ اۋىساتىنى راسقا شىقتى»، — دەدى ىشىنەن.

پالاۋدىڭ كۇرىشى تىرىلەۋ بولدى ما، باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى ءجوندى ۇيىقتاي الماي، ءالسىن-السىن جايسىزداۋ ءتۇس ۇزىكتەرىنەن شوشىپ ويانا بەردى. وسىدان شيرەك عاسىر ۋاقىت بۇرىنعىداي، وتىزعا جەتەر-جەتپەس كەزى ەكەن. افريكانىڭ قاق ورتاسىنداعى قوس سۇلتاناتتا جەر ماسەلەسى جونىندەگى وكىل بولىپ ءجۇر ەكەنمىن دەيدى. ويپىراي، الدەقاشان ەلگە، تۋعان جەرىمە قايتىپ كەتكەن سەكىلدى ەدىم عوي، قالايىنشا قايتادان كەلىپ قالعانمىن، تاعى دا سول پالە-پاتىرلەردىڭ ەتىن جەپ، سورپاسىن ىشەتىنگە اينالدىم-اۋ دەپ، قاتتى قينالىستان جانى قىسىلىپ، جۇرەگى اتقاقتاپ بارا جاتقاندا كوزىن اشىپ جىبەردى-اۋ. تۇرەگەلىپ وتىرعانىمەن، كوز الدىنان قىل-قىبىرلار مەن ءجۇن-جىبىرلار كەتە قويمادى. بىرەسە، قوراپقا سالىنىپ ساتىلاتىن تاراقان ءتارىزدى جاندىكتەن بۋلانىپ پىسىرىلگەن پالاۋدىڭ، بىرەسە شەگىر شەگىرتكەدەن جاسالعان سورپانىڭ ءدامى ءتىلىنىڭ توڭىرەگىن تىزىلداتىپ، مازاسىن كەتىردى. اسقازانى اشىپ، باۋىرى ءبۇرىپ اۋىراتىنداي. الايدا، افريكانىڭ ازابىنان ويانىپ قۇتىلعانىنا قۋاندى. بالكونعا شىعىپ، تەمەكى تۇتاتتى.

باياعىدا، وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىندا ءبولىم باستىعى قىزمەتىنە ەندى كوتەرىلە بەرگەندە، جەر ماسەلەسى جونىندەگى تاپتىرماس، تىندىرىمدى مامان رەتىندە قۇپيالاۋ ءبىر قىزمەتكە، ءىنجاپيالاۋ ءبىر ىسكە ۇسىنىلىپ كەتە باردى. العاش الماتىعا، ايرىقشا اڭگىمەگە، ارتىنان ماسكەۋگە، بولەكشە پىسىقتاپ، ءبىرجولاتا بەكىتپەككە شاقىرىلدى. كوپ ۇزاماستان، وزگەشە وكىلەتتى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ارنايى توبىنا قوسىپ، افريكاعا ايدادى دا جىبەردى. اۋەلگىدە اراب ەلدەرىنىڭ جەر جونىندەگى ماسەلەلەرىنە ارالاستى. ءبىرسىن-بىرسىن ارى قاراتا دەندەپ ەنىپ، تەرەڭدەي باستادى. كورمەگەن ەلى، ولشەمەگەن جەرى، تارازىلاماعان توپىراعى، تاتپاعان تاعامى قالمادى. ارا-اراسىندا عانا تۋعان جەرگە جىبەرەتىن ەدى. بىردە، قۇران تۋرالى ايتۋعا دا بولمايتىن كەزدەر عوي باياعى، سول قاسيەتتى كىتاپتىڭ جالعىز داناسىن شەكارادان الىپ وتەمىن دەپ، پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى. پارتيادان شىققانىم — ەڭ جوعارى سەنىمنەن ايرىلعانىم-داعى، ەندىگارى كەرى جىبەرمەس دەپ، ءبىر جاعىنان جۇبانىش جاستانعان-دى. بولەنى مە، بۇدان وزگە جەر جونىندەگى جوپشەندى مامان ەمگە تابىلماي، دەمنىڭ اراسىندا قىزىل بيلەتتى قايتارىپ بەرىپ، قارا قۇرىلىقتىڭ قاق ورتاسىنداعى قوس سۇلتاناتقا جونەلتتى.

