InfoHub Logo

كولحوز باسقارماسىنىڭ باستىعى كۇلزايرا دەيتىن ايەل، قارا، بوكەبايدى باسىنا تۇمشالاپ وراپ تىمىرايىپ وتىراتىن ادام. سيرەك سويلەيدى. سويلەگەندە داۋىسى ءزىلدى، اشىق شىعادى.

— سىزدەن ءبىر نارسە سۇرايىن دەپ ەدىم،—دەيدى كۇلزايرا.

نە سۇرار ەكەن دەپ قۇلاعىڭدى تۇرە قويساڭ:

— وسى ءبىزدى نەگە اۋرە قىلاسىڭدار، وت باسىندا وتىرىپ، قۇن شىعارۋدان باسقا، ءبىز نەمەنەگە جارايمىز؟! —دەيدى.

— ولاي دەمەڭىز، ايەلگە تەڭدىك زامانى، ايەل تەڭدىگى قاعاز جۇزىندە بولماسىن، ءىس جۇزىندە بولسىن. ءسىز سياقتى ايەلدەردى جۇمىسقا باۋلىپ ۇيرەتە بەرۋ كەرەك، — دەسەڭ:

— تىنىش وتىرعىزسا، سول «تەندىگىن» سۇراماي-اق قويار ەدىك. باياعىڭنان بەرى اسىراعان ەركەكتەر ءالى دە بولسا دا اسىراي بەرسە بولماي ما؟ — دەيدى.

تەڭدىك تۋرالى ءسوزدى ايتا بەرسەڭ، كۇلزايرا شالقالاقتاپ جۋىمايدى. «مۇنىڭ سەبەبى نە؟»دەسەڭ:

— بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن ايەل عوي، ەل جۇمىسى وڭاي ما، بىرەۋ ىرەپ، بىرەۋ سويىپ، باسىن قاتىرادى، سوسىن، كەيىگەننەن ايتىپ وتىر عوي، — دەسەدى.

شىنى سولاي: دايرابايدىڭ كوك سيىرى، ۇلى داۋعا ۇلاسقان كوك سيىر داۋى كىمنىڭ بولسا دا باسىن قاتىراتىن...

...«العاباس»ارتەلىنىڭ مۇشەلەرى مەكتەپكە جينالسىن دەپ حابار ايتىلعان. جۇرت بىرەن-سارانداپ كەلىپ جاتىر. ارتەلە ۇيىمداسقان 63 ءۇي، قونىستارى ءتورت بولەك: ءبىر اۋىل مەن ەكىنشى اۋىلىنىڭ اراسى 8—10 شاقىرىم.

— كولىك ارىق، كوبى كوتەرەم، جاياۋ-جالپى ۇلگىرە الماي جاتىر عوي، دەسەدى.

ارتەل جيىلىسى ەكى كۇننىڭ بىرىندە بولادى. وكىل قاپتاپ كەتكەن كەزدە كۇنىنە ەكى رەت جيىلىسى بولىپ قالۋى دا مۇمكىن.

Coناۋ 10 شاقىرىم جەردەگى مۇشەلەر بۇل جيىلىستىڭ بىرىنەن دە قالمايدى.

بۇگىنگى جيىلىس — بۇرىنعى جيىلىستاردان وزگەشە. بۇگىن ارتەلدىڭ جاڭا ۋستاۆى تەكسەرىلەدى: ۋستاۆتىڭ قوسىمشالارى اڭگىمە بولادى. جاڭا ۋستاۆتا تولىپ جاتقان وزگەشەلىك بار، كولحوزشىلار ومىرىنە سايكەس كەلە كەتەيىن دەپ تۇر. ءبىراق وسىنىڭ ءوزىن تارسىنىپ جۇرگەندەر بار.

— ەرىك دەپ ايعىپ عوي، كىرمەۋگە بولاتىن كورىنەدى توي،— دەپ شوقپار بەت قارا بۇرتاڭدايدى.

«ەرىك» بولعاندا ارتەلدەن قاشۋ كەرەك پە؟.. قاشىپ وتىرعان سەبەبىن بىرەۋلەر ارتەل باسقارماسىنا جاپقىسى كەلەدى:

— ارتەل بولىپ ەدىك، كوز اشۋدان قالدىق: مالىمىزدا، جانىمىزدا ەرىك بولمادى، — دەسەدى.

اۋدان قىزمەتكەرى اسىرا سىلتەپ، مالدىڭ ءبارىن ورتاعا ءتۇسىرىپ، ارتەلدى كوممۋناعا اينالدىرىپتى. ارتەل باسقارماسى مۇنى وزىنشە سوقالاپ، مۇلدە كەدىتىپ اكەتىپتى. بىرەۋدىڭ تورپاعىن، بىرەۋدىڭ تايىنشاسىن، بىرەۋدىڭ تايىن البارىنان شىعارىپ الىپ ساتىپتى، سويىپتى. سونىڭ ىشىندە، «بالاسىنان ارتىق كورىپ» باعىپ وتىرعان احمەتتىڭ قىزىل قۇناجىنى دا كەتىپتى. ءبىر ءوزى ءبىر شەلەك ءسۇت بەرەتىن دايرابايدىڭ كوك سيىرى دا كەتىپتى... جۇرت ءۇرپيىپ، ارتەلىە دەگەن ىنتاسى سۋ سەپكەندەي باسىپا ءتۇسىپتى... سوسىن، «ارتەلىە كىرۋ دە، شىعۋ دا ەرىكتى» دەگەن ءسوزدى جۇرت وزىنشە ءتۇسىنىپ، ەكىنشى ماعىنا شىعارماقشى.

