تۇبىركۇلوز
قيانگۇل تاعى دا تەرىس قاراپ، تاس بۇركەنىپ جاتىپ الدى.
قىبىراي ءتىسىن شىقىرلاتىپ، ىشتەن تىندى. شىقشىتىن اۋىرسىنىپ، اۋناپ ءتۇستى. اتىلەس كورپەنىڭ سۋسىلىنان سۋىلداعان جۇرەگىنە باسۋ ايتا الماي، باسىن قاسىدى. قوس سامايىن قوس قولداي ۋقالادى. قيانگۇلدىڭ قىلىقتارى بادىرايىپ بىلىنگەن سايىن شۇيدەسى شىڭىلداپ، جارعاعى شىتىناپ قويا بەرەتىن بالە تاپتى. بالا-شاعا، كەلىن-كەپشىككە دەيىن شەكارا ۇستاپ، شەك قويىسا باستاعانداي ما، قالاي وسى؟ دەپ تە قاۋىپتەنەدى كەي-كەيدە.
كىرپىك شىركىن تۇرپىلەنىپ، تىكەنەككە اينالىپ العانداي، كوزدەرىنىڭ توڭىرەگى تىتىركەنە اشىدى. ۇيىقتاي الماسىن سەزىنسە-داعى، قايتا-قايتا دوڭبەكشىپ، تالاي ۋاقىتتى قازا قىلدى. ءبارىبىر، بولمادى. توسەكتەن تۇرەگەلىپ، كيىنىپ، تۇكپىرگى ەسىكتى اقىرىن عانا اشىپ، ورتاڭعى ۇلكەندەۋ بولمەگە، ودان دالىزگە شىقتى. اۋىل-ايماق بويىنشا ەلەكتر جارىعىنىڭ جانباعانىنا جىلعا جۋىقتاعان. نە نارسەنى دە قاراڭعىدا قارمانىپ ىزدەپ، تۇرتىنەكتەپ تابۋعا ۇيرەنىپ كەتكەلى قاشان. ءقازىر دە ازيات كەبىستىڭ ۇلكەنىن قاراۋىتقان قالجاسىنان تەز تانىدى. ۇيدەگىلەر ءوزى تۇگىلىم، اياق كيىمىنە دەيىن بولەكتەۋگە بەتتەگەن بە، ءسۇيىر تۇمسىقتاۋ سورلىسى ءھام اقجەمدەنەن الاشا توسەنىشتىڭ ارعى جاعىنا شىعانداي شەتتەپ كەتىپتى.
تىستىڭ اۋاسىنان تىنىس كەڭەيىپ، دەمى جەڭىلدەپ، دالانىڭ دابىسىنان التىن كۇرەكتىڭ تانىس سارىنىن سەزدى. جەڭىلدەۋ جەلەمىكتىڭ جۇقالتاڭ لەبى جاڭا عانا مىڭ-دىڭى شىققان باقىر باسىن بىردەن جازىپ جىبەرمەسە-داعى، پاركىن اشىپ، كوركىن ورالتقىسى كەلگەندەي. كوكتەمنىڭ تازارىڭقى ءدامى تاڭدايىن ءجىبىتىپ، ماڭدايىن ءجىپسىتتى.
بادامسايدىڭ باس جاعىنداعى پەرمەنىڭ ءۇي-جايلارى مەن قورا-قوپسىلارى قاراۋىتىپ بارىپ، قايتا اعاراڭدادى. جاڭاعى، شەتتەڭكىرەپ كورىنگەن كەبىستەرى سەكىلدەندى. قىبىرايدىڭ كوڭىلى بوسادى. كەشەندى پەرمە قالاشىعىنىڭ قالدىعىنا قادالا تەسىلىپ، ۇزاق قارادى. تاماعىن وكسىك بۋىپ: «وھ-ۋ-و-و-ۋ، قاراعىم-اي... قىرعا شىعىپ پەرمەگە قارا-ا-ا-دىم-اي، ا-ا-اي!» دەپ ىڭىلدادى.
شەتكى قوراداعى تۇبىركۇلوز دەپ تابىلعان جەتپىس شاقتى تانا-تورپاقتان وزگە تۇك قالماعان-دى.
كالينين اتىنداعى ۇجىمشار تابان استىنان تاراپ كەتكەن جوق-تى. كەزىندە اتاق-داڭقى ايداي الەمنىڭ جارتىسىنا جايىلعان، شالقىعان شارۋاشىلىق ەدى. اسىرەسە، مىنا كەشەندى پەرمەسىن ايتساڭىزشى. قىبىرايدىڭ قىپ-قىزىل، ءسال-پال تومپاقتاۋ ءتىلى «فەرماعا» كەلمەيدى ەمەس. سوندا-داعى «پەرمە» جانىنا جاقىنىراق. وسى ءسوز سۇيەگىنە ءسىڭىپ كەتكەن. وسى مى-تى-پىنىڭ، ياكي ءتاۋارلى-سۇت پەرمەسىنىڭ ارقاسىندا كالينين اتىنداعى ۇجىمشار بۇكىلوداقتىق حالىق شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرىنىڭ التىن القاسىن تاققان. نەسىن ايتاسىز، نەبىر وركەنيەتتى ەلدەرىڭىزدىڭ وكىلدەرى كەلىپ، اۋداندىق اۋرۋحانادان الدەقايدا تازا ۇستالاتىن سيىر قورالارعا اپپاق-اپپاق جەلەڭدەر جامىلىپ قانا كىرۋشى ەدى-اۋ. ءتىزىلىپ قانا. تارتىپپەن عانا. سەگىز جۇزدەن اسا اسىل تۇقىمدى، اق باس، قارا الا ساۋىن سيىر، سەكسەننەن اسا بۇقا، تاعىسىن-تاعىلار...
قىبىراي پەرمە جاققا ودان بەتەر ءسۇزىلدى. كەشىككەن كوكتەمنىڭ تۇنگى اسپانىنداعى قاراقوشقىلداۋ، بۇيرا بۇلتتار قانشاما قويۋ بولعانىمەن، ارعى جاعىنداعى ايدىڭ جارىعىن جاسىرا المادى. پەرمە انىعىراق كورىنە باستادى. انىعىراق كورىنگەنى قۇرىپ-اق كەتسىن-اي، اق شيپىرلارى مەن قىزىل تۇنىكەلەرىن ارشىپ الىپ كەتكەن سوڭ، اجداھا ارالاپ وتكەندەي، توبەلەرى ءتىپتى وڭباي قالادى ەكەن. قۇددى باياعى قۇدىقسايعا سۇيرەلەپ اپارىپ تاستايتىن ولەكسە وگىزدەردىڭ قابىرعالارىنداي ىرسيعان، سويداق-سويداق سۇرقى ۇرەي شاقىرادى. انە، اناۋ اسىل تۇقىمدى، اق باس، قارا الا سيىرلار تۇراتىن ۇزىن-ۇزىن ءۇش قورا؛ كولدەنەڭ كولبەڭدەگەن كەلىنشەكتەي كورىنەتىنى — ءسۇت جينايتىن سۇلۋشا اق ءۇي؛ سول جاعىنداعى — بۋىن-بۋىنعا بولىنەتىن بۇزاۋحانالار، وڭ جاعىنداعى — بۇقالار مەكەنى؛ بەتكەي جاعىندا ساۋىنشىلار مەن باقتاشىلار ءۇيى، ورتاسىندا پەرمە باستىق پەن ماماندار وتىراتىن كەڭسەحانا. قايران قىزىل ءمۇيىس تىزىلگەن تەرەكتەردىڭ اراسىنداتۇعىن.
ەندى ءبارى دە ورتاق وگىزدىڭ ولەكسەسىندەي. تەك تۇبىركۇلوز دەپ تابىلعان تابىن عانا ءبىر شەتتە قاماۋلى تۇرىپتى.