تاراقان تارىزدەس جاندىكتىڭ قوراپقا سالىنىپ ساتىلاتىنىن سوندا كوردى. شەگىر شەگىرتكەدەن جاسالعان سورپاعا سوندا دانىكتى. لاجسىزدان، ارينە. جىلاننان كەسىلگەن ءاسىپتى ادەمىلەپ تۇرىپ جەۋگە ابدەن قۇنىقتى. كولباقانىڭ سيراعىنان شىمشىپ ۇستاپ، شيبوربايىن مۇجىگەندە، بوگەن قۇس فابريكاسىنىڭ بيپىل بالاپاندارىنان كەم كورمەۋگە ۇيرەنگەنى دە سوندا عوي.

قوس سۇلتاناتتىڭ جاعراپيالىق جاعدايى جاعىنان دا، تۇرعىندارىنىڭ ۇلتتىق قۇرامى، سالت-ساناسى، ىشىپ-جەمى جاعىنان دا، ۇقساستىقتارى جەتىپ-ارتىلادى. ايىرماشىلىقتارى دا از ەمەس. ءقايبىر جىلى سومالي دەگەن سورماڭدايلاۋ ەل مەن پۋشكيننىڭ ارعى اتالارى شىققان ەفيوپيانىڭ اراسىندا جەر داۋى اسقىنىپ، سوعىس بۇرق ەتە قالدى. قوس سۇلتاناتقا ورتاق ءبىر ماقال بار: «ءپىلدى جەل شايقاسا، مايمىلدى اسپاننان ىزدە». سومالي مەن ەفيوپياڭىز ول جاقتا الىپ مەملەكەتتەر سانالاتىندىقتان، قۇرتىمداي عانا قوس سۇلتاناتتىڭ سۇرقى قاشتى. ماسكەۋدىڭ مىسقىل ميىعى مەن كوگەرەڭدەگەن كوز قيىعى ول ايماقتاعى جەر داۋىن تۇپ-تۇگەل، تۇبەگەيلى شەشپەكتى كوزدەمەس. شىناشاق اينالماس اۋماقتاردى شاتاق ولشەتەرى سوندىقتان. زايىرىن تۇپتەگەندە، جەر جونىندەگى وكىلدەر كادۋىلگى كۇناھار ساياساتتىڭ قۇرباندارى سانالعانىمەن، كەيبىر جاعداياتتاردى جايباعىستاپ، تالاي-تالاي تايپالاردى مۇقىم قۇرىپ كەتپەكتەن ساقتاماققا سەپتەسپەدى دەي المايسىز. سانا تۇكپىرىندەگى ساڭىلتىر سىزاتتاردىڭ ازاپقا سالماي، كوبىنەسە كەرمەكتەۋ بولسا-داعى، مۇنارلى-مۇڭدى ساعىنىشتىڭ سازىن شەرتەر ىزىڭ قۋرايداي ىرعالما ەلەس تۋعىزارى، جەڭىل عانا سىرقىرايتىنى سودان-اۋ، ءسىرا.

وي تۇبىنەن وي ويانىپ، قارا قۇرىلىقتى قيالمەن كەزىپ وتىرعانىندا، بالكوننىڭ ۇستىڭگى بۇرىشىنداعى ەسكىرگەن اينەككە تاڭ ارايىنىڭ جالقىنى دا جۇققانتۇعىن. باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى جۋىنىپ-شايىنىپ، كۇندەگىدەن بەتەر باپتانا قىرىندى. سۇيسىنىسپەن ىشەتىن ءسۇتسىز كوفەسىن بابىمەن ۇرتتاپ تۇرىپ، راديو تىڭدادى. پالەندەي جاڭالىق ايتىلعان جوق.