— سادۋاقاس دەيتىن اتقامىنەر قۋىمىز بار ەدى، سول كەدەيلەردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋعا كىرىستى: جۇرتتى ۇيىنە جيناپ الىپ، «ارتەلدەن شىعىندار، تاراڭدار» دەپ اقىل بەرىپ جاتىر، — دەدى جاسىباي جۇگىرىپ كەلىپ.

سادۋاقاس شىنىمەن اتقا مىنەر ەكەن. «سادۋاقاس ورتامىزعا كىرمەسە ەكەن!» دەپ كەدەيلەر كوپشىلىگى ءبىر كەزدە ونى ورتالارىنان الاستاعان ەكەن. سول سادۋاقاس بۇگىن «قامقور» بولماق! كەشەگى ۇيىمداسقان كەدەي بۇگىن سادۋاقاستىڭ ازعىرىندى سوزىنە ەرسە، نە بولماقشى؟..

استىڭعى جاعىن مال بەلدەۋلەپ جەپ، شوقيتان ءشوپتىڭ ىعىندا ءۇش كىسى سويلەسىپ تۇر. بىرەۋى — كەدەي، ەكەۋى ورتاشانىڭ-پىسىقتارى. نە سويلەسىپ تۇر ەكەن: ارتەلدەن شىقپاۋ كەرەك دەپ تۇر ما ەكەن؟ الدە، شىعۋدى ماقۇلداپ ءسوز بايلاسىپ تۇر ما ەكەن؟..

— انا ەكى قۋ ءدۇتپايدى ورتاعا الىپتى عوي، جيىلىسقا قايراپ سالايىن دەپ تۇر عوي،— دەدى ءۋالي.

سويلەسپەسىن دەگەن جوق. سويلەسسىن، شۇيىركەلەسسىن. ءبىراق، ءۋاليدىڭ ايتقانىنداي كەڭەسكە كىرسە، ول وڭباعاندىق.

جۇرت جينالدى. مەكتەپتىڭ كىشكەنە بولمەسىنە سىعىلىسا تولدى. ورىن تابا الماعاندار بالالار وقيتىن پارتانىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى. مەكتەپكە ءۇيىن جالداعان كىسى:

— پارتانىڭ ۇستىنە وتىرا كورمەڭىزدەر، سىندىراسىڭدار، — دەپ بەزىڭ دەپ ءجۇر.

— سىنسا سەن تولەمەيسىڭ عوي، ايىنا الاتىن اقشاڭدى بىلسەيشى، — دەيدى بىرەۋلەر.

— ولاي دەمە، مەكتەپ كوپتىڭ مۇلكى، سىنباسىن! — دەيدى ەكىنشى بىرەۋى.

ءماجىلىس اشىلدى. باسقارۋشى سايلاۋ كەرەك.

— ۇستەلگە جاقىن وتىر ەكەن، ىرىستى باستىق بولسىن، ءابىش حاتشى بولسىن! —دەگەن ۇسىنىس كىرىپ قالدى.

ىرىستى ءماجىلىس اعاسى بولىپ، ۇستەلدىڭ ورتا بەلىنە وتىردى. ءوزى كۇلىمسىرەيدى.

— ءماجىلىستىڭ كۇن ءتارتىبىن جاريالاڭىز، — دەسەڭ:

— وزدەرىڭىز ايتا بەرسەڭىزدەرشى، — دەيدى كۇلىمسىرەپ. دابىرلاعان جۇرتتى تارتىپكە شاقىرۋ كەرەك.

— ءاي، دارىلداق-اۋ، قويساڭدارشى، مىنا كىسى سويلەيمىن دەپ تۇر، —دەيدى ىرىستى.

ءبىر ساعاتقا سوزىلعان بايانداما: شارۋاشىلىق ارتەلىنىڭ نە ەكەندىگى، قالاي قۇرىلاتىندىعى، جاڭا ۋستاۆقا ۇستەلگەن وزگەرىستەر ايتىلىپ جاتىر.

سۇراۋعا ءسوز بەرىلدى.

مەنىڭ سۇراۋىم بار! دەپ، تۇكسيگەن قارا كىسى ورنىنا، ۇشىپ تۇردى. ەل ءتىرى قارا تىماقتى پارتاعا الىپ ۇردى. بۇل دايراباي ەدى.

— ال كوك سيىر باستالدى! —دەدى جۇرت.

— كوك سيىردىڭ داۋىنان قۇتىلار كۇن بولار ما ەكەن؟

— ايتا بەرىپ قايتەدى ەكەن؟

— ۋا، الىس جەردەن كەلگەن كىسى ەكەنسىڭ، مۇمكىن بولسا ايتاتىنارىزىم بار، — دەدى دايراباي وكىلگە.

دايرابايدىڭ ايتقالى تۇرعانى جارىس ءسوز.

— جارىس ءسوزدى قويا تۇرىپ، الدىمەن سۇراۋ بولسا ەكەن! —دەيدى، بىرەۋلەر.

— قاقپايلاما، جولداس، نەگە قاقپايلايسىڭ؟ مەن ايتسام مۇڭىمدى ايتام. مۇڭىمدى ايتۋعا ەرىكتىمىن!.. مىنا كازەت نە دەپ وتىر. وقىشى! —دەپ، دايراباي بۇكتەۋلى گازەتتى قالتاسىنان سۋىرىپ الدى.