بۇلتتىڭ ءبىر ءبۇيىرى سوگىلىپ، ءسۇت ساۋلە جەر بەتىنە ءسال مولىراق توگىلدى. كەنەت بادامسايدىڭ ويپاڭىنداعى پەرمە مەن اۋىل ورتاسىنداعى قىبىرايدىڭ قارا شاڭىراعى اراسىنان الا ءبىر ارقان كورىنگەندەي بولدى. الا ءجىپ دەي مە، الا ارقان دەي مە، اۋەدە ءىلىنىپ، ەكى ارالىققا كەرىلە كەتكەنى. قىبىرايىڭىزدىڭ جون ارقاسى شىمىرلاپ، تەڭسەلىپ كەتىپ، قۇلاڭقىراي جازدادى. قىستايعى قار مەن جاڭبىردان مەزىلەنە ەزىلگەن شوكىمدەي شوپكە شىنتاعىن تىرەپ، قايتا تۇزەلدى. پەرمەنىڭ ءۇي-جايلارى جاقتان الدەكىمدەر الا ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن ۇستاپ الىپ، ەسۋگە كىرىسكەندەي مە، تارتقىلاي تۇقىرتىپ، كەسۋگە كىرىسكەندەي مە، الگى ءوزىنىڭ ۇيىنە دەيىن سوزىلعان ءجىپ جىبىر-جىبىر، قىبىر-قىبىر قيمىلعا كوشىپ، شيراتىلىپ جاتىر. قىبىراي قاقساپ، كەمىرىپ جەپ قويا جازدايتىن تىزە تۇستارىن ۋىستاي ۇستاپ كوردى. شىڭىل قاققان شۇيدەسىن بارماعىنىڭ باسىمەن نۇقىپ-نۇقىپ، جارعاق قۇلاعىن شىمشىپ-شىمشىپ بايقاسا، ەسى-باسى ءبۇپ-بۇتىن سىڭايلى. ەلەگىزىپ، ەرتەرەك ۇيىنە كىرىپ-اق كەتكىسى كەلىپ ءبىر وقتالدى دا، قيانگۇلدىڭ تەرىس قاراپ، تاس بۇركەنگەنى ەلەستەپ، قولىن قاتتى ءبىر سىلكىپ قالدى. قولىن سىلكىگەنى سول ەكەن، الدەنە جارق-جۇرق ەتىپ، الدەبىر تۇسىنىكسىز، جۇمباقتاۋ دىبىستار بادامساي بويىن قۋالاپ جونەلدى. ەسكى دومبىراسىنىڭ ەڭ تومەنگى پەرنەسىنەن شيلىعا شىعاتىن شىڭكىلدەك ۇننەن اۋماس. الا جىپكە قاراسا، اۋەلگىسىندەي اۋەدە اۋناپ، ءالى دە شيلىعا، شيراتىلا ەسىلىپ تۇرىپتى.
قىبىراي قايتادان ءوزىن-وزى تەرەڭىرەك تەكسەرمەككە بەكىنىپ، عۇمىربايانىنا عىلىمي-پراكتيكالىق تالداۋ جاساۋعا كەرەك-دۇر دەپ شەشتى.
قىرىق ءبىر جىل بويى پەرمەنىڭ باقتاشىسى بولىپ، الپىس جاسقا تولعانىن قىزىل مۇيىستە، سالتاناتتى جاعدايدا اتاپ وتكەن سوڭ، كۇزەتشىلىككە اۋىستىرىلعان. وعان دا، مىنەكيىڭىز، جەتىنشى كوكتەم جەتىپ كەپ قاپتى. بۇكىل ءومىرى باقتاشىلىق پەن كۇزەتشىلىكتەن عانا قۇرالعان قىبىراي بايشىمىر ۇلى وسى عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلى، ناۋرىز ايىندا وسى كۇنگى مۇستاقىل (تاۋەلسىز) وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىبىراي تۇمانىنداعى (اۋدانىنداعى) ءيىرقاستىڭ ىرگەسىندە، قاراسۋدىڭ بويىنداعى قاراشا ءۇيدىڭ باستىرماسىندا تۋعان ەكەن. نىسپىسىنىڭ قىبىراي اتالۋى وسىدان. ءبىر مۇشەلگە جەتكەنگە دەيىن سول ولكەدەگى انايدىڭ اينالاسىندا، قاراباستىڭ قاپتالدارى مەن بۇزعۇن-بۋرانىڭ باۋراي بەتكەيلەرىندە ءجۇرىپتى. وبالى نەشىك، حان جايلاعان قاراتاۋ مەن بي جايلاعان الاتاۋدىڭ تۇيىسكەن تۇسىنان قۋدالانىپ، جەر اۋدارىلىپ بارعان بايشىمىر بايدى قىبىراي جۇرتى جاتىرقاماعان دەسەدى. مۇنى اكەسى ابدەن ايتىپ، قۇلاعىنا قۇيىپ، قۇيقاسىنا ءسىڭىرىپ كەتتى. سوندا-داعى باقيلىق بولارىندا: «بۇل جاقتى دا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز مەكەن ەتكەن، ءبىراق... كىم ءبىلىپتى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە تۋعان ەلگە ورالارسىڭدار، بادامسايدىڭ بويىنا قايتا قونارسىڭدار، بالكىم، بالام...» — دەگەن. اكە سۇيەگىنىڭ ءيىرقاس يىنىندەگى ەسكى قورىمعا، بۇرىنعى، اتىشۋلى اتا-بابالارى جاتقان مەيىرىمدى مارتوبە تۇبىنە قويىلعانى ەسىندە. جالعىز اكپەسى سول جىلدىڭ سوڭىنا تامان وزبەكتەرگە ۇزاتىلىپ ەدى، ويپىرماي، ونشاقتى كۇن وتەر-وتپەستە وزگەشەلەنىپ، ءجۇرىس-تۇرىسى، جىميىس-كۇلىسى، يىلىس-بۇگىلىسى تۇپ-تۇگەل وزگەرىپ، اتىلەسپەن ادىپتەلىپ شىعا كەلدى. ءجىبى شيراپ، ءتىنى پىسىپ، ءدىلى سەرگەكتەنگەنىنە شەشەسى سورلى شەكتەن تىس ريزا سەكىلدى، ءبىراق كوپ كۇرسىنەتىنى نەسى. دەيتىندەيتۇعىن سوندا بۇل.
قىرىق ەكىنشى جىلى قىبىراي قاتقىلىندا الاساپىران باستالدى ەمەس پە؟! الىستا ءجۇرىپ جاتقان الاپات سوعىستان ەمەس، اققاباق اۋليەنىڭ كەسەنەسىن قيراتىپ، بۇرىنعى بايلاردىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتپاققا بەكىنگەن بەلسەندىلەردىڭ بالەسىنەن ەدى. بۇزعۇنعا باستىق بولعان قۇزعىن قازاق اۋلەكىلەنىپ الەك سالعان. سالدى كەتتى قىرعىندى. كۇيگەندە وزىڭنەن كۇيەسىڭ. قىبىراي شەشەسىمەن بىرگە تەنتىرەپ، تاشكەنتكە تارتتى. اركىم-اركىمگە جالدانىپ ءجۇرىپ، جالعاننىڭ جارىق كۇنىندە جالعىز جاپىراق ناندى ازەر تاۋىپ، ىڭىردە ءىلدالدالاپ جۇرەك جالعايتىن. اركىم-اركىمنەن سۇراپ ءجۇرىپ، ءبىلىپ، تاۋىپ العان قارلىعاش اۋليە – تولە ءبيدىڭ باسىندا تۇنەيتىن-دى. العاش قورقاتىن، الايدا، ءبىرسىن-بىرسىن كۇمبەزدەن قامقور، اسپاننان ابزال الەم جوق ەكەنىنە يماندارىمەن يلانىسقان. كۇزگە قاراتا شەشەسى ەكەۋى شويىن جولدىڭ شالونىنا ىلىگىپ، تۇركىباسى بەكەتىن بەتكە الا دىتتەپ، تۋعان جەرگە تارتتى. ەمەشەگى ەزىلىپ، اڭساعاندايىن اعايىن كورىنبەگەن. بايشىمىر بايدان تارتىپ الىپ، تالان-تاراجعا سالعان مالدىڭ تامتىعى قالماعان. التى جۇزدەي جىلقىنىڭ تۇقىمىنان تۇلدىر جوق كالينين نامىن العان ارتەل بەلسەندىلەرىنىڭ استىنداعى جاۋىرىن اۋىرسىنعان جامان جابىلار مەن جامباس سۇيەكتەرى شودىرايىپ، ومىرتقالارى وپىرايعان ورتاق وگىزدەر عانا.