اكتيۆ جينالىسى بۇرىنعىداي ۇلكەن ءماجىلىس زالىندا ەمەس، بوتەندەۋ بىتىمدە وتەتىنگە اينالعان. ەۋروجوندەۋدەن شىققان كىشى ءماجىلىس زالىندا، تاڭەرتەڭگى ساعات توعىزدا دەپ حابارلانعان ەكەن. ساقتىق جاساعاندارى عوي، ايتپەسە، كادىمگىدەي ساعاتىڭىز وندى سوققاندا باستالدى. الدىمەن ۇلكەن كىسىنىڭ ءوزى كورىندى. بۇدان ەكى جىل بۇرىن كەلگەندەگىسىنەن كوپ وزگەرگەن سەكىلدى. شارشاڭقى، كوزدەرىنىڭ الدىنداعى كولەڭكەلەر قالىڭداي تۇسكەن بە، قالاي ءوزى؟ قايرات پەن قۇشتارلىق، سىرەسپەلىكتى جولاتپاستاي سەرگەكتىك قات-قابات جاراسا جارىسار جانارلارىندا مۇڭدىلاۋ مازاسىزدىق باسىمىراق. حاتتاما جۇرگىزۋشىنىڭ جۇرەگى جۋالدىز شانشىعانداي شىم ەتتى. ۇلكەن كىسىنىڭ سوڭىنان ەكى ادام: كەتەتىن اكىم، سوسىن كەلەتىن اكىم شىقتى.

حاتتاما جۇرگىزۋگە ارنالعان، ماگنيتوفون، تاعى باسقا جاساۋ-جابدىقتار ورناتىلعان تۇستان اۋماقتاعى بارلىق ايماق اتقامىنەرلەرىنىڭ ارتقى شۇيدەلەرى مەن كوك جەلكەلەرى تۇپ-تۇگەل، اپ-انىق كورىنەتىن ەدى. باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى قاتتى كۇرسىندى. اينالا-توڭىرەكتەگىلەردىڭ ءبارى بەرى بۇرىلىپ، بۇعان قاراپ قالعانداي سەزىلدى. ءبىراق مۇلدە ولاي ەمەس-تى. مۇنىڭ كۇرسىنگەنىنە بىردە-بىر جان بالاسى ءمان-ماڭىز بەرىپ جاتپادى. حاتتاما جۇرگىزۋشى نەلىكتەن سونشاما تاۋسىلا كۇرسىنگەنىن ءوزى دە تۇسىنبەگەن. ۇلكەن كىسىنى ايادى ما، كەتەتىن اكىمدى ايادى ما، كەلەتىن اكىمدى ايادى ما، قايمانا كارا جۇرتتى ايادى ما؟ جوق، الدە كوز الدىنداعى كوك جەلكەلەردى اياپ، مۇسىركەدى مە؟ كەنەت كۇلىپ كەپ جىبەردى. تاعى دا جينالعان جۇرتتىڭ ءبىرى قالماستان، تولايىم-تۇگەل بۇرىلىپ، بۇعان تاڭىرقاعانداي اسەرلەنگەن. سويتسە، تاپ جانىنا جالپ ەتىپ وتىرا كەتكەن جالپى ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى دە سەلت ەتپەپتى، ءبارىنىڭ ىندىنى تورگى تۇستا.

ۇلكەن كىسى سويلەپ تۇر. شارشاڭقىلاۋ كەيپىنە اشۋ مەن رەنىش، سونىمەن قاتار، حاتتاما جۇرگىزۋشى تۇسىنە بەرمەس تاعى بىردەڭەلەر قوسىلعانداي. قايتادان قاتتى اياپ كەتتى.