سۇراۋ ءسوزدى دوعارىپ، دايرابايعا ەلدەن ەرەكشە ءسوز بەرۋگە تۋرا كەلدى. «تارتىپپەن سويلە، سۇراۋ بىتكەن سوڭ سويلە» دەسەڭ، دايراباي ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاۋعا دايىن. ۇيتكەنى «كوك سيىردىڭ كەگى» دايرابايدىڭ جۇرەگىنە بەرىپ بولىپ قاتقان ءتارىزدى.

— ۋا، جولداس، «كوك سيىردىڭ داۋى» دەپ جۇرت كۋلەر. جۇرتقا كۇلكى بولعانمەن ماعان كۇلكى ەمەس، مەن جولسىز ءىستى ايتپاي تۇرا المايمىن. جۇزدەرىن جىرتا-جىرتا ايتامىن! — دەپ باستادى دايراباي.

— قىسقالاپ ايت، — دەپ تاعى بىرەۋ كۇڭك ەتىپ ەدى.

— اپىرماۋ، ەندى سويلەيىن دە. «ەرىك» دەگەنى قايدا وسى؟ وكىل جولداس، مىنالارعا ايتساڭىزشى ءسوزىمدى بولمەسىن، — دەپ دايراباي بۇرىنعىدان دا اشۋعا ءمىندى.

جۇرت جەڭىلگەندەي تىنا قالدى.

— ۋا، جولداس، مەن ءوزىم كەدەيمىن، كەدەي بولعاندا باتىراقپىن. توعىز جىل سەمەن اۋدىڭ قويىن جالاڭ اياق ءجۇرىپ باقتىم. وتىرىك دەسە، وسى وتىرعان ەل ايتسىن... كەڭەس ۇكىمەتى ورناعالى ەپتەپ ەسىمدى جينادىم... بىردى-ەكىلى قارام بولدى، ءۇي كوتەرىپ الدىم. ءوزىم سياقتى كەدەيدىڭ ءبىرى بولىپ ءتۇتىن تۇتەتتىم. سودان 29-جىلدىڭ باسى شىعار دەيمىن، وسى جاسىبايلار باس بولىپ: «كالاۋنيا (تراكتور كولونياسى) بولامىز!» دەدى. بولىڭدار، بولايىق دەدىك. «كالاۋنياسى» بولدىق. 4—5 تراكتور كەلدى. تراكتورىڭدى بۇرىن كىم كورگەن: قۇلىندار ۇركىپ، جەلىنى سۋىردى ساۋىندى سيىرلار ۇركىپ، شەلەكتەگى ءسۇتتى اقتارىپ، ايەلدەردى باسىپ كەتتى. اۋىلداعى مالدىڭ ءبارى ۇركىپ دالاعا بوستى... تراكتور جاڭا نارسە عوي، ەسكى مەن جاڭانىڭ ۇيلەسپەي جاتقانى عوي دەپ كۇلىستىك. «كالاۋنيا» بولعان 40 ءۇي مەن 68 ءۇيدىڭ جەرى تۇتاس. بىزگە جەردى ءبىر جەردەن اۋدارۋ كەرەك. قارا توماردىڭ باسىنان شىعا تارتايىق دەپ ەدىك، جاكەڭ اۋىلى قارسى تۇسە كەتتى... «ءوزىمىز دە كەدەيمىز، اتا مەكەن جەرىمىزدى ەشكىمگە بەرە المايمىز» دەدى. «كالاۋنياعا كىرىڭدەر» دەسەك، كەدەيلەرى اسقىرىپ جولامايدى. بۇل اۋىلدا اتى شۋلى سادۋاقاس بار عوي، بۇل سونىڭ لاڭى ەكەن دەدىك. قارا توماردىڭ باسىنا تراكتوردى اكەپ قاپتاتىپ ەدىك، ماناعى قارسى بولعان كەدەيلەر باقان-سويىلىن سۇيرەتىپ اكەلدى. بىزدەن توبەلەسەتىن ادام شىقپاعان سوڭ، جەردى جىرتقىزبايمىز دەپ تراكتوردىڭ الدىنا كەسە-كولدەنەڭ جاتىپ الدى. جاتقاندارىن جولدان كوتەرىپ تاستادىق... وسىنىم وتىرىك دەسە، مىناۋ وتىرعان جاسىباي ايتسىن. كوممۋنيست قوي، جاسىرماس... سودان تراكتور 20 شاقتى كۇن ءجۇرىپ، 200 دەسە جەر جىرتتى. تۇقىمنىڭ كەمىن قازىنا بەردى. «وسى ەگىن شىعاتىن كۇن بولسا توبەمىزدەن ولجاعا باتامىز عوي» دەپ مۇرتىمىزدان كۇلەمىز... ءبىر كەزدە ەگىن ءپىستى. جينالىپ ءبىر جەردەن وردىق. باستىق ولشەپ ەدىك، جەتى مىڭ پۇت استىق شىقتى! بۇعان نانارسىز با؟ بۇل كەدەيدىڭ كورمەگەن بايلىعى عوي... ءبىراق وسى بايلىقتى كوز كورىپ، قولىمىز ۇستاماعان سياقتى بولدى. ونىڭ سەبەبىن ايعايىن، جولداس. جەتى مىڭ پۇتتىڭ ىشىنەن 2500 پۇتىن الداعى جىلعا تۇقىمعا دەپ شىعاردىق. 35 پروسەنتىن «كالاۋنيا» الدى. ىشىپ-جەۋىمىزگە 12 پۇتتان ءتيدى دەپ ەدى، «قازاقستاننىڭ ءتارتىبى وزگەشە ەكەن، قازاقستانداعى ارتەل مۇشەلەرى جىلىنا جەتى پۇتتان عانا الادى ەكەن» دەگەن شىقتى. «كەدەي، جارىساسىڭ» دەدى. جارىستىق، ەكى-ۇش پۇتتان استىق بەردىك. وسى استىقتىڭ اقشاسىن كۇنشاتىستاعى قىزىل اسكەرلەرگە سالەمدەمەگە جىبەردىك. مۇنى شىن جۇرەگىمىزبەن ىستەدىك. از نارسەمىزدىڭ كوپكە جاراعانىنا ءوزىمىز ءماز بولىپ قالدىق... ءسۇيىپ وتىرعانىمىزدا «ساقتىق قور» دەگەن شىقتى. ودان دا باس تارتقان جوقپىز، بەردىك. ايتەۋىر تۇقىمى دايىن عوي، ءىشۋدىڭ ءبىر ءجونى بولار دەدىك. قولداعى ازىق ءبىتىپ قالىپ ەدى. ساتىپ الاتىن كۇش قايدا... ونىڭ ۇستىنە ارتەلىمىزدىڭ ءتۇرى وزگەرىپ كەتتى. جاسىباي بىلعىر «كالاۋنياعا» كىرگىزگەندە، ادام كۇشى مەن جۇمىس كولىگى عانا ورتاق بولادى دەپ ەدى. اۋداننان ءبىر دۋدار باس وكىل كەلىپ (ءوزىن «توتەنشە وكىل» دەدى مە — بىردەمە دەپ ەدى) «مالىڭ دا ورتاق، جانىڭدا ورتاق، ءۇيىڭ دە ورتاق» دەپ الەكتى سالدى. بۇزاۋ-تورپاقتا، كوك سيىر دا ورتاعا ءتۇسىپ كەتتى دە باردى... اڭگىمە — مالدىڭ ءبارىنىڭ ورتاعا تۇسۋىڭدە ەمەس، مىنا تۇقىمدى تابۋدا بولدى. «وسىنىڭ ءجونى قالاي، ءبىزدىڭ تۇقىمىمىز دايىن ەدى عوي؟» دەپ كۇڭكىل دەسەمىز. «جوق، تاباسىڭ!» دەپ وكىل قىسا تۇسەدى... تاعى ءبىر قىزىعى بار؛ مەن ءوزىم باسقا تاپشى اداممىن. ءبىر ۇيدە جەڭگەڭمەن ەكەۋىمىز عانامىز. جانىڭ از بولعان سوڭ، بىر-ەكى مالىڭ، بىر-ەكى دەسە جەرىڭ بولعان سوڭ سالىققا ىلىگىپ كەتەدى ەكەنسىڭ، ءبىر سوم 70 تيىن سالىق ءتۇستى ماعان. وسى سالىق قىرسىق بولىپ جابىسىپ، تۇقىمدى سالىق تارتقاندارعا پاي قىلىپ بولگەندە، ماعان 21 پۇت تۇقىم قورى تۇسپەسىن بە! ال، دايراباي، ەندى بەلسەندى بولىپ كەر! 21 پۇتتى تولەپ قۇتىلماساڭ بەلسەندىلىك قايدا؟ جان مۇرىننىڭ ۇشىنا كەلدى. ساتىپ الۋعا اقشا جوق، اينالدىرعان ەكى قارانى كوللەكتيۆ جازىپ قويعان، ماڭىنا دا بارا المايمىز. قاتىننىڭ ۇيىنەن كەلگەن كونەتوز كىلەمى بار ەدى، ساتايىن دەسەم قاتىن باجىلداپ ماڭىنا جۋىتپايدى. ەندى نە قىلماق كەرەك...