بىرەر جىلدان سوڭ شەشەسىنەن دە ايىرىلدى. اناسىنىڭ كوزى تىرىسىندەگى كورگەن كۇنى ۇجماق ەكەن. تاعى دا بىرەر جىل وتەر-وتپەستە قارا جۇمىستان قاجالعان قىبىراي، ساناسىنان سىزعىرا سوققان وكپەكتەن ولەۋسىرەگەن قىبىراي، بايشىمىر بايدىڭ بالاسى تەكسىزدەنىپ-تاۋسىلىپ، ءبىرجولاتا باقىر باستى باقتاشىعا اينالىپ كەتكەن. راحمەت، اينالايىن سابەت وكىمەتى بادامساي بويىنان الەمگە ايگىلى كەشەندى پەرمە سالىپ، كالينين شالدىڭ دا، قازاقتىڭ دا ابىرويىن اسىردى عوي...
قىبىراي قىسقاشا عۇمىربايانىن كۇبىرلەپ ايتىپ الىپ، مىنا تۇرىسى ءتۇسى ەمەس، ءوڭى ەكەندىگىن، ءوزىنىڭ ءالى سونشالىقتى ساناسىنا سىزاتتار ءتۇسىپ، ەسىنەن اداسىپ، جادىنان جاڭىلىسا قويماعانىن بۇكىل بادامساي بويىنا، قيراعان پەرمەگە، اسپان استى، جەر ۇستىنە الابوتەن اسىلا قالعان الا جىپكە دالەلدەپ باقتى. اكەسى بايشىمىر مارقۇم وزبەكستاننىڭ اتىشۋلى ايماعىندا، قىبىراي دەيتىن جەرىندە جاتىر. اتىلەس كويلەكپەن كومكەرىلىپ ول جاقتا كاپ كەتكەن اكپەسى تىرس ەتىپ حات-حابارىن بىلدىرمەدى، بۇل جاقتاعى باقتاشى ءىنىسى ىزدەمەدى. كەي-كەيدە، بادامسايدىڭ قيالارىندا قيالدانىپ وتىرعان شاقتارىندا، سول جاققا ءبىر بارىپ، ءيىرقاستىڭ يىنىندەگى باتىر بابالار قورىمىندا جاتقان اكەسىنە قۇران وقىتىپ، بەت سيپاپ، اققاباق اۋليە كەسەنەسىنىڭ ورنىنا زيارات جاساپ، انايدى اينالىپ، بوزسۋعا شومىلىپ، قاراسۋدى كەشىپ، بۇزعۇن-بۋراعا كوز تويعىزىپ، بالالىق شاقتان ەلەس بوپ قالعان سۋرەتتەرگە ءبىر توعايىپ قايتپاققا وقتالاتىن-دى. ءتىپتى تەرەڭىرەك تەبىرەنەتىن ساتتەرىندە پەرزەنتتىك پارىزى قوزىپ كەتىپ، اكەسىنىڭ اسىل سۇيەگىن اكەلىپ، بادامسايدىڭ بەتكەيىندەگى بىلگە قاعان ۇرپاعى سانالاتىن تۇركىباسى مازاراتىنا قوسپاققا بەيىلدەنىپ، قانى قىزاتىن. قۋ تىرلىك قايدان بوساتسىن، مۇنىڭ اكەسى كىمنىڭ شىكىراسى، سونشالىقتى؟! جۇزدەگەن، مىنداعان بايدىڭ ءبىرى عانا شىعار. مۇستاقىلدىق مۇراتىنداي مۇستافا شوقاي قايدا جاتىر؟ اكەسىنىڭ اڭگىمەسىنەن قۇلاعىندا قالعان، تۇرتىنەكتەپ وقيتىن. كەنەسارى حاننىڭ باسى ءھام تۋ-ۋ-ۋ پەترامبوردىڭ كۋنستكامەراسىنداعى قۇنىسقان تەمىر سورەنىڭ استىنداعى تەكپىشەكتە شەگەندەۋلى، قۇرساۋلى دەيتىن. قاپ تاۋىنان شىققان قاھارلى قاجىمۇرات ءباھادۇردىڭ باسىمەن قاتار جاتقان كورىنەدى، تورسىق شەكەلەرىن ءتۇيىستىرىپ، توز-توزى شىعىپ، بەت-بەتتەرىنە بىتىراپ كەتكەن ۇرپاقتارىن قايراعىلارى كەلگەندەي كەي-كەيدە تىستەرىن شىقىرلاتادى-مىس.
مىنەكيىڭىز، بايقايسىز-اۋ، قىبىرايدى قانشالىقتى قاتارداعى باقتاشى ءھام كۇزەتشى دەپ كەمسىتە قاراعانىڭىزبەن، بۇل كىسى ءوز بەتىنشە وقىپ، تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ-اق وسى كۇنگى بىردەن بەس-التى اكادەميانىڭ اكادەميگى سانالاتىنداردىڭ سانىن سوقتىرىپ كەتۋى دە بەك بالكىم. بۇل جەتىستىكتەرى ءۇشىن كالينين نامىنداعى ۇجىمشاردىڭ كەشەندى پەرمەسىندەگى قىزىل ءمۇيىستىڭ سورە-سورە كىتاپتارى مەن قات-قابات گازەت-جۋرنالدارىنا مىڭ دا ءبىر راحمەت ايتادى.
قىبىراي قانشاما قامىرىقتى، قامىعىڭقى كۇي كەشكەنىمەن، مىنا تۇنگى قۇبىلىستى تۇسىنبەستەي تۇيسىكسىز ەمەس-تى. الايدا، ادام مەن عالام اراسىنداعى جىپىرلاعان جىپتەردىڭ، تريلليون تالشىقتىڭ تاپ بىرەۋى، الاشتارشا ايتقاندا، الا ءجىبى ءتۇپ-تۋرا ءوزىنىڭ قارا شاڭىراعى، قورا-قوتانى ارقىلى وتەر-اۋ دەپ ويلاي قويماعان. قىبىراي بايشىمىر ۇلى ءدىلىنىڭ تاتى جۋىلىپ، تاتىمى ارتقانىن اڭدادى. جاراتقانعا جالبارىنىپ، بىلگەنىن كۇبىرلەپ، بەتى-جۇزىن سيپادى. اسپان شەتى، جەر جيەگى قيىلىسىپ، بەتتەسەتىن بادامساي بيىگى تۇسىنان بىلگە قاعان ۇرپاعى بايشىمىر بايدىڭ وتكىر جانارى قادالا ءبىر قاراپ وتكەندەي كورىندى. قىبىراي ءوز جاراتىلىسىنىڭ ءھام قاق جارىلىپ، الا جىپكە ۇقساعانىن ۇعىندى. الا ءجىپ شيراتىلۋىنان تانبادى. شەكسىز بۇراپ، كوپ قيناعان سوڭ وڭا ما، ءسىرا؟ بىرتە-بىرتە كەرمە ءجىپتىڭ ءار تۇسىنان شيلىققان شىڭكىلدەر جيىلەپ، تۇتە-تۇتەسى شىقپاقكا كەتتى. الدىمەن الا ءجىپتىڭ اك بولىگى ىرىگەندەي، ىرتىك-ىرتىك ايراندايىن اعىپ-اعىپ سورعالادى. سوسىن سۇرقايلانا سۇلبالانعان قارا وزەككە جەتتى كەزەك. ارقانىڭىزدىڭ قاراقوشقىل بولىگى جيىرىلا ءجيدىپ جوعالعاندا، بىلتىر عانا بوتكين اۋرۋى اسقىنىپ كەتىپ، باۋىرىن ىرىتە قۇسىپ بارىپ قايتىس بولعان، ولەرىندە قاتتى قينالىپ، ازاپقا تۇسكەن پەرمەنىڭ باستىعى كوز الدىنا كەلدى. الا ارقانىڭىز سويتە-سويتە سەتىنەي شەتىنەپ، ءبىرجولاتا كوزدەن عايىپتانعاندا، الابۇرتقان اۋىلى اققۇزار اسىپ، قيراعان پەرمە قالاشىعى بادامساي باسىپ، بەزىپ جونەلەتىندەي-اق زارەسى ۇشتى. باسى زەڭىپ، كوز الدى تۇمانىتا تىلسىم تارتتى. ءشوپتىڭ ۇيىندىسىنە سۇيەنگەن كۇيى كوزىن تارس جۇمدى.
