InfoHub Logo

قالماق ەرىن قارا ءسۇر جىگىت بىزبەن ساۋدالاسقىسى كەلىپ، ىنتىعى قۇرىپ بارادى. ءبىز اۋدان ورتالىعىنان ەسىل بويىنداعى ەلگە بارماقشىمىز.

— ارا قونىپ جەتكىزەمىن، ەلۋ سوم بەرەسىڭدەر، — دەيدى قارا سۇر جىگىت. تاۋتان وتىزدان اسپاي وتىرىپ الدى.

كوتەرەمنىڭ از-اق الدىنداعى ەكى ارىق اتتى جەگىپ الىپ كەلدى. قارا تونداردى نىعىزداپ ارباعا تيەپ جاتىرمىز. اپىرەل ءىشى بولعانمەن اسپاننىڭ شىرايى قاتاڭ: وكپەك جەل ۇيتقىپ، ۇشپالى اق بۇلت توبەگە كەلە بەرىپ، مامىقتاي اق قارىن بۇرقىراتىپ شاشىپ كەلىپ جىبەردى. جاز بەلگىسى بار عوي دەپ جالاڭ كيىممەن جۇرەيىن دەسەڭ، ءىشى-باۋىرىڭ قالتىراپ سالا بەرەدى.

سىرىمبەت تاۋىنىڭ سالاسى قالىڭ اعاش. ءتۇبى ۇستاسقان كۇرتىك قار. اۋىل شارۋاسىنا اعاش پايدالى-اق شىعار، ءبىراق ارىق اتپەن جول جۇرگەندەرگە ونشا قول ەمەس ەكەن. اربانىڭ تەگىرشىگى بەلشەسىنەن قارعا شومبىسا، كۇرەڭ ات پەن تورى ات مىقشيا تارتىپ بارىپ، ءتورت تاعانداپ تۇرادى. نە اربا ەمەس، نە شانا ەمەس — وسى كەزدە جۇرگەننەن جەكسۇرىن نە بار دەيسىڭ.

كۇن باتا كۇمىستەي جالتىراپ كوكتىڭ جيەگىنەن ارقان بويى اي كوتەرىلدى. جەل قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىندى. شىتقىل اياز دەنەنىڭ ءار جەرىن ءبىر شىمشىپ ءوتىپ، مازانى الا ءتۇستى. اعاش-اعاشتىڭ قوينىنداعى اۋىل. انادايدان جاپىرايىپ، ماناۋراتىپ، كوكشىل ءتۇتىنى كولبەي ۇشىپ جاتقان از عانا ۇيلەردى كورەسىڭ. سىعىرايعان تەرەزەدەن شام جارىعى جىلتىلدايدى. سوناۋ ۇيلەردىڭ ءارقايسىسىنا دا وسى كۇنى كىرىپ بارساڭ، مايلى داستارقاندى قورشاي، ءتورت تاعانداي وتىرىسىپ، ماڭدايلارى تەرشىپ، شايعا باس قويعاندارىن كورەر ەدىڭ.

كوشىر مەن تاۋتاننىڭ اراسىندا شالكەم-شالىس ءسوز كۇشەيدى.

— اتىڭ جارامايتىن بولعان سوڭ اۋرە قىلىپ نەڭ بار ەدى؟ — دەپ تاۋتان كەيىدى.

— مەن قايدان بىلەيىن، ىشىنە كىرىپ شىعىپپىن با، — دەپ كوشىر كۇمىلجىپ جاۋاپ قايتاردى.

كوشىردىڭ ءسوزىنىڭ دە جانى بار. "مەن جولدا بولدىرامىن" دەپ ات شىنىن ايتتى بۇلاۋداي دەيسىڭ بە؟ اقشا ءۇشىن ەمەس، بىرەر جەيتىن تاماعى ءۇشىن-اق اتىن بۇلاۋداي تەر قىلىپ، ەل قىدىراتىن قازەكەڭ ەمەس پە؟!