— اپىرىم-اۋ، ءبىزدىڭ تۇقىمىمىز دايىن ەمەس پە ەدى؟ وسى، بيىلعى تۇقىمىمىز قايدا؟ سوناۋ كىلەتكە 2500 پۇت استىقتى تازالاپ تۇرىپ قۇيىپ، كۇنى-تۇنى كۇزەتىپ وتىرعان جوقپىز با؟.. — دەيمىن.

—وندا جۇمىسىڭ بولماسىن، ول زاگاتوۆكانىڭ استىعىنا ەسەپ بولىپ كەتىپتى. اۋدان سولاي قىلىپتى، — دەسەدى.

دايرابايدىڭ ەڭسەسى تۇسەيىن دەدى، «بەلسەندى» جويىلايىن دەدى. «ادال كەدەي بولام دەسەڭ 21 پۇتتى تولەپ قۇتىل» دەيدى وكىلدەر. باتىر-اۋ، شاماسى كەلسە، قولىندا بار تۇرسا، دايراباي كەدەس ۇكىمەتىنە ارام كەدەي بولار ما؟ شاماسى كەلمەدى، تابىلمادى، سوندا نە قىلماقشى، ارام بولماقشى ما؟..

ۇيدە تۇرا المادىم. «ارام كەدەي بولاسىڭ!» دەگەن ءسوز جۇرەگىمدى تىتىركەندىردى. جان ۇشىرىپ ىزدەيىن، نە قىلسا دا، «ادال» بولۋعا تىرىسايىن دەدىم. ءبىراق اقشا جوق، كىم بەرسىن، سالىم سۋعا كەتىپ ۇيگە كەلىپ وتىر ەدىم، قاتىن مازانى الا ءتۇستى:

— ازىق ءبىتتى، تاماق تاپ! — دەيدى.

تۇقىمنىڭ ۇستىنە تاعى ازىق ىزدەۋ كەرەك!

— جاياۋلىقتان ولمەسپىز، كۇرەڭ اتقا ايىرباستاپ سوعىم تاۋىپ الىپ سوي، —دەيدى قاتىن.