قىزىعىن قاراڭىزشى، قولى ءۇشبۋ حاتتامانى جۇرگىزىپ وتىرىپ، ويى قيىرداعى قاراقوڭىرلار مەكەندەيتىن قوس سۇلتاناتقا كەتىپ قالدى. باياعىدا، سوندا ءجۇرىپ، ءبىرىنشى سۇلتاناتتىڭ دا، ەكىنشى سۇلتاناتتىڭ دا ءبىر-بىر اكىمىنىڭ اۋىسقانىنا كۋا بولعان. ءبىرىنشى سۇلتاناتتا ءبارىن «تابيعاتتان باسقاعا تاۋەلسىز سوت» شەشەدى. ولاردىڭ تابيعات دەگەنى — قۇداي دەگەنى. ال، سوتتارى سولاي اتالادى.

اكىمدەرىنىڭ كەتۋى بىلاي ەدى. ونى ورتاعا وتىرعىزادى. ءسوزدى قور قىلمايدى، ءبارىن بيمەن-اق بىلدىرەدى. الدىمەن سۇيەكتەرى ساۋدىرلاعان، قابىرعالارىن قينالماي ساناۋعا بولاتىن سەگىز شال شىعىپ، ويحاي، بيلەيدى دەيسىز. كانىگى كارى قاقسالدارىڭىز سەكەڭدەي سەكىرىپ ءجۇرىپ، ءبىر كەزدە تابان استىنان كىلت بۇرىلىپ، ورنىنان تۇسەتىن بيلەۋشىنى باسىپ-جانشىپ جىبەرەردەي جەتىپ بارىسادى دا، ەجىرەيە قاراسىپ قالادى. بەتتەرىنەن ءبىر ءاجىم بىلىنبەس، پىستە مايعا قۋىرىلعان جاسىمىقتاي جالت-جۇلت ەتەر. كارى-قۇرتاڭدىقتارى ارىق-تۇراقتىقتارىنان عانا اڭعارىلار. سىرەسكى كۇيدە تىزەلەرىن ءسال بۇگىپ، سەگىز شال ءبىر مەزگىلدە شاڭق ەتەر. سول ساتتە «تابيعاتتان باسقاعا تاۋەلسىز سوتتىڭ» ءتوراعاسى — توعىزىنشى شال اسپاننان تۇسكەندەي پايدا بولا كەتىپ، وتكىر قايشىسىمەن قارش ەتكىزىپ، بيلەۋشىنىڭ جەلكىلدەگەن ايدارىن كەسىپ الار. كەسىلگەن ايدار سەگىزگە ءبولىنىپ، سۇلتاناتتى قۇرايتىن سەگىز ايماقتىڭ اكىمدەرىنە تاراتىلار. ەندىگى ساتتە سەگىز اكىمنىڭ ءبيى باستالار. بوسقا بيلەمەس، ارينە. بيلەرى ارقىلى ويلارىن ايتار. اقىرىندا ۋىستارىنداعى ايدار شاشتى وتقا تاستاعاندارى قىزمەتتەرىندە قالار، لاپىلداعان جالىنعا قيماعاندارى... بەلگىلى عوي. سالدەن سوڭ-اق جاڭادان تاعايىنداۋ باستالادى. «تابيعاتتان باسقاعا تاۋەلسىز سوتىڭىزدىڭ» توعىز تارلانى ورنىندا قالعانداردىڭ دا، تىڭنان تاعايىندالعانداردىڭ دا جەلكە تۇلىمدارىن جوعارى قايىرىپ تاستاپ، تاس-تۇيىندەنىپ، شۇيدەلەرىنەن ءۇش-تورت ەلى تومەن ولشەپ، كوك جەلكەلەرگە شۇيىلە ۇڭىلەدى-اي كەلىپ.