ايازدى تۇندە بۇلكىلدەپ جاياۋ جورتقاننان ادەمى نە بار؟! بويىڭ قىج-قىج قاينايدى، اۋىزداعى دەمىڭ بۋداق-بۋداعىمەن شىعادى. تازا اۋانى ەركىنشە جۇتىپ، بويىڭ كوتەرىلىپ، ءوزىڭ مۇلدە قۋناپ قالاسىڭ. الدەقايداعىلار ەسكە تۇسەدى. جاستىق ءومىر، بالالىق شاق ەلەستەيدى. كوتەرىلە-كوتەرىلە، كوكىرەكتى ءبىر كەنەپ الىپ، "جاڭا اۋىل" دەگەن انگە باسىپ جىبەرەسىڭ.

— ءيا...ءا! — دەيدى كوشىر تىنىق ءتۇندى جاڭعىرتىپ، شىبىرتقى سارت-سۇرت. اياعىن شالىستانىپ باسىپ كەلە جاتقان ارىق اتتار بوكسەسىن زورعا كوتەرىپ، بۇلكىلدەپ جورتقان بولادى. ءبىراق جاياۋدان وزار دارمەنى جوق. سەمىز ات بولىپ ەسىپ كەتسە، اپتاما بەلدەن كەم بولماس ەدى-اۋ دەپ كەيدە كەيىپ تە الاسىڭ.

تۇنگى ساعات توعىزدا كەڭسە تۇرعان اۋىلعا كەلدىك. كەڭسە حاتشىسى، ءتوراعا ورىنباسارى ءبىز تۇسەتىن ءۇي قاراستىرىپ، ءبىر شالداۋ كىسىنىڭ ۇيىنە الىپ كەلدى. شىم ءۇيدىڭ تارلاۋ ءبىر بولمەسى، ەسىك الدى تار، ادام اياق الىپ جۇرگىسىز، شاشىلعان، قۇمان، شەلەك، شاشىلعان تەزەك، توگىلگەن سۋ. مي بولىپ جاتقان كەڭ، قازىق باسىنا تاڭىلعان ءبىر ۋىس ءشوپتى مالدانىپ جاتقان قوزى-لاق، بۇزاۋ.

ءتور الدىندا تەڭكيىپ جاتقان شال "بەلىم-ايعا" باسىپ، توڭكەرىلىپ باسىن كوتەردى. جالاڭ اياعىن كورپەدەن شىعارىپ سوزا كوسىلدى.

— ۋا، قايداعى بالالارسىڭدار؟ — دەپ كىرەۋكەلەنگەن كوزىن سىعىرايتىپ قاراي قالدى.

— ءدۇرىس، ءدۇرىس... سولاي ەدى دەسەڭىزشى. بارەكەلدى-اي، مەزگىلسىز كەلتەڭدەرىڭدى قاراشى. كەمپىر، تۇرىپ ب ا ق! — دەپ ىرگە جاعىندا جاتقان كەمپىرىن ءبىر نۇقىپ قالدى.

قارا كەمپىر بۇكشەڭدەپ شاي قويىپ ءجۇر. ەنشىسى باسقا كەلىنى بار ەكەن، و دا كەلىپ قولعابىس تيگىزگەن بولىپ جاتىر.

— تاماق ىستەتىپ اۋرە قىلماي-اق قويىڭىز، — دەسەك.

— و نە دەگەنىڭىز، قوناقتى اش جاتقىزۋ ماسقارا ەمەس پە؟ — دەپ شال ورشەلەنە ءتۇستى.

شالدىڭ اتى بيسەمباي بولىپ شىقتى. الپىستىڭ ۇشەۋىنە كەلىپتى. قولى ەپسەكتى ەكەن: تىگىن دە تىگەدى، اعاش تا شابادى، تەمىر دە ىستەيدى.

— بالالار، بيىل جاڭا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. "كومەگىڭىزدى تيگىز" دەگەن سوڭ، كارىلىككە قاراماي "العاباس" قالقوزىنىڭ بارلىق سوقا-سايمانىن ءبىر ءوزىم ىستەپ شىقتىم، — دەپ بيسەكەڭ شال قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتەدى.