ءتىرى بولىپ كۇرەڭ اتتى قولدان شىعارامىن با؟ تاپ سونىڭ ەرتەڭىنە، ءوزىم كەيىپ وتىر ەدىم، سەيىت كەلىپ:

— كوك سيىردى كونتراقا،—دەدى.

— كوك سيىردا قانداي اكەڭنىڭ قۇنى بار؟ — دەدىم.

— ءتىلىڭدى تارت، جولداس، قارسىلىق قىلساڭ، الۋشىعا سيىردى بەرمەسەڭ، مال ازىرلىگىنە قارسىلىق قىلعان ادام دەپ سوتقا بەرەمىز، — دەدى.

— ونىڭ ار جاعىندا بەرەتىن ورنىڭ بار ما؟—دەپ ەدىم، قالام قاعازىن دايارلاپ جازا باستادى.

سوتقا بەرگەلى جاتىر ەكەن دەدىم. سوتتىڭ ار جاعى تۇرمە عوي. تۇرمە مەنىڭ كورمەگەن ورنىم با، 25-جىلى، ايعىرىمدى ۇرلادى دەپ جالا سالىپ، ەسمۇقامبەت مەنى تۇرمەگە سالدىرعان بولاتىن... تۇرمەگە كىرىپ بارسام، كادىمگى ءوزىمىزدىڭ ۇرى قويشىعۇل سوندا وتىر ەكەن: «مەنى ۇرى دەپ كورسەتكەننىڭ ءبىرى سەن ەدىڭ، بالەم قولىما ءتۇستىڭ بە؟» دەپ قويشىعۇل جۇدىرىقتى سالماسىن با... سونداعى تۇرمە، سونداعى جەگەن تاياق كوزىمە ەلەستەي قالدى، ءوزىم ىزاقورمىن، اشۋ قىسسا، كوتەرىلىپ كەتەمىن.

— ءا، بالەم-اي، باراتىن سوتقا سەنى ءبىر جايلى قىلىپ بارايىن! — دەپ، سەيىتتىڭ ۇستىنە مىنە ءتۇستىم...

باسقارما ادامىنا قارسىلىق قىلدى دەپ، ەرتەڭىنە مەنى وسى وتىرعان باسقارما اۋدانعا جاياۋ ايدادى... كۇن سۋىق، بوران. جەل الدىمىزدان... ارىق قارا كەردىڭ ورتا بەلىندە جاربيىپ كۇسەباي كەلە جاتىر. كۇسەباي دەيتىن— مىنا وتىرعان بۇجىر، مەنى ايداعان وسى... جاۋراپ، السىرەۋگە اينالعان سوڭ:

— مىنا اۋىلعا بارىپ جىلىنايىق،— دەيمىن كۇسەبايعا... مۇنىڭ ءبىر قالشيا قالاتىنى بار:

— بولمايدى، سروچنىي اپار دەگەن،—دەپ كۇسەبايكونسەيشى...

اشۋ كەرنەي باستادى. بۇرىلىپ قاراپ قويام، كۇسەبايىم قيقايىپ كەلە جاتىر، قولىڭدا قامشىدان باسقا دىمى جوق، ءبىر كەزدە جالت بۇرىلىپ جابىسا ءتۇستىم، كۇسەبايدى اۋدارىپ تاستاپ، قارا كەرگە ءوزىم ءمىنىپ تارتىپ بەردىم...

اۋدانعا كەلدىم. «تۇرمە قايدا؟» دەپ كورىنگەن ادامنان ءبىر سۇرايمىن. بەتىمە اجىرايىپ ءبىر قارايدى دا بارىدە وتە شىعادى. مەكەمە باسىنداعىلاردان سۇراپ كورەيىنشى دەپ جاعالاپ كەلە جاتىر ەدىم، ەڭگەزەردەي بويلى سارى جىگىت الدىمنان وتە بەردى. قولىڭدا پاپكەسى بار. باستىقتىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس دەيمىن، ءبىراق مەنىڭ بۇرىن كورمەگەن جىگىتىم.

— شىراعىم، تۇرمەلەرىڭ قايدا بولادى؟ — دەپ ەدىم، بۇرىلىپ قارادى دا:

— جاي سۇرادىڭىز با؟ — دەدى.

مەن تۇرمەگە جاتۋعا كەلگەنىمدى ايتتىم.

— باي ما ەدىڭىز، جاتۋعا جالعىز كەلگەن سەبەبىڭىز قالاي؟ — دەدى.

— كەدەيمىن، شىراعىم، 3-اۋىلداعى ءبىر كەزدەگى دايراباي بەلسەندىڭ مەنمىن. باسقارما مۇشەسىن سابادىم. جولدا ايداپ كەلە جاتقان ورىنداۋشىنىڭ اتىن اۋدارىپ ءمىندىم، سونىمەن جالعىز كەلگەنىم، — دەدىم...

بەتىمە ءبىرسىپىرا قاراپ تۇردى دا:

— مەكەمەگە بارايىق، ءجۇرىڭىز، — دەدى.

رايكوم ۇيىنە اپاردى، ۇستەل بەرىپ وتىرعىزدى. ءوزى قارسى الدىما وتىرىپ:

— قانە، باسىنان سويلەڭىز، — دەدى.

مەد سوعا بەردىم، ول تىڭداي بەردى. ءبىرسىپىرا ءسوزىمدى جازىپ الىپ جاتىر... الدە سليديتەل مە ەكەن، مەنەن جاۋاپ الىپ جاتقانى نەسى دەپ تە ويلايمىن. ءبىراق، سليديتەلدىڭ جاۋاپ العانى بولەك بولۋشى ەدى، جاۋاپقا كىرىسەردە، الدىمەن اتا-باباڭنان قازىپ سۇراپ الۋشى ەدى...