مۇنىڭ ءمانىسى ءمىناداي-دۇر. سۇلتانات ادامدارىنىڭ بەت-جۇزىنەن بىردەڭە بىلمەك پەن سەزبەك — قيىننىڭ قيىنى. اسىرەسە، ۇلكەندى-كىشىلى، جوعارىلى-تومەندى امىرشى-اكىمدەردىڭ ارامدىعى مەن ادالدىعى، تاعىسىن تاعىلارى تەك قانا كوك جەلكەدەگى قۇبىلىستاردان ايقىن اڭعارىلادى دەپ ەسەپتەلەدى. بەت بىتكەننىڭ قاراقوڭىر، ءقان-سولسىز، ساي-سىزىقسىز، قىزىل-قىزىقسىز، جانارلاردىڭ جانسىز كورىنەتىندىگىنەن بولار-اۋ دەپ ءتۇيىپ جۇرسە، باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلىنىڭ ونىسى-داعى ونشا دۇرىستىققا سايمادى. ءبىرىنشى سۇلتاناتتاعىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، ادام، جەر جۇزىندەگى كۇللى ادامزات تا بۇل عاسىرىڭىزدا بەت-جۇزدەن، ونىڭ ىشىندە كوز جانارىنان تۇك بىلدىرمەۋگە، ەشتەڭە بايقاتپاۋعا، دىم سەزدىرمەۋگە ابدەن ماشىقتانىپ بىتكەن. سوندىقتان، ەندى اناۋ-مىناۋدى تەك كوك جەلكەدەن كورىنەتىن قۇپيالاردان عانا انىقتاي الۋىڭىز مۇمكىن.

انەكيىڭىز، سولاي. جاڭادان بولعان بيلەۋشىدەن ءھام انت قابىلداعاندا، «تابيعاتتان باسقاعا تاۋەلسىز سوتىڭىزدىڭ» سەگىز مۇشەسى كوك جەلكەدەن كوز جازباي، ءمىز باقپاي، تەسىلىپ قاراپ قالار. ءتوراعاسى عانا ءتور جاقتان تارازىلاپ تۇرار.

ال، ەندى ەكىنشى سۇلتاناتتىڭ ادامدارى شەتىنەن شەشەن كەلەدى. سوندا-داعى، وتىرىك ايتقاننان گورى ءولىم قۇشقاندى ارتىق سانايدى. سوزگە سەنبەۋ، ۋادەنى ورىنداماۋ دەگەندەيىن ۇعىمدار ەكىنشى سۇلتاناتتاعىلارعا مۇقىم تۇسىنىكسىز نارسە. الايدا، ەۋروپالىقتاردىڭ ەنۋىنە بايلانىستى بۇل ەلدىڭ سالتىنا دا سەتىنەۋ قۇرتى تۇسكەلى ونداعان جىلدار ءوتىپ ۇلگەرگەن. ءبارىبىر، ءسوزى كەم، ءانى جوق، ءبيى باسىم بىرىنشىلىكتەردەي ەمەس، ەكىنشىلىكتەر شەشەندىككە باسىمىراق ءمان بەرۋدەن تانباعان. ءسوز شىركىن قورلانىپ، اياق استىنا تۇسپەس. بىردە باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى ەكىنشىدەگى ارىپتەسىنەن: «امىرشى-اكىمدەرىڭىز ورنىنان نە ءۇشىن الىندى؟» — دەپ سۇرادى. الگى دوسى: «سۋعا باتىپ بارا جاتقان كەمەنى قۇتقارماقتىڭ ورنىنا ونىڭ مۇرجاسىن بوياۋمەن اۋرەلەنگەنى ءۇشىن»، — دەپ جاۋاپ بەردى.