سالدەن سوڭ قايتا اشىپ ەدى، جاپالاقتاعان قاردى كوردى. كوك تەبىندەپ، شىرىش جاپىراق شىعارعاندا جاۋاتىن اقىرعى اپپاق قار. قىبىراي قۋناپ سالا بەردى سول ءبىر ءسات. وسىندايدا ەرتە تۇرىپ، پەرمەگە بارا جاتاتىن. قايران كەشەندى پەرمەنىڭ اق شاعالاداي ۇيلەرىنە اق جەلەڭ كيگەن قىز-كەلىنشەكتەر كىرىپ-شىعىپ، شىعىپ-كىرىپ جۇرەر ەدى-اۋ. سولارمەن ارالاسىپ كەتىپ، كۇننىڭ قالاي وتكەنىن، كەشتىڭ قالاي باتقانىن اڭعارا دا بەرمەس-تى.
* * *
پەرمەنىڭ اسىل تۇقىمدى سيىرلارى كۇيىس قايىرۋعا كىرىسكەندە، اۋدان جاقتان ناسيحاتشىلار مەن ۇگىتشىلەر كەلەتىن. قىزىل مۇيىستە كەيدە ساياسي ساباق، كەيدە ەكونوميكالىق ساباق وتىلەتىن. وعان نەگىزىنەن پارتيا ۇيىمىنىڭ، كاسىپوداقتىڭ تومەنگى بۋىندارىنىڭ وكىلدەرى، مال ماماندارى، پەرمە باستىعى قاتىساتىن. باقتاشىلاردىڭ ءبىرقاتارى دا تىزىمگە تىركەلگەن. سۇرقاي تاعدىردىڭ سۋماڭ جەلى سان جىلدار تىنباستان سىزعىرلاسا-داعى سانا تۇكپىرىندە ساۋە قولامتاسى قالعان ەكەن-داعى. ناسيحاتشىلار مەن ۇگىتشىلەر قانشاما قايسار قايرات جۇمساپ-اق باعادى-اۋ، ءبىراق مۇنىڭ قۇلاعىنا ولاردىڭ ءسوزى ونشالىقتى كىرىڭكىرەمەيدى. ونىڭ ورنىنا الدەبىر سيرەك كەزدەسەتىن جورنالدى جاسىرىپ قاراپ، كوبىنەسە: «سول كۇنى كۇنەپ تاۋى بەتىن بۇلتپەن بۇركەپ الىپ، ءۇنسىز جىلادى. بۇكىل تاۋ حالقى جىلادى. ەڭكەيگەن كارى دە جىلادى، ەڭبەكتەگەن ورەن دە جىلادى. سول كۇنى اي تۇتىلدى...» دەگەندەي، جان-جۇرەكتى جۇلقيتىن ءۇزىندىنى ءالسىن-السىن قايتالاي كۇبىرلەپ وتىرادى. ءبىرسىن-بىرسىن، ءالسىن-السىن بۇل ءۇزىندىنى جاتقا ايتاتىن-دى. قاپ تاۋىنىڭ قايران ەرەنى يمام ءشامىل ۇستالعاندا ونىڭ ادال دا ابزال جىلناماشىسى قاجى ءالي جازعان دەسەدى. كەمەلدەنگەن ءسوسياليزمنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ارنالعان ساياسي ساباق ودان ارمەن سوزىلا تۇسەدى. قىزىل ءمۇيىستىڭ قابىرعاسىنا ىلىنگەن ءتۇرلى-تۇستى پلاكاتتار مەن كورنەكى قۇرالدار جالقىندانا الاۋلايتىن. ال، باقتاشى قىبىرايدىڭ كوز الدىنا كىسەندەلىپ كەتىپ بارا جاتقان بايشىمىر باي كەلەدى عوي، باياعى. اققۇزار-داعى كۇنەپ تاۋى سەكىلدى كۇڭىرەنبەسە دە، تۇمانىتا تۇنەرىپ، قايعىرعان شىعار-اۋ. بادامساي بويى قيماي-قيماي قابارىپ، قابىرعاسى سەگىلە وكىنگەن بولار. يمام ءشامىلدىڭ قاجى ءاليى سەكىلدى جازبا قالدىرعان جىلناماشى شىقپاپتى عوي بۇل وڭىردەن.
ءسويتىپ، قىبىراي بايشىمىر ۇلى دا، قازاقتىڭ اسا اتاقتى ءبىر جازۋشىسىنىڭ قالامى شەبەر شىمشىپ كورسەتكەندەي، كەمەلدەنگەن سوسياليزم يمپەرياسىنان ەگەمەن ەلگە قالايىنشا اتتاپ-پۇتتاپ، دەپ-دەمدە ءوتىپ كەتكەنىن باعامداپ ۇلگەرگەنشە، جىلدارىڭىز جىلجىپ-سۋسىپ ءوتىپتى دە كەتىپتى. بايشىمىردىڭ بايلىعى سەكىلدى كالينين اتىنداعى ۇجىمشاردىڭ مالى دا تۋ-تالاپايعا ءتۇستى ەمەس پە؟! تەك اۋرۋ دەلىنگەن ءبىراز تانا-تورپاق قانا توزعىننان توقتاڭقىراپ تۇرىپتى.
قىبىرايدىڭ ءوزى ءھام تۇبىركۇلوز بولىپ شىقتى. جەرگىلىكتى اۋرۋحانا انىقتاپ، تىتىركەنىستى تىزىمگە تىركەپ، ەسىركەيتىندەي ەسەپكە قويىپ وتىر. ادام دەگەن الپىس جەتى جاسىندا تۇبىركۇلوز بولا ما؟! سوناۋ زاماندا ءتاۋارلى-سۇت پەرمەسىنە باقتاشى بولىپ كىرەردە ون توعىزدان جاڭا اسقان-دى. تەكسەردى ابدەن. تۇك تە دەمەگەن. ودان كەيىن بىردە باقتاشىلارمەن بىرگە، ەكىنشىدە ساۋىنشىلارمەن بىرگە، كەيدە اجەپتەۋىر-اق بەلسەندىلەردىڭ اراسىندا، جىل سايىن دارىگەرلىك بايقاۋدان وتكىزەتىن-دى. ساپ-ساۋ كەلە جاتقان، ەندىگىسى نەندەي وتتاۋ، قانداي كۇيسەۋ؟! تاڭىرگە تاۋبە، و باستا بايدىڭ بالاسى بولعان، تۇقىمىندا تۇبىركۇلوز جوق ەكەن. اكەسى جەر اۋدارىلىپ كەتكەن جاعىندا دا تەكتى تۇرمىستان تانباعان. قىبىرايدىڭ ءوزى ەلگە قايتا ورالىپ، كەدەيدەن شىققان كەۋىرتبەكتىڭ اكپەسى قيانگۇلدى الدى. كەدەي قىزىنىڭ كەيىن تارتقىلاپ، پەيىلىن تارىلتىپ، كوگەرەڭدەيتىنى بار، سوندا-داعى ىشىم-جەمنەن كەندەلىك كورگەن ەمەس. تابان استىنان اۋىلداعى امبولاتوريا تەكسەرۋگە شاقىرتىپ، تۇبىركۇلوزدىڭ تىزىمىنە تىركەدى دە تاستادى. تاپ سول كۇنى بالا-شاعاسىمەن تۇپ-تۇگەل تەلەديدار كورىپ وتىردى. قاس قىلعانداي، تاۋەلسىز رەسپۋبليكامىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ ءبىر باسشى شەنەۋنىگى كوگىلدىر ەكرانعا شىعا كەلدى. ءتۇپ-تۋرا تۇبىركۇلوز تۋرالى اڭگىمەنى باستاپ كەپ جىبەرسىن.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا سوڭعى جىلدارى تۇبىركۇلوز سىرقاتى قاتتى ءورشىپ بارادى. ءقازىر ەلىمىز بويىنشا الپىس مىڭنان استام ادام وسى دەرتكە شالدىعىپ وتىر. بىلتىر، ياعني ءبىر مىڭ دا توعىز ءجۇز توقسان التىنشى جىلى ءتورت مىڭ ادام تۇبىركۇلوزدەن قايتىس بولدى، ءۇش مىڭ ادام مۇگەدەكتەر قاتارىنا قوسىلدى»، — دەدى جاڭاعى باسشى كىسىمىز. ول شىركىننىڭ ءوزىنىڭ ءتۇرى دە ونشاما وڭىپ تۇرعان جوق. نە-ە-ە، حالىقتىڭ اۋرۋعا كوپتەپ شالدىعىپ جاتقانىنا جانى شىرىلداپ، شىنداپ قينالادى. نە-ە-ە، الگى ايتقان الپىس مىڭنىڭ بىرەۋى وسى سۇڭقيعانىڭنىڭ ءوزى سەكىلدى-اۋ. دەپ ويلاعانى سول ەدى، مينيسترلىكتىڭ دوكەيى ەگەمەن ەلىمىزدى بىلايىراق قالدىرىپ، ۋھىلەپ-اھىلاپ الدى-داعى، ءۋالاياتتارعا كوشتى. «وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا تىركەلگەن تۇبىركۇلوز اۋرۋلارىنىڭ سانى ءۇشجارىم مىڭ، ال تىركەلمەگەنى، تەكسەرىلمەگەنى قانشاما؟» — دەدى تەرەڭ كۇرسىنىپ.
