InfoHub Logo

ءداندى بۇرشاق داقىلدارى (اسبۇرشاق، نوقات، نوعاتىق، ءبورىبۇرشاق، ت.ب.) ءداندى داقىلداردىڭ ءۇشىنشى بيولوگيالىق توبىن قۇرايدى دا، بۇرشاق تۇقىمداسىنا جاتادى. بۇل داقىلداردىڭ تۇقىمدارىندا 20-30% جانە ودان دا جوعارى مولشەردە اقۋىز بولادى، ال بۇل ءداندى استىق داقىلدارىنان 1،5-3،0 ەسە ارتىق. ونىڭ ۇستىنە اقۋىزدى زاتتار امين قىشقىلدارىنىڭ قۇرامى بويىنشا (ليزين، تريپتوفان، ت.ب.) تولىققۇندى، جەڭىل ەريدى، ادام مەن جانۋارلار اعزالارىمەن جەڭىل قورىتىلادى. تۇقىمدار مەن جەمىستەرىندە اعزانىڭ قالىپتى قىزمەت ىستەۋىنە قاجەتتى كوپ مولشەردە كومىرسۋلارى (كراحمال) جانە ءار ءتۇرلى دارۋمەندەر (ا،ۆ،س، ت.ب.) دە شوعىرلانعان.

ءداندى بۇرشاق داقىلدارى مال شارۋاشىلىعىنداعى اقۋىز ماسەلەسىن شەشۋگە مۇمكىندىك جاسايدى. تازا جانە ارالاس ەگىستىكتەردە ولاردان قورەكتىلىگى جاقسى جاسىل بالاۋسا، پىشەن جانە سۇرلەم دايىندالادى. ولاردىڭ ساباعى مەن مەكەنى دە مال ازىقتىق قۇندىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءداندى بۇرشاق داقىلدارىنىڭ تۇقىمدارى وڭدەۋ ونەركاسىبىندە دە پايدالانىلادى. ايتا كەتكەن ءجون، اقۋىزدىڭ كوپ بولىگىن بۇرشاق تۇقىمداس وسىمدىكتەر اۋاداعى ازوتتى ءسىڭىرۋدىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاستىرادى. ولاردىڭ اگروتەحنيكالىق ماڭىزى دا زور: تامىرلارىندا ورنالاسقان تۇينەك باكتەريالارىنىڭ ازوتتى بايلاۋ قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا توپىراق ورگانيكالىق زاتتارمەن جانە بيولوگيالىق ازوتپەن بايىتىلادى. سوندىقتان بارلىق بۇرشاق تۇقىمداس وسىمدىكتەر كوپتەگەن اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنا جاقسى العى داقىل بولىپ تابىلادى.

ءداندى بۇرشاق داقىلدارى استىق داقىلدارىنان ءبىرقاتار مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىمەن دە اجىراتىلادى: تامىر جۇيەسى كىندىكتى، كوپتەگەن ءبۇيىر تامىرشالارىن تۇزەدى، توپىراققا 1،5-2،0 م تەرەڭدىككە دەيىن بويلايدى. ۇساق تامىرشالارىندا تۇينەكتەر ورنالاسقان جانە ولاردا ازوتتى بايلايتىن باكتەريالار داميدى. ساباعى ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى بەرىكتىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى: بىرەۋلەرى (نوقات، مايبۇرشاق، ت.ب.) تىك وسكەن قالپىن ساقتايدى، ال باسقالارىندا (اسبۇرشاق، جاسىمىق، نوعاتىق، ت.ب.) جاپىرىلعىش، مۇنىڭ ءوزى ەگىن جيناۋدا ۇلكەن قولايسىزدىق تۋدىرادى. جاپىراقتارى ءقۇرىلىسىنا قاراي ءۇش توپقا بولىنەدى: ءبىرىنشىسى — قاۋىرسىن جاپىراقتى وسىمدىكتەر (اسبۇرشاق، اتباس بۇرشاق، نوعاتىق، ت.ب.)، ەكىنشىسى -ۇشتىك جاپىراقتىلار (مايبۇرشاق، ۇرمە بۇرشاق) جانە ءۇشىنشىسى — ساۋساق-سالالى جاپىراقتىلار (ءبورى بۇرشاق). گۇلدەرى بۇرىس ءپىشىندى، بەستىك تۇردە بولادى. جەمىسى — ءار ءتۇرلى كولەمدى جانە ءپىشىندى بۇرشاققاپ. بۇرشاق داقىلدارىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ (اسبۇرشاق، جاسىمىق، ت.ب.) جەمىستەرى پىسكەن كەزدە جارىلادى دا، تۇقىمدارى شاشىلىپ، استىق ءونىمىن تەمەندەتەدى. تۇقىمنىڭ كولەمى مەن ءتۇسى دە ءار ءتۇرلى.