قوس سۇلتانات جايشىلىقتا بەيبىت قاتار ءومىر كەشەدى. ەكى ورتادا شاتاق شىعار شاق شەكارا اتتى وزەنگە بايلانىستى. شەكارا وزەنى ءبىر تۇندە، كۇتپەگەن جەردەن، بىلدىرمەي عانا ءبىر قادامداي، الدە جارتى قادامداي اۋناپ اعادى. مىنە، سول سىزاشىق سالعان الەكتەن، سىنىق سۇيەم جەر ءۇشىن قوس سۇلتاناتتىڭ قاراقوڭىر تۇرعىندارى جان بەرىسىپ، جان الىسار. باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى جانە ونىڭ ارىپتەستەرى ءۇشىن تىنىس بەرمەس تىنىشسىز جۇمىس باستالاتىن.

قانداي قاتەلىك جىبەرگەنىن كىم ءبىلسىن-اي، كىم ءبىلسىن، شۇعىل تۇردە تۋعان ەلىنە قايتارىلىپ، ەكى جىلداي قىزمەتسىز ءجۇردى بۇل. بۇزىرىكتىڭ مۇدىرىگىندەي مىنىڭىزگە شايتان مىنگەسسە، سەزەگەندىگىڭىزدەن جاڭىلىپ، سەندەلمەگە تۇسەرسىز. كەسىركەنگەن جەرى جوق ەدى، ەسىركەنبەدى دە، مۇسىركەنبەدى دە، ايتەۋىر. دەگەنمەن، جەر جونىندەگى ساراپشى مامان رەتىندە جەردە قالمادى. بۇل جولى بۇلاناي تاۋلارىنان ارى استى. ءبىراق ءبارىبىر، بۇرىنعى كوڭىل كۇيىنەن ادالانىپ ۇلگەرىپتى. تاراقان تارىزدەس جاندىكتەن بۋلانىپ پىسىرىلەتىن پالاۋدان با، جىلان اسىپتەن بە، شەگىر شەگىرتكەنىڭ شىلپىلىنان با، بىردەڭەدەن ۇشىنعانداي، دەل-سال تارتىپ، تۇيىق تۇنجىرلانىپ، ءوز ىشىنە ءوزى ءتۇسىپ كەتكەندەيتۇعىن. سول سەبەپتەن بە، ەندىگى جەردە حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ارنايى توپتارىندا تەك قانا حاتتاما جۇرگىزۋشى بولىپ، قايتا قالىپتاستى. شىعىس ازيانىڭ شەت پۇشپاعىندا جۇرگەندە، كسرو تارادى، جەر جونىندەگى توپتىڭ مۇشەلەرى ءبىرجولاتا جۇرتىنا قايتتى. سودان بەرمەن قاراتا باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى وسى كەڭسەدە حاتتاما جۇرگىزىپ كەلەدى.

سودان بەرمەن قاراتا ءبىرقاتار اكىمنىڭ كەلگەنىن كوردى، كەتكەنىن كوردى. تالاي-تالاي ءبولىم باستىقتارىمەن بىرگە تىرشىلىك كەشتى. تەك ءبىر مارتە عانا ەسكەرتۋ ەستىگەنى بار. ول كەزدە مىناداي ماگنيتوفون، انانداي كومپيۋتەر دەگەندەرىڭىز ءالى جاڭبىرشا جاۋىپ، ساڭىراۋقۇلاقشا قاپتاي قويماعان. حاتتامانى باستان-اياق قولمەن جازاتىن. حاتتاما جۇرگىزىپ وتىرىپ، كەيدە كەلىپ قالعان ويلاردى، ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن ماقال-ماتەلدى، دانىشپاندار ايتىپ وتكەن اكىل-ناقىلدى جازا سالاتىن، ارتىنان ءوزىنىڭ كوك داپتەرىنە كوشىرىپ الىپ، وشىرە سالاتىن ادەتى بار-تىن. سوندا عوي، الگى حاتتامانىڭ قاق ورتاسىنا: «قارنى جارىلعانشا مەلدەكتەپ تويىپ العان مىڭباسى، ءجۇزباسى اسكەري كەڭەسكە كەلىپ، كەكىرىك اتىپ وتىراتىن بولسا، ولاردىڭ باسى الىنسىن». (شىڭعىسحان) «ال، مىنا كەڭەستەگى باستىقتاردىڭ كوپشىلىگى كەكىرىك اتىپ وتىرىپتى»، — دەپ جازىپ، ونىسىن كوك داپتەرىنە كوشىرىپ الىپ، ءوشىرىپ تاستاۋدى ۇمىتىپ كەتىپ، حاتتاماعا باسىلىپ كەتىپ، ويحاي ءبىر، قىزىق بولعان. قىزىعى قۇرىسىن-اي، قاتاڭ ەسكەرتۋ العان.