— تەكسەرىلىپ، تىركەلىپ كەپ وتىرمىز عوي، — دەدى بۇل. — قارىق قىلساڭشى ەندى.
قىبىرايدىڭ جۇيكەسى جۇقارىڭقىراپ، اينالا-توڭىرەگىنە بارلاۋ جاساپ بايقادى سول كۇنى. قيانگۇل قىرىن قاراپ، تەلەديدارعا تەسىلە تەلمىرەدى-اي، ءجۇدا بار عوي. ۇلكەن كەلىنى سىر بەرمەگەن كەيىپتە داستارحان جيناماققا اسىقتى.
— تۇبىركۇلوزگە قاراعاندا، تەحنيكانىڭ اپاتىنان، قاساقانا كىسى ولتىرۋدەن، سىبايلاسقان قىلمىستان الدەقايدا كوپ ادام قىرىلىپ جاتىر، مىنالاردىڭ ميلارى سوعان نەگە قاتپايدى؟ ءجۇدا، بۇ بەيشارالار سول تۇبىركۇلوزدىڭ ءتۇبىر توركىنىن نەگە تەكسەرىپ، تەگىن نەگە انىقتاپ، ايقىندامايدى؟ نەدەن ەكەنىنە نەگە نازار جىقپايدى وسى؟ — دەدى قىبىراي كۇيىپ-پىسىپ. قيانگۇل سول قياستاۋ وتىرعان كۇيىندە، بۇعان بەتىن دە بۇرماستان، ورنىنان اۋىرلاۋ قوزعالىپ، تۇرەگەلدى. بالا-شاعا ءھام كوزدى اشىپ-جۇمعانشا شەشەلەرىنىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلە باستاعانداي ما، مارعاۋلانىپ، سالقىن تارتىپ بارا جاتقانداي كورىندى.
سودان بەرمەن قاراتا ءتورت اي وتكەن-دى.
ءتورت ايدان بەرى قيانگۇل توسەگىن بەلەك سالماسا-داعى، ىدىس-اياعىن بولمەسە-داعى، تاپ تۇندەگىدەي تابان استىنان تەرىس قاراپ، تاس بۇركەنىپ جاتۋدى جيىلەتكەن.
تاڭ اتا مال جايعادى. دەگەلەكتىڭ قارى استىنان جاسىل كوك جارقىرايدى، شىرىش جاپىراعىنان شىق سىرعانايدى. «تۇك تە تۇبىركۇلوز ەمەسپىن!» — دەدى ۇيىنە قاراي بەتتەپ.
تاڭەرتەڭگى شاي ۇستىندە توڭازىعان سۇبە قابىرعانىڭ قوس ەلىدەي مايىن قيالاي كەسىپ جەپ، تۇندە تۇك كورمەگەندەي، تۇك بولماعانداي، جادىراڭقى جاعدايدا وتىردى. قاباقتارى دومبىعىڭقى قيانگۇلگە دە، كەدەيدەن شىققان كەۋىرتبەكتىڭ جيەندەرىنە دە پىسقىرمادى.
شاي ءىشىلىپ بولعان سوڭ:
«سەندەر ەندى مەنى ىزدەمەڭدەر، اۋىلدىڭ امبالاتورياسىنا ءھام، اۋداندارىڭا ءھام يلانبايمىن، نە شىمكەنتكە، نە تاشكەنتكە بارىپ تەكسەرىلەم. ءتورت اي بويى «ەھە-ەھە» دەپ ەكى مارتە جوتەلگەن جوقپىن. الپىس جەتى جاسقا جەتكەندە كايدان پايدا بولعان تۇبىركۇلوز بۇل؟ انىقتاماي قايتپان!» — دەگەن مالىمدەمە جاسادى. وتباسى دەپ اتالاتىن شاعىن مەملەكەت مۇشەلەرىنە ماعلۇمدالعان وسىناۋ مالىمدەمەگە قوسىمشا رەتىندە قيراعان پەرمەدە قالعان، تۇبىركۇلوز دەپ تابىلعان جەتپىس شاقتى ءىرى قارانى تەكسەرتۋگە دە ارەكەت جاسايتىنىن ۇستەپ قوسقان.
قىبىراي بايشىمىر ۇلى بادامسايداعى اۋىلدان ەداۋىر ۇزاپ شىعىپ، قيا-قيالاردى بۋناعان بوزعىلت سوقپاقتاردىڭ بىرىنەن-بىرىنە اۋىسىپ، دولانا تۇبىنە ايالداپ، ارتىنا بۇرىلىپ ۇزاق قارادى. تۇندەگى الا ارقاننىڭ ورنىندا جىپ-جىڭىشكە، بۋالدىر ءبىر ساعىم عانا ءىلىنىپ تۇر ەكەن. الۋان-الۋان ويلارعا بەرىلىپ، التىنشى قىردان اسىپ وتكەنىن دە بىلمەي قالىپتى. ويپاڭبەلدىڭ تەگىستىگىندە، الماتى-تاشكەنت جولىنىڭ جيەگىندە جولكولىك كۇتتى. لاجى بولسا، ءساتى تۇسسە، شىمكەنت شاھارىن شيىرلاماي، تاشكەنتكە تۋرا تارتپاقشى. ودان ارمەن كىندىگىن كەسكەن، تۋىپ-ەسكەن وزبەكستاننىڭ قايران دا قايران قىبىرايى قايداسىڭ، دەمەكشى. ءىنجاپيا بيۋدجەتىنە بەك سەنىمدى.
كەنەت قۇدىقسايدىڭ قىزىل تاستاقتى قياسىنان موتوسيكلمەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كەۋىرتبەك كورىندى. «وسى ءشتيرليستىڭ كوزىنە تۇسپەي-اق كويۋىم كەرەك-تى»،— دەپ قۋىستاندى قىبىراي. امالى نەشىك، قاشىپ قۇتىلۋى قيىنىراق. كىدىلەنە كىرجيگەن قاينىسى:
— نەمەنە، تاڭ ازاننان نە بالە كورىندى؟ جاپادان-جالعىز قايدا قاشىپ باراسىڭ؟ — دەدى.
— قازەكەم جول بولسىن دەيتۇعۇن،— دەدى قىبىراي. — قىران اسىپ، بەلەڭ باسىپ، نە تىندىرىپ ءجۇرسىڭ ءوزىڭ؟
— جەزدەكەيدى شىعارىپ سالمايمىز با؟ قىبىراي تۇمانى تامانىندا كومىپ كەتكەن التىندارى بار دەۋشى ەدى...
جەزدەكەيى ءسوز شىعىنداماي، تاماعىن كەنەۋمەن تىنا سالدى.
جاسىل جەلەكتىڭ بەتىندە قار قالماي، ساي-سالانىڭ تابانىمەن سۋ سىلدىراي باستاعاندا، قىبىراي كوگىلدىر ءتۇستى، تۇرپاتى كەلىستى تەمىر كولىككە وتىردى. كەۋىرتبەك قولىن بۇلعادى.