ءوسىپ-دامۋ كەزەڭىنىڭ ۇزاقتىعى بويىنشا ءداندى بۇرشاق داقىلدارى ەكى توپقا بولىنەدى: قىسقا (اسبۇرشاق، جاسىمىق، ت.ب.) جانە ءبىراز ۇزاقتاۋ (نوقات، ۇرمە بۇرشاق، ت.ب.). جىلۋعا تالابى بويىنشا ءداندى بۇرشاق داقىلدارىنان سۋىققا توزىمدىلەۋ (اسبۇرشاق، جاسىمىق)، جىلۋ سۇيگىشتەۋ (ءبورى بۇرشاق، اتباس بۇرشاق، نوقات) جانە جىلۋ سۇيگىش (مايبۇرشاق، ۇرمە بۇرشاق) دەپ اجىراتىلادى. بۇل داقىلداردىڭ ىلعالعا دا تالاپتارى بىردەي ەمەس: ەڭ ىلعال سۇيگىشتەرگە ماي بۇرشاق، ءبورى بۇرشاق، اتباس بۇرشاق جاتادى، سوندىقتان ولاردى ىلعالى مولىراق اۋدانداردا نەمەسە تەك سۋارۋ جاعدايىندا وسىرەدى: قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى دەپ نوقات، اسبۇرشاق، نوعاتىق سانالاتىندىقتان، ولاردى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك جانە ورتالىق وبلىستارىندا ۇلكەن تابىسپەن وسىرۋگە بولادى. قازاقستاندا ەگىستىك كولەمى بويىنشا ءداندى بۇرشاق داقىلدارىنىڭ ىشىندە ءبىرىنشى ورىندى اسبۇرشاق، ودان كەيىن نوقات، نوعاتىق، ت.ب. ورنالاسقان.

اسبۇرشاق

اسبۇرشاق باعالى، جوعارى اقۋىزدى ءداندى بۇرشاق داقىلى بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا اۋدانداستىرىلعان سورتتارىنىڭ تۇقىمدارىندا ورتا ەسەپپەن 24-27% اقۋىز، 50% -دان استام كومىرسۋلارى (نەگىزىنەن كراحمال)، ايتارلىقتاي مولشەردە ماي، كۇلدىك زاتتار مەن دارۋمەندەر (ا،ۆ،س ج.ب.) بولادى. تۇقىمدارى جوعارى قورەكتىلىگىمەن جانە جاقسى دامدىك ساپاسىمەن ەرەكشەلەنەدى، ءار ءتۇرلى تاعامدار دايىنداۋعا ءبۇتىن جانە ۇگىتىلگەن تۇقىمدار كەڭىنەن قولدانىلادى، كونسەرۆىلەنگەن تۇردە دە پايدالانۋعا بولادى. اسبۇرشاقتان ءار ءتۇرلى مال ازىقتىق ونىمدەر دە (دارا ازىق، ءشوپ ۇنى، پىشەن، پىشەندەمە، ت.ب.) وندىرىلەدى. ول — جازدىق بيداي جانە باسقا اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنا جاقسى العى داقىل. 2000 جىلى قازاقستاندا وسىرىلگەن ءداندى بۇرشاق داقىلدارىنىڭ (57،4 مىڭ/گا) 80%-دان استامى اسبۇرشاقتىڭ ۇلەسىندە بولدى.

مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى

اسبۇرشاق بىرنەشە تۇرلەردى بىرىكتىرەدى، بارىنشا كەڭ تاراعانى ەگىستىك اسبۇرشاق جانە ول نەگىزىنەن ازىق-تۇلىكتىك ماقساتقا وسىرىلەدى. ونىڭ تامىرى كىندىكتى، ساباعى جاپىرىلعىش، جاپىراقتارى كۇردەلى، قوسقاۋىرسىندى، گۇل شوعىرى — بۇتاقباس، جەمىسى — بىرنەشە تۇقىمدى بۇرشاققاپ، تۇقىمدارى دومالاق، اشىق ءتۇستى.

بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى

اسبۇرشاق — سۋىققا ءتوزىمدى ءارى ىلعال سۇيگىش وسىمدىك. ونىڭ تۇقىمى 1-2°س جىلىلىقتا ونە الادى، الايدا تىرشىلىككە قابىلەتتى ەگىن كوگى +5°س جىلىلىقتا 20-25 توۋلىكتەن كەيىن، ال 15°س تەمپەراتۋرادا 7-8 تاۋلىكتە پايدا بولادى. بۇتاقتانۋ، بۇرلەنۋ، گۇلدەنۋ جانە پىسىپ-جەتىلۋ كەزەڭدەرىنە بارىنشا وڭتايلى تەمپەراتۋرا 15-20°س. داقىلدىڭ ەگىن كوگى — 8°س دەيىنگى قىسقا مەرزىمدە بوزقىراۋدى كوتەرەدى، ال گۇلدەنۋ مەن ءداننىڭ تولىسۋ كەزەڭدەرىندە ءتىپتى — 2-4°س بوزقىراۋ ءقاۋىپتى. ىلعالعا قوياتىن تالاپتارى مەن ءبىر ولشەم قۇرعاق زاتتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن شىعىندايتىن ىلعال مولشەرى بويىنشا اسبۇرشاق ىلعال سۇيگىش وسىمدىكتەر قاتارىنا جاتادى، دەگەنمەن ءوزىنىڭ قۋاتتى تامىر جۇيەسىمەن توپىراقتىڭ تەرەڭ قاباتىنان سۋدى سورۋىنا بايلانىستى، ول كوپتەگەن باسقا ءداندى بۇرشاق، جازدىق استىق داقىلدارى، ت.ب. قاراعاندا قۇرعاقشىلىقتى جەڭىل كوتەرەدى. اسبۇرشاقتىڭ ىلعالعا بارىنشا جوعارى تالابى بۇرشىكتەنۋ-گۇلدەنۋ كەزەڭىنە سايكەس كەلەدى. وسى كەزەڭدەگى توپىراقتىڭ جاقسى ىلعالدىلىعى ونىڭ جوعارى ءونىمىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. اسبۇرشاقتىڭ ترانسپيرانسيالىق كوەففيسيەنتى 300-600 ارالىعىندا. گۇلدەنۋ كەزەڭىنىڭ سوزىلىڭقىلىعىنا بايلانىستى ونىڭ تۇقىمدارى بىركەلكى پىسپەيدى، ال بۇل ەرەكشەلىك ەگىن جيناۋ مەزگىلى مەن ءتاسىلىن دۇرىس تاڭداپ الۋعا ءماجبۇر ەتەدى. اسبۇرشاق قورەكتەنۋ ەلەمەنتتەرى جەتكىلىكتى قارا، كۇڭگىرت، قارا قوڭىر، ت.ب. توپىراقتاردا جاقسى وسەدى. اسبۇرشاق ءۇشىن قىشقىل، مەحانيكالىق قۇرامى اۋىر، سورتاڭدى جانە باتپاقتانعان توپىراقتار جارامسىز، جەڭىل قۇمداق توپىراقتاردا دا ول ناشار وسەدى. سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستاندا اسبۇرشاقتىڭ نەوسىپايۋششييسيا ءى، ومسكايا نەوسىپايۋششييسيا، رامونسكيي 77، شال، ت.ب. سورتتارى وسىرىلەدى.