— ءسىزدى ۇستاۋعا ەشكىمنىڭ قاقى جوق، ءوزىم تەكسەرەيىن، ءسىز ۇيىڭىزگە قايتىڭىز، — دەدى الگى جىگىت ءبىر كەزدە.

قۋانعاننان كۇلىمسىرەيىن دەدىم. ءجونىن سۇراپ ەدىم، رايكومنىڭ جاڭا كەلگەن حاتشىسى ەكەن. ەندى مۇڭىڭدى ايتۋعا كىرىستىم:

— شىراعىم، 21 پۇت تۇقىم پالە بولىپ جابىستى ماعان. تولەمەسەم «ارام كەدەي» بولاتىن كورىنەمىن. وسى مەنى «ادالداپ» الۋىڭىزعا بولماس پا ەكەن؟ — دەپ ەدىم:

— ارتىق استىعىڭىز بولسا، تولەڭىز، جوق بولسا، تابا الماساڭىز قىسىلماڭىز، ادالدىق وسى، — دەدى...

اۋىز سوزىنە سەنىڭكىرەمەي وتىرىپ ەدىم، ورنىنان تۇرىپ باردى دا، ءبىر گازەتتى الىپ كەلدى: «تۇقىم سۇراپ ورىنسىز قىسقان ادام بولسا، وسى گازەتتى وقىتىڭىز، وسىنىڭ ىشىندە ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى بار» دەپ، گازەتىن ماعان بەردى. سونداعى بەرگەن گازەتى، — دەپ دايراباي «كەدەس اۋىلى» گازەتىن وبىراتىپ جازا باستادى.

—ءوزىم حات تانىمايمىن، مەن تۋرالى ايتقانى وسى ءبىر جەردە بولسا كەرەك،—دەپ دايراباي گازەتىن ۇستاپ وكىلدىڭ قاسىنا كەلدى.

وتىرعان جۇرت دابىرا سوزگە كىردى.

— جولداس وكىل، دايرابايدىڭ ارىزىن تىڭدايسىز با، الدە جيىلىستارىڭىزدى وتكىزەسىز بە؟ — دەدى بىرەۋ.

— وسىنداي ارىز بارىمىزدە دە بار. دايرابايدان تىڭداساڭىز، بارىمىزدەن دە تىڭدارسىز، — دەدى ەكىنشى بىرەۋ.

— مەنىڭ ۇسىنىسىم — ارىز توقتالسا ەكەن، الدىمەن جيىلىس وتكىزىلسە ەكەن. كۇن كەش بولىپ بارادى. ۇيدە وزىمىزدەن باسقا مال قارايتىن ادامىمىز جوق. كوتەرەمىمىز بار، ارىق-تۇراعىمىز بار، جامان مەزگىل، سوقتىعىپ، ءولىپ قالۋعا مۇمكىن، — دەپ ءبىر كىسى ۋايىم سوقتى.

دايراباي داۋرىققانمەن، كوپشىلىك جەڭىپ ارىز توقتاتىلىپ، سۇراۋ باستالدى:

— وسى كوللەكتيۆتەن شىعۋعا بولا ما؟ — دەدى بىرەۋ.

— بولادى.

— مەن شىعام.

— سەبەبى؟

— سەبەبى مىناۋ، —دەپ الگى كىسى ىلگەرى تامان كەلدى. — دايرابايدىڭ كەبى مەنىڭ باسىمدا دا بار، مال-مۇلىكتە ەرىك بولمادى. بيىل تىككىزىپ كيگەن ءبىر جاڭا تونىم بار ەدى، ەڭ ارعىسى سوعان يەلىگىم بولمادى. قايرانباي دەيتىن ءىنىمىز اۋدانعا باراتىن ەدىم دەپ ءبىر سۇراپ كيدى دە، قايتىپ بەرمەستەن كەتتى. بەرىرەك كەلگەن سوڭ سۇراسام: «جۇمىسىڭ بولماسىن، مۇلىك ورتاق» دەدى. و دا ويىنشىق. اتام ولسە اتامايتىن ءبىر سەمىز الاتايىم بار ەدى. جاقسى ايعىردىڭ بالاسى ەدى، تۇبىندە جاقسى ات بولادى عوي دەپ جۇرەتىن ەدىم... ءبىر كۇنى قاتىن دالادان ويبايىن سالا كىردى: «الا تايدى اكەتىپ بارا جاتىر» دەپ، جۇگىرىپ شىقسام، باسقارمانىڭ ادامدارى.

— اۋ، قالاي الىپ بارا جاتىرسىڭدار، سەبەبىن ايتساڭدارشى، — دەگەن ەدىم.

— مال سەنىكى ەمەس، كوللەكتيۆ مالى، كەدەيلەرگە سويىپ بەرەمىز، — دەيدى... نە دەرىمدى بىلمەي اقتارىلىپ تۇرىپ قالدىم. الا تاي شىرقىراپ ول بارادى، ەنەسى شىرقىراپ الباردا ول تۇر. ادامنان ارتىق كورىپ باعىپ تۇرعان مال. سويىپ، ەتىن جەسەم، مەنىڭ تاماعىمنان وتپەپ پە؟ مەنىڭ داۋلەتىم — قانشا ەكەنىن وسى وتىرعان جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. سەگىز قارا بىلتىر دا بار ەدى، بيىل دا بار. كۇزدى كۇنى ورىستىڭ ءبىر ماستەگىن ساتىپ سويدىم. وسى كۇنى ۇيدە ەت جوق، ەكى سيىرىم بۇزاۋلاپ ەدى، سونىڭ اعىن تالشىق قىلىپ وتىرمىن... ازىعى تاۋسىلعان كەدەي جوق دەمەيمىن، بار شىعار، تابىلار، ءبىراق الا تايدىڭ ەتى سول ناقتى كەدەيگە ءتيىپ وتىر ما؟ ءبىز كۇن ۇزاق ماڭدايىمىزدان تەر سىپىرىپ ءجۇرىپ كەسىپ ىستەگەنىمىزدە، الگى تەگىن جەگەندەر اۋىل قىدىرىپ بوس ءجۇردى...