* * *
قىبىرايدىڭ ساپارى شەككى بولا قويعان جوق. ءسال-پال ابىرجىعانىن، اداسىڭقىراعانىن ايتپاعاندا، كۇن سايىن دەرلىك تۇسىنە كىرەتىن بالا كەزىن كينودان كەرگەندەي كۇي كەشتى. ءبىر قىزىعى سول، ول جاقتا ءبىر سۇيەمدەي دە بوس جاتقان جەر بولماس ەكەن. ءبىر قۋانعانى، بايشىمىر بايدىڭ ءاتى-جونىن، ىستەرى مەن ىزدەرىن، قادىرمەن قاسيەتتەرىن ۇمىتپاعان كوزى ءتىرى بىر-ەكى كاريەنى كوردى. الپىس جەتىدەمىن دەمەستەن، دامبالىنىڭ بالاعىن ءتۇرىپ، بوزسۋدى كەشىپ بايقادى، بۇزعۇن-بۋرانىڭ باۋرايلارىن ارمانسىز ارالاپ، بەتكەيلەرىنە ەنتىكپەي-اق كوتەرىلدى. قاراباستىڭ قاپتالىنان سىزىپ وتەتىن ۇلكەن كانالدىڭ جيەگىندە وتىرىپ، وتكەن-كەتكەندەرگە قۇران وقىتتى. بەتون كوپىر استىندا قاراسۋ سىڭسىپ اعىپ جاتتى. وتىز جىلدان بەرمەن قاراتا باقيلىق بولعان پەندەلەر وسى قاراباستىڭ قياسىنا جەرلەنەدى ەكەن. ءيىرقاستىڭ يىنىندەگى باياعى ەسكى قورىمدار الدەقاشان تەگىستەلىپ، ەگىستىككە اينالىپ كەتىپتى. شيت سەبۋ ناۋقانى قىزۋ ءجۇرىپ جاتىپتى. بايشىمىر بايدىڭ اسىل سۇيەگى دە ماقتالىقتىڭ استىندا قالىپتى. امالى قانشا، بالكىم، بۇنىڭ ءوزىنىڭ، بالا-شاعاسىنىڭ، ەلى-جۇرتىنىڭ كيىم-كەشەكتەرى سول بايشىمىردىڭ تەكتى سۇيەگى ۇستىندەگى قاراقوشقىل، قۇنارلى ءھام قۇيقالى توپىراقتان ءوسىپ-ونىپ شىعاتىن اق ۇلپا ماقتادان توقىلىپ، تىگىلىپ بارىپ جۇرگەن بولار ما؟ پەندە شىركىن توپىراقتان جارالادى، توپىراققا قوسىلادى. جاتقان جەرىڭ جايلى، توپىراعىڭ تورقا بولسىنشى، بادامسايدان قۋىلعان قايران اكە! اكەم! دەپ كۇبىرلەپ الىپ، اينالا قورشاپ وتىرعان جيەندەرىنەن دە ۇيالماستان، مۇستاقىل وزبەكستان ءجاميعاتىنىڭ، ۇلكەنىنەن كىشىسىنە دەيىن اسا ۇستامدى، اسا جيناقى، اسا سەرگەك، تىم تاقۋا كەلەتىندىگىن كورىپ-بىلە تۇرا، تۇك تە تارتىنباستان، قازاقشا ەڭىرەپ تۇرىپ جىلادى. كوز جاسىن تيا الماعان كۇيىندە مارقۇم بوپ كەتكەن اكپەسى مەن جەزدەسىنىڭ جەر تومپايتىپ جاتقان جەرلەرىنە دە باردى. تىزە بۇكتى، ءتاۋ ەتتى.
ءبىر جيەنى سول قىبىراي تۇمانىندا (اۋدانىندا) اكىمنىڭ ورىنباسارى ەكەن. ءۇش كۇندەي مەيمان بولىپ، قازاق ماتەلىندەگىدەي، قۇتتان جۇتقا اينالماي تۇرعاندا، سارى نوقات پەن قوڭىر مەيىز قوسىپ پىسىرىلگەن پالاۋعا تويىپ الىپ، قىبىراي-اكا قايتادان جولعا جينالدى. تۇمان (اۋدان) اكىمىنىڭ ورىنباسارى ارنايى ماشينە دايىنداپ، تاعاسىن (ناعاشىسىن) تۇپ-تۋرا بادامسايدىڭ بەتكەيىندەگى ۇيىنە دەيىن جەتكىزەتىنىن ايتقاندا، قىبىراي-اكاڭىزدىڭ توبەسى بەرەكەلى باھاردىڭ (كوكتەمنىڭ) مولدىرەگەن كوگىلدىر اسپانىنا ەكى ەلى عانا تيمەي تۇردى. ءبىراق ءوزىنىڭ ءىنجاپيا-قۇپياسىنا سايكەس:
— جوق، جيەنجان، تاعاڭىزدى تىم تايراڭداتا بەرمەستەن، شىمكەنتكە جەتكىزسەڭىزدەر جەتەدى، ءۋالايات باسىندا ءبىر اسا تىعىز شارۋام بار، — دەپ، بۋرىل مۇرتىن باپپەن سيپادى.
كىندىك كەسكەن، تۋىپ-وسكەن جەرىن قيماي-قيماي، ۇزاك-ۇزاق قاراي بەردى. قايتاتىن ساتىندە شيت سەبىلگەن ماقتالىقتىڭ جيەگىندە، تۇت اعاشىنىڭ تۇبىندە جاپادان-جالعىز تۇرىپ، كوسىلىپ جاتقان كەڭ جازىققا تۇپ-تۋرا بادامسايعا قادالعانىنداي ۇزاق تەسىلدى.
— قوش ەندى، قاراقيا، قاراشاڭىراق قاراباس! — دەدى قىبىراي.
— يگىلىككە كەنەلە بەر، ءيىرقاس! — دەدى تاعى دا.
— اناي اۋليە! اكەمنىڭ، اكەتايىمنىڭ جاتقان تۇسىنان تەحنيكانى ابايلاڭقىراپ وتكىزشى، وزگەشە ءبىر ءوتىنىشىم سول! — دەدى جانارىنا جاس تولىپ، تاماعىنا ماقتا تىعىلعانداي تۇنشىعىپ تۇرىپ، قۇلاپ تۇسە جازداپ.
— بۇزعۇن-بۋرا، قاراسۋ! باھار كەلگەن سايىن بوتانا بوپ بوزدايتىن مەنىڭ بوزسۋىم! قايتا اينالىپ كورەرمىن بە، الدە كورمەسپىن بە؟! قايىر-قوش، قاپا بولماڭدار، — دەپ كەمسەڭدەدى. ءسويتىپ، ءجاميعات ورتاسىنا جىلى عانا جىميىسپەن وزگەرىپ ورالدى. كۇلىمسىرەپ اتتانباسا، بولمايدى. قانشا دەگەنمەن، بولەك مەملەكەت قوي بۇل.
— قاپا بوماڭ، تاعا! — دەدى جيەندەرى. — جاز شىقسا، قۇداھ قالاسا، بارىپ قالارمىز. ىزدەپ كەلگەنىڭىز ءجۇدا ءھام جاقسى بولدى. لەكين، كىنا ءبىز تاراپتان بوپ تۇرىپتى. ءوزىمىز ىزدەپ بارۋىمىز كەرەك ەدى. قاپا بوماڭ، تاعاسى!
تۇبىركۇلوز تۋراسىندا ءتىس جارمادى ادەيى. ۇيات قوي. تاشكەنتتە تەكسەرىلمەككە ءبىر وقتالىڭقىرادى دا، اداسىپ كەتۋدەن قورىقتى. قانشا باۋىرلاس بولعانمەن، باسقا مەملەكەت ەكەنى جانە بار. قارلىعاش اۋليە — تولە ءبيدىڭ كەسەنەسىنە، باياعىدا شەشەسىمەن بىرگە تالاي-تالاي تۇنەگەن كۇمبەزگە ءتاۋ ەتىپ، قۇران وقىتتى. ءبىر ساعاتتاي اينالىل ءجۇرىپ، ءشوپ-شالامنان تازارتتى، الىپ تۇتتىڭ تۇبىندە وتىرىپ، ءمىناجات جاسادى. ءوز ءۋالاياتىنىڭ ورتالىعى شىمكەنت شاھارىنىڭ شەتىنە ىلىگىپ، اكىم جيەنى جىبەرگەن تەمىر كولىك يەسىمەن ىستىق ىقىلاستى جاعدايدا قوشتاستى. تاشكەنتتەگىدەي شىمكەنت شاھارىنىڭ شيەسى دە شەشەك اتىپ قالعان ەكەن. العاش كەزدەسكەن قازاقتان اتاقتى تۇبىركۇلوز اۋرۋحاناسىن سۇرادى. اۋىلىنا قاراي شىعاتىن جولداعى اكاسيا باۋىنىڭ ىشىندە جىپىرلاعان اق ۇيلەر تىزىلەتىن. اتىشۋلى اۋرۋحانا سول ەكەن. ءىنجاپيا بيۋدجەتىندە قالعان قارجىنىڭ ارقاسىندا اۋرۋحاناداعىلار استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ءۇش كۇندەي جاتقىزىپ قويىپ، تولىق تەكسەرۋدەن وتكىزدى. سوسىن:
— سىزدە تۇك تە جوق، اقساقال، — دەستى.