اۋىل ادامدارى بىرتىندەپ جينالىپ قۇرالىپ جاتىر. كومسومولدار، كەڭەس مۇشەلەرى، اۋىل بەلسەندىلەرى ونى-مۇنى سۇراپ، پىكىر الىسىپ وتىر. ءسوزدىڭ دەنى — ەگىس جايى: تۇقىم دارىلەنگەن بە، سوقا-سايمان ءازىر مە، كولىك باعۋلى ما؟

— شىراعىم، ەگىسىڭدى قويا تۇرشى. باياعىدان بەرى سالىپ كەلە جاتقان ەگىنىمىز عوي. قۇداي بەرەيىن دەسە، كودەلى جەرگە سەكسەن دە شىعا سالادى. وسى كۇنى ورتاشانى كامپەسكەلەۋ، قالقوزعا ەرىكسىز كىرگىزۋ دۇرىس ەمەس ەكەن دەگەندى ايتىسىپ ءجۇر. قالقوز قىلعان دا "جىرىق ەتەكتەر"، كانپەسكە قىلعان دا "جىرىق ەتەكتەر". "قاتادان كانپەسكەلەگەن ەكەمىز" دەپ مالىمىزدى قايتارىپ بەرگەن دە سول "جىرىق ەتەكتەر". قاراڭعىمىز، قارسى كەلۋگە قايمىعامىز. سىزدەردىڭ الدىڭىزدا شىنىمدى ايتايىنشى: مالعا يە بولعان قۇرلى ءوزىم قىسىلىپ، سورلاپ ءجۇر ەدىم، كانپەسكەلەپ مالىمدى العان كۇنى كوڭىلىم جايلانىپ، سەمىرىپ سالا بەردىم.

مۇنى ايتىپ وتىرعان مىنا ءبىر ات جاقتى سارى كىسى. اۋزى جىپ-جىپ ەتەدى. ءسوزى سالالانىپ، شۋماقتالىپ تۇسەدى. بيسەكەڭە قاراعاندا مىنا ءبىر ەلدى ءمۇلت ەتكىزبەي مەڭگەرىپ الىپ كەتەرلىك.

— وسەكە، اڭگىمەڭىزدى كەيىن ايتا جاتارسىز، بۇل كىسىلەر ءازىر مۇندا عوي، بۇگىن جاتىپ تىنىقسىن، — دەپ بىزگە تاياۋ وتىرعان تىرتىق بەت قارا جىگىت وسەكەڭدى ءبىر قايىرىپ تاستاعان سياقتى بولدى.

— انە، كوردىڭىز بە؟ وسىلاردىڭ ءوزى سول "جىرىق ەتەكتەرمەن" تامىرلاس، — دەپ وسەكەڭ كەكەتە كۇلىپ، الا كوزىمەن وعان ءبىر قاراپ قويدى.

— بولسا، قايتەدى؟ — دەدى انا جىگىت.

— ءقايتسىن، بۇلدىرە بەر. الدە دە الىنباعان ءوشىڭ بولسا، انا مالدى قايتىپ ال. ايتەۋىر باسىما ەرىك بەرەسىڭدەر عوي، سونسىن كورەمىن دا... — دەپ وسەكەڭ ءسوزىن قويىرتپاقتاتىپ، زىلدەندىرىپ جىبەردى.

تىرتىق بەت قارا — تايىر دەيتىن جىگىت ەكەن، كومسومول، اۋىلدىق كەڭەس حاتشىسى.

— وسپان كەتتى عوي، ەندى ايتايىنشى، — دەپ تايىر ءسوز باستادى. — بايعا شابۋىل جاسايمىز، باي تابىن قۇرتامىز دەيمىز، بۇل ۇكىمەت ۇرانى. وسى ۇراندى ورىنداۋ ءۇشىن ءبىز نە ىستەدىك؟ كەدەيلەردىڭ جالپى جينالىسىنا سالىپ وتىرىپ ءبىز الگى وسپاندى كانپەسكەلەدىك. كانپەلەسكەلەگەن دالەلدەرىمىز: 1) وسپان جەتى اتاسىنان ۋىزى ارىلماعان باي، 2) نەكالاي تۇسىندا التى جىل باي بولعان كىسى، 3) اۋىل-ايماقتى سىرىدەي ءبۇرىپ، قۇلدانعان كىسى، 4) كەڭەس قۇرىلىسىنا، جاڭا جۇرتشىلىق جۇمىسىنا استىرتىن وسەكپەن، سىبىرمەن وراسان كەدەرگى كەلتىرگەن كىسى، 5) ەل كاللەكتىپكە جۇمىلعان كەزدە جۇزدەن اسا قاراسى بار ەدى، بىرەر ايدىڭ ىشىندە سۋداي ساپىرىپ، سونشا مالدىڭ كوزىن جويىپ وتىرعان كىسى. ءبىز وسىعان سۇيەنىپ كانپەسكەلەپ ەدىك. ءبىراق، بىلمەيمىن، اۋداننىڭ قانداي ويى بولدى ەكەن؟ ايتەۋىر وسى كىسىنى بوساتىپ جىبەرىپتى، — دەپ تايىر كۇرسىندى.