— ول كىم، اشىپ ايتسايشى، —دەدى قاسىنداعى بىرەۋ.

— اشىپ ايتسا نەسى بار، ايتام: ەر جاقىپتى قايتەسىڭ؟ ەرجاقىپ كەسىپ ىستەدى دەپ ايتا الاسىڭ با؟ تەپسە تەمىر سىندىراتىن جاقسى-اق جىگىت. جاز كەسىپ ىستەسە، اينالدىرعان ءۇش جانعا ازىق تاۋىپ الماس پا؟!. مىنە، وسىندايلاردى تەكسەرسەڭىز ەكەن... سوندىقتان مەن شىعامىن دەپ تۇرمىن، — دەدى.

— جولداس وكىل،—دەدى تاپال بويلى سارى كىسى، — كوللەكتيۆكە ەرىكسىز كىرگەن كىسىلەر شىعا الادى دەپ جازىپتى گازەتكە، سونى سىزدەر قولداناسىزدار ما؟

— ابدەن قولدانامىز.

— ورتاشا داۋلەتتى ادام شىعامىن دەسە، ۇرىسپايسىز با؟

— ۇرىسپايمىز.

— ەندەشە مەن شىعام. نەگە شىعاتىنىمدى مەن ايتپايمىن، ءسىز سۇراماي-اق قويىڭىز.

— ايتسىن ايتسىن، — دەگەن داۋىستار شىعا باستادى.

— جولداستار، زورلاۋ جوق دەگەن ۇكىمەتتىڭ ۇرانىنا سۇيەنەمىن، زورلاۋعا قاقىلارىڭ جوق...

— ول كىسىنىڭ شىعاتىن سەبەبىڭ مەن ايتىپ بەرە الار ەدىم، — دەپ جاسىباي ورنىنان تۇردى.

— ايتسىن با؟

— ايتسىن!

— جاسىباي ايتپاسىن، ءوزى ايتسىن.

— جوق، جاسىباي ايتسىن!..

ءبىر سىپىرا جاڭ-جۇڭنان كەيىن جاسىبايعا ءسوز بەرىلەدى:

— جولداستار، مەن باسىنان ايتامىن، —دەدى جاسىباي، مۇرنىنىڭ ۇشى تەرشىپ. — بۇل ازاماتتىڭ اتى ايسارى، اكەسى جانبۋرا دەگەن كىسى. «جانبۋرا اتقا ءمىنىپ بيلىك قۇرعاندا، ەل سىلتىدەي تىندى» دەيتىن شالدار...

— اكەسىندە نەڭ بار؟

— جاسىباي جۇرگەن جەر بۇلىك!

— جاسىباي ارازدىقپەن ايتىپ تۇر،—دەگەن سوزدەر كوتەرىلىپ كەتتى.

— جوق، جولداستار، مەن ارازدىقپەن ايتپايمىن، بىلگەنىمدى ايتامىن، جانبۋرانى بىلمەگەنمەن ايسارىنى بىلەمىن، نيكولاي كەزىندە ايسارىنىڭ التى جىل اۋىلناي بولعانىن بىلەمىن؛ اۋىلناي كەزىندە پارانى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن العانىن بىلەمىن... جالعىز مەن ەمەس، بارىڭدە بىلەسىڭ... دۇرىس، ءقازىر اۋقاتى ورتاشا دەپ ورتالارىڭا الىپ ەدىڭدەر، تۇزىن اقتادى ما؟ «بۇلىكتىڭ باسى بۋرىلدان»دەپ، كەدەيدىڭ اراسىنا ىرىتكى سالىپ، تولقىتىپ وتىرعان وسى ەمەس پە؟.. ىرىتكى سالماسا، ۇيىنە نەگە جاسىرىن جيىلىس شاقىرادى؟ ەرسىلى-قارسىلى شاپتىرىپ، ورىس-قازاقتىڭ ەسەبىن نەگە جينايدى؟..

— جولداس، ءبىر اۋىز سوزگە رۇقسات ەتىڭىز! — دەپ ايسارى ورنىنان تۇردى. — جاسىبايدىڭ مەنى قۇرتام دەگەنى جالعىز بۇگىن ەمەس، بۇدان ون جىل بۇرىن ەدى، قۇداي ساقتاپ ءالى كەلەم. اجالىم جەتپەسە، ءالى دە بولسا كۇن كورەرمىن دەيمىن. «ارتەلىە كىرۋ كىرمەۋ ەرىكتى» دەپ پارتيا ورنى ايتىپتى عوي، مەن سوعان سۇيەندىم... ال، مەن كەتتىم! — دەپ ايسارى ەسىككە قاراي ءجۇردى.

— ءوزىڭ كەتپەسەڭ دە، كەتىرەيىك دەپ وتىر ەدىك، — دەدى جاسىباي.

— جاسىباي وسى ءسوزىن بارىمىزگە دە ايتادى عوي، ودان دا ءوزىمىز كەتەيىك،—دەپ ءومىرزاق تۇرەگەلدى.