— تۇك جوعى قالاي؟ — دەدى قىبىراي.
— سولاي، ەشتەڭە قالماعان، — دەدى اق حالاتتى ابزال جان. — ەگەر بۇرىندارى بولسا، تۇك تە قالماعان.
— تۇسىنىڭكىرەمەي وتىرمىن، — دەدى قىبىراي قاتتى ساسىپ. — سوندا مىنا مەنىڭ قوس وكپەمنەن دە تۇك قالماعان با؟ وكپەسىز قالاي ءجۇرمىن؟!
— وي، ءسىز تۇسىنبەي وتىر ەكەنسىز عوي، اقساقال. وكپەڭىز جاس بالانىكىندەي، تاپ-تازا. تۇبىركۇلوز جوق سىزدە. بولماعان دا. بولسا، قالماعان دا.
— سوندا قالاي؟
— سولاي.
— ويباي-اۋ، اۋىلداعى امبالاتوريا انىقتاپ، تىزىمگە تىركەگەن، ءتورت اي بۇرىنعى تۇبىركۇلوزىم قايدا كەتتى، ا؟!
— ءبىز قايدان بىلەيىك، اقساقال. جوق دەدىك قوي، جوق، تاپ-تازا.
— قايدا كەتۋى مۇمكىن، ا؟ تازا اۋا، مايلى جۇزدەمە، اينالايىن اعارعان كوزىن تۇزداي قۇرتتى ما، الدە؟ بالكىم...
— بالكىم-بالكىم، — دەدى دارىگەر.
— تاپتىم-تاپتىم! — دەدى قىبىراي بايشىمىر ۇلى.
— نەنى؟! نەنى تاپتىڭىز؟ — دەدى دارىگەرى.
— بالكىم، ءبىزدىڭ اۋىلداعى امبالاتوريانىڭ رەنتگەنىندە ءبىر زاپشاستى بولماي قالىپ، ساپ-ساۋ وكپەمدى قاپ-قارا ەتىپ كورسەتكەن شىعار-اۋ، ءا؟ بالكىم بە، وسىنىم؟
— بالكىم، اقساقال، بۇگىندە ءبارى-بارى بالكىم عوي، — دەدى دارىگەر.
— سول عوي، — دەدى قىبىراي. — سولاي عوي، بالام. بارلىق جەردە زاپشاستى جەتىسپەيدى. ءاي، وزدەرىڭدە تۇگەل مە ەدى، ايتەۋىر؟ زاپشاستىلارىڭدى ايتام؟
— تۇگەل، اقساقال، بىزدە ازىرشە ءبارى تۇگەل-تۇزۋ بوپ تۇر.
شىتىرلاعان تالداۋ قاعازدارىن، تۇبىركۇلوزدەن مۇقىم تازا دەگەن انىقتامانى قاتتاپ الىپ، ءىنجاپيا بيۋدجەتىنەن بوساپ قالعان ءاميانىن قويىن قالتاسىنا سالىپ، قوش ايتىستى تاعى دا. اياق-قولىنىڭ قاقساپ، كەمىرىپ جەپ قويا جازدايتىنى جاسىنىڭ جەتپىسكە تايانۋىنا جانە ءومىر بويى ءولىپ-وشىپ باقتاشى ءھام كۇزەتشى بولۋىنا بايلانىستى ەكەن. كۇتىنىپ، كۋرورتتارعا، ساقتانىپ، ساناتورييلەرگە كوبىرەك بارعانى ءجون.
ارادا اپتا وتكەندە، قىبىراي بادامسايعا قايتىپ ورالدى. اسفالت جولدىڭ جيەگىندە شەت ەلدىك سۋسىما كولىكتەن ءتۇسىپ قالدى. جاسىل كوك جەلكىلدەپ ۇلگەرىپتى. التى قىردان قايتالاي اسىپ، اۋىلىنا دا جاقىندادى. جىلدار بويى كورمەگەندەي، كوزىنە ىستىق جاس ءۇيىرىلدى. وزبەكستان تامانىنداعى تۋعان جەرىن ويلاسا، ودان سايىن وكسىگى قىساتىنداي كۇيدە كەلەدى. قيا بەتكەيدە قوي-ەشكىسىنە كوسا ءۇش-تورت تانا-تورپاق باعىپ جۇرگەن قيانگۇلدى كوردى. «قانشا دەگەنمەن، تەرىس قاراپ، تاس بۇركەنگەنمەن، قيمايدى عوي سورلى. كۇتىپ، قارايلاپ، قيا بەتتە جۇرگەنىن قاراشى قيانگۇلىمنىڭ» — دەپ، بۇرىنعىدان بەتەر قاتتىراق تولقىپ كەتكەنى، — ال، مىنا قويى-قوي، ەشكىسى-ەشكى؛ تانا-تورپاقتار قايدان كەلگەن؟»
قيانگۇل شىرىندى شىرىشتان تايعاناي جىعىلا جازداپ، كۇيەۋىنە قاراي اسىعا جورعالادى.
— بارسىڭ با؟! — دەپ، جىلاپ جىبەردى. ەكەۋى دە ەگىلىسە قۇشاقتاسىپ ءبىراز تۇردى.
كەدەي قىزىنىڭ بۋرىلداۋ تارتقان ساماي شاشى ءسال كيىزدەنىپ كەتكەنىمەن، ءيىسى ءتاپ-تاۋىر، جاعىمدى سەزىلدى. قىبىراي قاتىنىنىڭ باسىن كەۋدەسىنە قىسىپ-قىسىپ قويدى. «تۇبىركۇلوزدەن تاپ-تازا» دەگەن انىقتامانى، شىداي الماستان، شىتىرلاتا سۋىرىپ الىپ، قوساعىنىڭ كوز الدىنا توستى.
قيانگۇل كۇيەۋىنىڭ تۇبىركۇلوزىنە ەمەس، جارتى عاسىر بويى بەينەتتەرى سىڭگەن كالينين نامىنداعى ۇجىمشاردان ءبىر ساباق ءجىپ تيمەگەنىنە رەنجىگەنىن ايتتى، قيا بەتكەيدە شىن سىرىن اشتى. مىنەكيىڭىز، ەندى قىبىراي اۋىلدان كەتكەلى ءبىر عانا اپتانىڭ ىشىندە تالاي وزگەرىس بولىپتى. تاراپ بىتۋگە تايانعان ۇجىمشاردىڭ ەڭ سوڭعى جەتپىسشاقتى ءىرى قاراسى تۇگەلىمەن تۇبىركۇلوز دەگەندەرى دە وتىرىك ەكەن. تىزگىن يەلەرىنىڭ ويلارى ويران بولىپ، قالعان مال بولىسكە ءتۇسىپ، قارا الا ءتورت تورپاق قىبىراي مەن قيانگۇلگە ءتيىپتى. قوي-ەشكىمەن قوسىپ جايىپ جۇرگەنى — سول تيەمەل مال.
— وسى جەردە جاستىق داۋرەندى ءبىر ەسكە تۇسىرسەك قايتەدى؟ — دەدى قىبىراي الابۇرتىپ.
— قويشى، ۇيات ەمەس پە؟ — دەپ قىزاراقتادى كەدەيدىڭ قىزى. تاپ وسى مينوتتە شىق تۇرعان شىرىش اراسىنان الا بەل شىبىشتىڭ تولعاتا باستاعانىن بايقاسىپ قالدى بۇلار. جاڭاعى سەزىمدەرىن ۇمىتا، ۇمتىلىسا جۇگىردى. كوپكە بارماي، شىبىشتىڭ شوشاقاي قۇيرىعى استىنان اعاراڭداعان قوس تۇياق، قوڭىرايعان جۇمساق تۇمسىق كورىندى. قىبىراي ابايلاپ سۋىرىپ الىپ، جاسىل كوككە جاتقىزدى. قيانگۇل لاقتىڭ شاراناسىن سىپىرىپ، قۇلاعىن ۇرلەدى. شىرىش اراسىنداعى شىبىش بورتە لاعىن جالاپ-جۇقتاۋدىڭ ورنىنا جانتايىپ جاتقان كۇيى تاعى تولعاتتى.