قارقىندى ءوسىرۋ تەحنولوگياسى

سولتۇستىك قازاقستاندا اسبۇرشاق ءسۇرى تانابىنان كەيىنگى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جازدىق بيدايدان كەيىن ورنالاستىرىلادى. اسبۇرشاق ءبىر تاناپتا قايتا ءوسىرۋدى كوتەرە المايدى، ويتكەنى اۋرۋلار مەن زيانكەستەردەن ۇلكەن زارداپ شەگەدى. توپىراقتى نەگىزگى وڭدەۋ جازىقتىلگىشتەرمەن نەمەسە تەرەڭ قوپسىتقىشتارمەن ىسكە اسىرىلادى. سەبۋ الدىنداعى توپىراق وڭدەۋ بيدايدىكىنە ۇقساس. تەڭدەستىك تاسىلىمەن انىقتالعان فوسفورلى تىڭايتقىشتى توپىراقتى نەگىزگى وڭدەگەندە ەنگىزەدى. ىلعالدى اۋدانداردا جانە سۋارمالى جاعدايدا وسىرگەندە اسبۇرشاق تۇقىمىن نيتراگينمەن وندەگەندە جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزىلەدى، ال مۇنىڭ ءوزى وسىمدىك تامىرلارىندا تۇينەكتەردىڭ تۇزىلۋىڭە مۇمكىندىك جاسايدى، اسبۇرشاقتىڭ ازوتتى بايلاۋىن كۇشەيتەدى. اۋرۋلارعا قارسى نيتراگينمەن ينوكۋلياسيالاۋعا دەيىن بۇرشاق تۇقىمىن جارتىلاي قۇرعاق تاسىلمەن 70% -دى تيگام (4-6 كگ/ت) نەمەسە 80% -دى تمتد (3-4 كگ/ت) ۋلى زاتتارمەن دارىلەيدى. اسبۇرشاقتىڭ اتالعان ايماقتى وڭتايلى سەبۋ مەرزىمى — 15-25 مامىر. ونى نەگىزىنەن جاپپاي قاتارداعى تاسىلمەن سەبەدى، تۇقىمنىڭ سەبۋ مولشەرى 0،6-0،9 ملن/گا ونگىش تۇقىم. اسبۇرشاقتىڭ تۇقىمدارى ىلعالدى توپىراق قاباتىنا سىڭىرىلەدى (4-5 سم-دەن 8-9 سم-گە دەيىن). اسبۇرشاق ەگىستىگىن كۇتىپ-باپتاۋ ەگىن كوگىنە دەيىنگى (سەبۋدەن 3-4 تاۋلىكتەن سوڭ) تىرمالاۋدان باستالادى، سونىڭ ناتيجەسىندە ارامشوپتەردىڭ اق جىپشەلەرى جويىلادى جانە توپىراق قابىرشاعى ۇگىتىلەدى. كوكتەگەننەن كەيىن جانە تامىرلانعاننان سوڭ ەگىن كوگىن كولدەنەڭ نەمەسە قيعاشتاپ جەڭىل تىرمالارمەن تىرمالايدى. اسبۇرشاق سەبىلەتىن تاناپتارداعى ءبىرجىلدىق ارامشوپتەرگە قارسى لينۋرون نەمەسە پرومەترين گەربيسيدىن قولدانادى. بۇل گەربيسيدتەردى سەبۋ الدىندا ز-4 سم تەرەڭدىككە 1،5-3،وكگ/گاا.ە.ز. بويىنشا ەنگىزەدى. قوسجارناقتى ارامشوپتەرگە قارسى اسبۇرشاقتىڭ 4-6 جاپىراق كەزەڭىندە 2م-4ح گەربيسيدىنىڭ 2-3 كگ/گا مولشەرىمەن ەگىستىك بۇركىلەدى (وپ-2000 جانە باسقالارمەن). ءبىزتۇمسىق، ءدان كەمىرگىشتەرگە قارسى جاپپاي كوكتەگەن كەزدە ەىستىكتى 20%-دى (0،5-1،0 ل/گا) نەمەسە 40% -دى (0،25-0،5 ل/گا) مەتافوسپەن وڭدەيدى.