— ىرىس، سولاي بولدى، — دەپ بيسەكەڭ دە كۇرسىندى.

اۋداننىڭ وسپاندى قانداي جولمەن بوساتقاندىعى بىزگە دە قاراڭعى. تايىردىڭ، بيسەكەڭنىڭ، وسى ۇيدە وتىرعانداردىڭ قىنجىلۋىنا، بەت الپەتتەرىنە قاراپ وتىرساڭ، "وسپان تەگى قارادان بوساتىلعان-اۋ!" دەيسىڭ.

بيسەكەڭنىڭ ىقىلاسپەن بەرگەن شايى بىزگە سارى قازىنادان بەتەر بولدى. جاياۋ ءجۇرىپ القىنعاندىق بار عوي، ماڭدايدان تەر سورعالاپ اققانشا ىشتىك.

— بارەكەلدە-اي، بۇل كىسىلەردىڭ كەلەتىنىن بىلگەندە كۇندىز ىزدەستىرىپ، قانت تاۋىپ قوياتىن ەدىم عوي، — دەيدى بيسەكەڭ.

مۇنىسى راس، شىنى، بيسەكەڭ ءۇيى — بۇرىن قوناق تۇسەتىن ەمەس. قوناق تۇسپەيتىن ءۇي، قانتسىز، سالاق كەلەدى. ونى بيسەكەڭنىڭ ءوزى ايتپاي-اق، ءۇيى ايتىپ تۇر.

— ۋا، قۇرىپ قال، زەينەپ. انا كۇلدى توكتىڭ. سەن قۇنتتى، پىسىق بولساڭ، كۇنىنە ءبىر كەلىپ، وسى كەمپىر-شالدىڭ ءۇيىن جيناپ بەرەر ەدىڭ-اۋ، — دەپ تايىر ساماۋىرىن جانىنداعى جاس ايەلدى قاعىتىپ ءوتتى.

زەينەپ — قاباعى قالىڭ، تۇكسيگەندەۋ ادام ەكەن، بەتى كۇرەڭدەنىپ ۇيالىس تابۋ ويىنا دا كەلمەيدى، بەس ساۋساعىن مالىپ شىنى اياقتاردى شاقىرلاتىپ جۋىپ، بەس باتپان كىر ورامالمەن جۋعان شىنى اياعىن "تازالاپ" ءسۇرتىپ جاتتى.

بيسەكەڭنىڭ ءۇي تۇرمىسىندا، سىرتتان قاراعاندا، ەشبىر وزگەرىس جوق سياقتى. ءبىراق تەرەڭگە بويلاساڭ، تامىرىن تارتساڭ، وزگەرىس كۇشتى: وسى تۇرمىسقا مىقتى نارازى. وسى تۇرمىستان قۇتىلعانشا اسىق بولىپ وتىرعان ءتۇرى بار. ولاي بولسا، تايىر جاڭا جۇرتشىلىق ىسكەرى. تايىردىڭ الگى ايتقانى ءازىل ەمەس، شىنى. "زەينەپ كەلىن، انا كوڭدى كۇرەي سال، اياق-تاباقتى جيناپ قوي، تازالىققا ۇيرەن، سالاقتىق-ەسكىلىكتىڭ مۇراسى". تايىر ايتسا، وسى جاعىن ويلاپ ايتىپ وتىر.

---