حاتتاما قالىپتى تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتتى. ۇلكەن كىسى ءسوزىن اياقتادى. ول كىسىنىڭ سوزىنەن، باسقالاردى كىم ءبىلسىن-اي، كىم ءبىلسىن، حاتتاما جۇرگىزۋشىنىڭ جون ارقاسى مۇزداپ، تالاي تالقىنى كورگەن تايقى ماڭدايى تەرلەپ جونەلدى.

ادەتتەگىشە، كەتەتىن اكىم سويلەدى. كۇرەڭىتىڭكىرەپ باستاپ، كۇلگىندەنىپ بارىپ اياقتاپ، جىلى جىميماققا ارەكەتتەندى. كەلگەن اكىم ءوز ءسوزىن قىزىلبۋداندانىپ باستاپ، جاساندىلاۋ جايقارلانباققا قول جەتكىزىپ، كەلىستى كۇلىمسىرەۋمەن ءتامام ەتتى. حاتتاما جۇرگىزۋشىنىڭ ەسىندە عوي، كەتەتىن اكىم دە باياعىدا، العاش كەلگەنىندە، ءوزىن-وزى شامامەن وسىلاي ۇستاپ، ءتاۋىر-اق كۇلىمسىرەگەن ەدى. جالپى، كىم-كىمنىڭ دە، قانداي اكىمنىڭ دە كەلگەن كەزدەن-اق كەتەر ءساتىن ساراپتاعانى ءجون ەكەن ءدا-ا-ا... بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز حاتتاما جاساپ، ايتىپ-اق كەتكەن ەكەن ءدا-ا-ا...

«ال، كانە، كىم سويلەيدى؟ — دەدى ۇلكەن كىسى. — ايتاتىندارىڭىز بار ما؟»

ءلام-ميم بولا قويمادى. «نەمەنە، سويلەيتىن ادام جوق پا؟» — دەدى ۇلكەن كىسى. بىر-ەكى شال-شاۋقان بىردەڭەلەر ايتقانداي. حاتتاما جۇرگىزۋشى قارا قۇرىلىقتىڭ قاق ورتاسىنا بارىپ قايتتى. بۇل شالدار ول شالدارعا جۋىمايدى. جوعارىلى-تومەندى، جاي كەزدەرى شىرەنگەندە جەر جارىقتىقتى شايقايتىن اتقامىنەرلەردىڭ بىردە-بىرى ءۇن قاتا المادى. بۇل جولى باسىرەبەك تولەڭگىت ۇلى بۇلاناي تاۋلارىنان ارى اسىپ، اسىعىپ ورالدى. شىڭعىسحاننىڭ باياعى، قاعازىنا ءتۇسىپ، قۇجاتىنا كىرىپ كەتە جازداعان سوزدەرى ءتىلىن تۇيىرتپەكتەدى. سول اۋەنگە سالىپ: «ءجۇزباسىلار مەن مىڭباسىلار... اكتيۆ جينالىسىنا اش كەلىپتى-اۋ»، — دەدى.

تاراپ بارا جاتقانداردىڭ سوڭىنان قاراپ، نەشە الۋان كوك جەلكەلەردەگى قۇبىلىستاردى شىنىمەن-اق وقىپ تۇردى. حاتتاماعا ءتۇسىرىپ الار ما ەدى اسىقپاي، دەپ ويلادى.

---