اسبۇرشاق ەگىستىگى بولەكتەپ جينالادى. اسبۇرشاق تۇقىمىنىڭ ورتاشا ىلعالدىلىعى 30-35% جەتكەندە نەمەسە وسىمدىكتەرىنىڭ ورتا بولىگىندەگى بۇرشاققاپتاردىڭ 70-75% سارعايعاندا ونى دەستەلەگىشتەرمەن (جبا-3،5) دەستەگە شابادى، ال دەستەدە تۇقىم ىلعالدىلىعى 18-20% جەتكەندە اسبۇرشاق استىعى باستىرىلادى.

نوقات

ازىق-تۇلىكتىك جانە مال ازىقتىق داقىل رەتىندە وسىرىلەدى. تۇقىمدارىندا 31% -عا دەيىن اقۋىز، 60% -عا دەيىن كومىرسۋلارى، 4،5% -عا دەيىن ماي، ت.ب. بولادى. تاعامعا پىسىرىلگەن، كوفە سۋرروگاتى تۇرلەرىندە پايدالانىلادى. نوقاتتىڭ اشىق ءتۇستى سورتتارى ازىق-تۇلىككە، ال قوڭىر تۇقىمدى سورتتارى مال ازىعىنا جارامدى.

مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى

نوقات كوپتەگەن تۇرلەردى بىرىكتىرەدى، ولاردىڭ ىشىندە كەڭ تاراعانى مادەني نوقات — ءبىرجىلدىق وسىمدىك. تامىر جۇيەسى كىندىكتى، ساباعى تىك وسەدى جانە جاپىرىلمايدى، جاپىراقتارى دارا قاۋىرسىندى، ءارى تۇكپەن كومكەرىلگەن، گۇلدەرى ۇساق، ءار ءتۇستى، قوس جىنىستى، بۇرشاققاپتارى قامپيعان، قوستۇقىمدى جونە تۇكتى. تۇقىمدارى سوپاق ءپىشىندى تۇمسىقتى، اشىق تۇستەن قاراعا دەيىن جانە 1000 سانىنىڭ ماسساسى 250-315 گ.

بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى

گۇلدەنۋ جانە ءپىسۋ كەزەڭدەرىندە نوقات ايتارلىقتاي جىلۋ سۇيگىش وسىمدىك، الايدا ول بوزقىراۋعا ءتوزىمدى، ەگىن كوگى قىسقا مەرزىمدى -11°س دەيىنگى بوزقىراۋدى كوتەرەدى. ءوسۋى مەن جەتىلۋى ءۇشىن نوقاتقا وڭتايلى تەمپەراتۋرا 18-20°س. ايماقتا وسىرىلەتىن ورتاشا مەرزىمدە پىسەتىن سورتتارىنا قاجەتتى بەلسەندى تەمپەراتۋرا جيىنتىعى — 1500-1700°س. ءباسقاداندى بۇرشاق داقىلدارىنا قاراعاندا نوقات قۇرعاقشىلىق پەن جوعارى تەمپەراتۋرانى جاقسى كوتەرەدى. نوقات قارا، قوڭىر توپىراقتاردا جاقسى وسەدى، سورتاڭ جانە قۇمداق توپىراقتاردى ناشار كوتەرەدى. اۋدانداستىرىلعان سورتتارى – يۋبەلەينىي، ۆولگرادسكيي 10، كاميلا 1255، كراسنوكۋتسكيي 123.

---