— ءتىپا-تىپا! شىبىشتىڭ ەگىز تاپقانىن كوپ جىلدان بەرمەن قاراتا كورىپ تۇرعانىم وسى، — دەدى قىبىراي. — ءتاڭىرىم بىزگە دە بەرەيىن، بەرەكە دارىتايىن دەگەندەي مە؟! ءتىپا-تىپا! مەنىڭ قولىم ەمەس، شەكشەك اتانىڭ قولى، كانە-كانە! ۇن-دە-مە-ە-ھە-ە...
اينالاداعى شىرىشتار شىپ-شىپ تەرلەپتى. تۇمسا شىبىش مەيىربان عانا مەكىرەنىپ، قوس بورتەسىن كەزەك-كەزەك جالايدى. قيانگۇل ءۇي جاققا قايتىپ، قيادا قىبىراي قالعان. وگىزدىڭ ولەكسەسىندەي ارسا-ارسا پەرمەگە بۇرىلسا بولدى، سۇمىرەيە سۇزىلەدى. تاماعىن بۋىپ: «قاراعىم-اي، قىرعا شىعىپ پەرمەگە قارادىم-اي، ا-ا-اي»، — دەگەن ءۇن قۇمىعادى. ءتىپتى سوناۋ جاسىراق كەزدەرى، قىستىگۇندەرى كوكپەڭبەك، حوش ءيىسى بۇرقىراعان پىشەنگە، كۇزدىگۇندەرى سارى سابان، ساعىنىشتى ماياعا قىز-كەلىنشەكتەردى اۋناتىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ جۇرەتىن جىلدارى قاراشا قازدار سەكىلدەنىپ، كوڭىل اسپانىنان قانات قاعا ءتىزىلىپ ءبىر وتكەندەي.
قۇدىقساي تەرەڭىنەن موتوسيكل داۋسى ەستىلدى. شاڭداتىپ، شتيرليس-كەۋىرتبەك كورىندى.
— قالاي، جەزدە؟ ات-كولىك امان با؟ كورشى مەملەكەتتىڭ كەدەندەرى بەرىك دەۋشى ەدى، كوشىڭ ۇزىلمەي-جۇلىنباي ءوتتى مە؟ جۇلمالانباي جەتتى مە؟ — دەپ تەرمەلەتىپ جونەلدى بالدىزى. ءسويتىپ تۇرىپ، ارتىنا جالت قاراپ، شوشىپ كەتتى. — ويباي، ءبىزدىڭ قاتىن قايدا؟! ارتىمدا وتىر ەدى عوي تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي بوپ؟! قۇدىقسايدىڭ شەتتىگى بورتكەن بەتكەيىنەن كەۋىرتبەكتىڭ قاتىنى دا كورىنگەن.
— گۇل تەرىپ، جايباراقات كەلە جاتىر عوي كەلىنجان، — دەدى قىبىراي.
— اي، اتاڭا نالەت-اي! جاڭا اناۋ امانسايداعى ارىقتىڭ ورنىنان وتە بەرگەندە، سول جەر ءوزى ءالى كەپپەگەن ەكەن، شوڭقيىپ قالىپ، قارا قاتىنعا: «ءداۋ! جەرگە تىرە اياقتارىڭدى! تىعىلدىق!» دەپ ەدىم. سورلى ءداۋىم سول كۇيى، اياقتارىن ارىقتىڭ جيەگىنە تىرەپ، تالتايىپ قاپ كەتكەن ەكەن دە... ارىقتا تالتايىپ تۇرىپ، نارىققا قالاي ىلەسەمىز ءبىز بايعۇس...
«شتيرليس بۇگىن تىم شەشەن عوي ءجۇدا» دەپ ويلاعان كۇيى قىبىراي پەرمە جاققا قادالعان جانارىن اجىراتا الار ەمەس.
— جەزدەجان! مىنا ءسىز بەن ءبىز بار عوي، كەشەندى پەرمەنىڭ كەمەلدەنگەن پاتريوتتارى ەدىك، — دەدى كەۋىرتبەك ودان ارمەن تاڭ قالدىرا وي تۇيگىشتەپ. — ەندى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ پاتريوتتارى بولىپ قايتادان قالىپتاسقانىمىزشا قاي زامان؟ وعان شەيىن كىم بار، كىم جوق؟
«كەدەيدەن شىققان كەۋىرتبەك» دەپ، اۋداندىق «سوسياليستىك ەگىنشى» گازەتى تالاي-تالاي جازىپ ەدى، ەندى ول جاعىن تۇسپالداساڭ، بۇل نامىستانادى. مۇنىڭ ءھام تۇبىندە ءبىر ءتاۋىر اۋلەتتەر بولعانعا ۇقسايدى. ءوزىنىڭ وزەۋرەي دالەلدەۋى سولاي. سابەت تۇسىنداعى جەتپىس ءتورت جىل بويى قازاقتاردىڭ ءتۇپ-تۇقياندارى تۇپ-تۇگەل كەدەي-كەشپىك، مالاي-باتىراق بولىپ جازىلۋشى ەدى. بۇگىندە ءبارى بايدان، باتىردان، بيدەن، ءتىپتى حان تۇقىمىنان شىققانبىز، دەسەدى-اي كەلىپ. نەگىزدەرىنە تارتىپ، تەزىرەك تۇزەلگەي-داعى، ايتەۋىر.
سول كۇنى كەشكىسىن قىبىرايدىڭ ۇيىندە اجەپتەۋىر وتىرىس بولدى. ونى كەۋىرتبەك قىسقاشا سوزبەن اشىپ، جەزدەسىنىڭ كورشىلەس مۇستاقىل مەملەكەتتەن ەسەن-امان ورالىپ وتىرعانىن، ءۋالايات ورتالىعى شىمكەنتتەگىلەر جان-جاقتى تەكسەرىپ، تۇبىركۇلوزدەن تۇك تە جوق، تاپ-تازا دەپ تاپقانىن ايتىپ ءوتتى. ءداۋ قارا قاتىنى وزبەكشە بي نومىرىمەن قىزۋ قۇتتىقتادى.
كەش جامان بولمادى. وتىرىستىڭ ورتاسى اۋا باستاعاندا شىداي الماي ىشىڭكىرەگەندىكتەن، باقتاشىلىقتان كۇزەتشىلىككە اۋىسقالى اۋزىنا اراق تيگىزبەگەن قىبىراي قىزىپ قالىپ، ءبىرتالاي ولەڭ ايتتى:
و-و-وۋ، ۋ-وۋ، قاراعىم-اي،
قىرعا شىعىپ، پەرمەگە قارا-ا-ادىم-اي، ا-ا-اي!
بادامسايدىڭ بال تاتىر الابىن-اي،
كەۋىرتبەكتىڭ باي بولماق تالابىن-اي.
قالادايىن، مى-تى-پى، جايناۋشى ەدىڭ،
قابىرعاڭدى بىر-بىرلەپ سانادىم-اي...
جەلبىر جەكەن كەزىمدە جەلىپ ەدىم،
بارىمدى دا، نارىمدى بەرىپ ەدىم.
تىمىرايعان تى-مى-دى تۇك تاتىرماي،
تۇبىركۇلوز بولدى عوي، ەلىم مەنىڭ...
و-و-وۋ، ۋ-وۋ، قاراعىم-ا-ا-اي،
قىرعا شىعىپ، پەرمەگە قارا-ا-ادىم-اي، ا-ا-اي.
You Might Also Like
-
سالت اتتى ەكەۋ سارى جوننان اق تاقىر انداۋ جولعا كەپ تۇسكەندە، بەتتى قارىعان الاپتاي دالا كۇنى جيەككە قۇلاعان ەدى. شۇبار الا تەڭىز تولقىنىنداي جالقاۋ كولەڭكە ءالسىن-الى جاسىل ويپات ۇستىمەن اقىرىن سىر...