— مەن دە كەتەم، — دەپ جاۋكە قوزعالدى.

جۇرت بىرتىندەپ تۇرا باستادى. بىرەۋمەن بىرەۋ ۇستاسىپ ءىلىنىسىپ جاتىر. جاڭ-جۇڭ داۋىس. جيىلىس باستىعى ىرىستى اۋزىن اشىپ اڭ تاڭ:

— باتىر-اۋ، بۇلارى نەسى؟ — دەدى ول.

دۇرلىككەن جۇرت ءبىرىن-بىرى جەتەكتەي كەلە، الپىس سەگىز ءۇيدىڭ ادامىنان جيىرماعا جەتپەيتىن كىسى قالدى. جاسىبايدىڭ، تەرى سامايىنان سورعالاي باستادى. قالعان جيىرما ءۇيدىڭ سەگىزى پارتيا مۇشەسى، توعىزى كومسومول. پارتيا ۇياسىنىڭ، كومسومول ۇياسىنىڭ، سوناۋ كوپشىلىككە از بولسا دا باسشىلىعىنىڭ بولماعانى ما؟..

— بۇل قالاي بولدى، — دەدى جاسىباي ساسىپ.

— قالاي بولسىن، ايسارى مەن سادۋاقاستىڭ لادى. ۇگىت جۇرگىزىپ، ءبارىن تولقىتىپ وتىرعان سولار، — دەدى ءدۇتپاي.

— سەندەردىڭ ۇگىتتەرىڭ قالاي؟ ۇيىستىرعان كەدەيلەرىڭ قايدا؟ ايسارى قۇرلى بولماعاندارىڭ با؟.. — دەپ، وكىل ولارعا جارماسا ءتۇستى.

— جوق، ولاي تۇسىنبەڭىز، ول قاتە، — دەدى جاسىباي تەرىن سۇرتە ءتۇسىپ، — ءبىزدىڭ ۇيىستىرعان كەدەيىمىز جوق ەمەس، كەدەيدىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ بەدەلىمىز كۇشتى ەدى. ءبىراق، وسى ناۋقان قاتاڭ ءتيدى.

شوقپاردى كەدەيگە سالىپ الدى. كىنانى اۋدانعا ارتام، اۋداننىڭ وكىلدەرىنە ارتام، — دەپ ەلدە ىستەلگەن ءبىر سىپىرا جولسىزدىقتاردىڭ جاسىباي تامىرىن اشتى...

دايراباي ۇيگە ۇرپيىڭكىرەپ كىرىپ:

— اۋ، سەندەر نەعىپ وتىرسىڭدار؟ — دەدى.

— نە بولدى؟

— نە بولسىن، سادۋاقاس پەن ايسارى جۇرتتى ءيىرىپ، ارتەلدەن شىعىندار دەپ ازعىرىپ جاتىر عوي.

— الدىمەن ءسوز شىعارعان، بۇلىك سالعان ءوزىڭ، ايسارى ازعىرماي ءقايتسىن؟!.

— قوي، جاسىباي، ورىنسىز كىنالاما، — دەپ دايراباي جابىرلەنىپ قالدى. مەن ايتسام، ارتەل باسقارماسىنىڭ جولسىز جۇمىسىن ايتتىم. قاشان دا بولسا ايتام، رايكومدا دا ايتام... ارتەلدەن شىعام دەپ ايتقان جەرىم بار ما؟ نەگە شىعام ارتەلدەن؟.. قۋالاساڭ دا شىقپايمىن!.. الگى تىنىبايلار قايدا، سولار دا داۋرىعىپ ءجۇر مە؟ — دەپ دايراباي اسىعىس تىسقا شىقتى...

جۇرت سان-ساپالاق: ءبىر شىعىپ، ءبىر كىرىپ جاتىر. جامالا جامالا جۇرتتىڭ باسى تاعى قۇرالدى.

— جولداس وكىل، كەلەتىندەر كەلىپ بولدى. مەن ارىزىمدى ايتىپ ءبىر سىپىرا اشۋىمدى تارقاتتىم. ەندىگى قالعانىن رايكومگە ايتارمىن. ءسىز جۇمىسىڭىزدى باستاڭىز. 68 ۇيدە نوسى جەردە 50 ءۇي وتىرمىز. ءبىر كولحوزعا ازدىق قىلماس، قانە، ايتا بەرىڭىز، — دەپ دايراباي كۇلىمسىرەدى.

— ۋا، قۇرىپ قالعىر، مانادان بەرى سونىڭدى ايتساڭ ەدى، — دەدى ءالىش.

— الەكە-اۋ، وسىدان باسقا مەندە ءسوز بولۋشى ما ەدى؟ كەدەيلەر توبىن كوركەيتپەي، پارتيانىڭ ەتەگىنەن ۇستاماي، ايسارىنىڭ ەتەگىنەن ۇستايدى دەپ پە ەدىڭىز؟ — دەدى، كىشكەنە ويلانىپ تۇردى دا:

— جولداس ەكىل، وسى مەن پارتياعا كىرسەم الا ما، — دەدى.

— العاندا ءسىزدى السىن، دەدى وكىل.

— ەندەشە مەن پارتياعا كىرەم! ءوي، جاسىباي، تىزبەدە جازىپ قوي: دايراباي 1930 جىلدىڭ 1 اپرەلىنەن باستاپ كوممۋنيست بولدى دە. وتىرعان جۇرت دۋ كۇلدى. وكىل ورتادا تۇرىپ ارتەلدىڭ جاڭا ۋستاۆىن وقىدى.

---