دىبىستى قالاي ەستيمىز جانە ول قالاي تارالادى؟
فيزيكا پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتان تۋىنداعان «دىبىستى قالاي ەستيمىز جانە ول قالاي تارالادى؟» اتتى ماقالا.
تابيعاتتا ادام بالاسى بىلە بەرمەيتىن نەشە ءتۇرلى قۇبىلىستار بار.
قورشاعان ورتادا ءبىز كورمەيتىن، قولعا ۇستالمايتىن، ءبىراق سول ارقىلى ءبىر - بىرىمىزبەن قارىم - قاتىناس جاساپ، مۋزىكا، راديو تىڭدايتىن تولقىن ءتۇرى بار. بۇل تولقىن ءتۇرى دىبىس دەپ اتالادى. ءبىز ەستىپ جۇرگەن مۋزىكالار، ۇيالى تەلەفوننىڭ شىرىلداۋى، ادامداردىڭ سىبىرلاۋى مەن سويلەۋى، ساباقتاعى قوڭىراۋدىڭ داۋىسى، تەڭىزدىڭ تولقىنى، جانۋارلاردىڭ ءۇنى، قۇستاردىڭ سايراۋى، ءبارى - ءبارى تولقىن تۇرلەرىنە جاتادى. فيزيكا - ادامنىڭ تابيعات زاڭدارىن تانىپ بىلۋگە دەگەن تابيعي ۇمتىلىسىن تۇسىندىرەتىن عىلىم.
دىبىس اۋا، سۋ جانە قاتتى دەنەلەر ارقىلى كوزگە كورىنبەيتىن تولقىندار تۇرىندە ەنەدى. دىبىس جونىندەگى فيزيكالىق ۇعىم ادام قۇلاعىنا ەستىلەتىن، ەستىلمەيتىن دىبىستاردىڭ بارلىعىن قامتيدى. دىبىستار تۋرالى عىلىم اكۋستيكا دەپ اتالادى جانە بۇل سالا عيماراتتاردى جوبالاۋدا، تەلەديدار، سۋ قۇبىرلارىنان باستاپ ماشينا، پويىز جانە ۇشاقتارعا دەيىنگى تاۋارلاردى جوبالاۋدا پايدالانىلادى. دىبىس قابىلداعىشتار قابىلداعان دىبىس ەنەرگياسىن ەنەرگيانىڭ باسقا تۇرلەرىنە تۇرلەندىرەدى. مىسالى، ادامدار مەن جانۋارلاردىڭ ەستۋ اپپاراتى دىبىس قابىلداعىشقا جاتادى.
تەحنيكادا دىبىستى قابىلداۋ ءۇشىن، كوبىنەسە، ەلەكتر اكۋستيكالىق تۇرلەندىرگىشتەر، مىسالى، اۋادا ميكروفون، سۋدا گيدروفون، ال جەر قىرتىسىندا گەوفون پايدالانىلادى. دىبىس تولقىندارىنىڭ تارالۋى، ەڭ الدىمەن، دىبىس جىلدامدىعىمەن سيپاتتالادى. گازدار مەن قاتتى دەنەلەردە قۋما تولقىندار بولشەكتەردىڭ تەربەلىس باعىتى تولقىننىڭ تارالۋ باعىتىمەن باعىتتاس تاراي الادى. ورتانىڭ بىرتەكتى بولماۋى دا دىبىس تولقىندارىن، مىسالى، سۋ كوپىرشىگىندەگى، تەڭىزدىڭ تولقىندانعان بەتىندەگى، ت. ب دىبىستىڭ شاشىراۋىن شاشىراتادى. دىبىستىڭ تارالۋىنا اتموسفەرا، تەڭىزدەگى قىسىم، تەمپەراتۋرا، جەلدىڭ كۇشى مەن جىلدامدىعى دا اسەر ەتەدى.
دىبىستى ءبىزدىڭ قالاي ەستيتىنىمىز دىبىس تولقىندارىنىڭ تۇرىنە بايلانىستى بولادى. تولقىنداردىڭ ارالىعى دىبىستىڭ جيىلىگىنە نەمەسە جوعارىلىعىنا اسەر ەتەدى. تىعىز ورنالاسقان تولقىندار – جوعارى جيىلىكتى، ال سوزىڭقىلارى – تومەن جيىلىكتى كورسەتەدى. اشىق ءۇندى دىبىس، ماسەلەن، قوڭىراۋ – جاتىق تولقىندار، ال وتكىر ۇندەر، ماسەلەن داڭعىراق سوعۋ – يرەك تولقىندار جاسايدى.
دىبىس تولقىندارى اۋا ارقىلى شامامەن 1190 كم/ساع. جىلدامدىقپەن قوزعالادى. بۇل جارىق تولقىندارىنىڭ جىلدامدىعىنان باياۋىراق، مىنە سوندىقتان دا ءبىز ۇشاقتى نەمەسە جارىلىستى الىستان اۋەلى كوزىمىزبەن كورگەننەن كەيىن عانا دىبىسىن ەستيمىز. دىبىس سۋدىڭ استىندا شامامەن 5000كم/ساع. جىلدامدىقپەن شاپشاڭىراق قوزعالادى، ءبىراق ءدال جىلدامدىق تەمپەراتۋراعا بايلانىستى وزگەرىپ تۇرادى. تەربەلىستەر ءبىزدىڭ ميىمىزدا جۇيكە يمپۋلستەرىنە اينالادى. جيىلىگى 16گس - تەن تومەن بولاتىن دىبىس ينفرادىبىس دەپ، 20 كگس - تەن جوعارى بولاتىن دىبىس ۋلترادىبىس دەپ اتالادى. ال 109 گس - تەن 1012 – 1013 گس - كە دەيىنگى ەڭ جوعارى جيىلىكتەگى سەرپىمدى تولقىندار گيپەردىبىسقا جاتادى.
دىبىس، دىبىس دەپ جاتىرمىز. ال سول دىبىس بىزگە قالاي، نە ارقىلى جەتەدى؟ ارينە، قۇلاعىمىز ارقىلى. اينالادا الۋان ءتۇرلى دىبىستار، كوپ ادامداردىڭ سويلەگەندەرى، جانۋارلاردىڭ دىبىستارى، مۋزىكا، جاپىراقتىڭ سىبدىرى، ت. ب. ولاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا جەتەدى. سىرتقى قۇلاققا قۇلاق قالقانى مەن سىرتقى دىبىس جاتادى. قۇلاق قالقانى اۋاداعى دىبىىس تەربەلىستەرىن قۇلاقتىڭ ىشىنە باعىتتايدى. سىرتقى قۇلاقتا دىبىس جولى بار. دىبىس جولى ارقىلى دابىل جارعاعىنان دىبىس تولقىندارى ءوتىپ بارىپ، قۇلاققا جەتەدى. دەمەك، قۇلاق قالقانىنان وتكەن دىبىس دىبىس جولىنىڭ قابىرعالارىنا سوقتىعىسىپ بارىپ، سونان كەيىن ەستۋ جۇيكەسى ارقىلى ميعا بەرىلەدى. مي بۇل دىبىستاردىڭ ماعىناسىن اشىپ وقيدى دا، ءبىز ولاردى ەستيمىز.
ح. دوسمۇحامەد ۇلى ءوزىنىڭ «وقۋشىنىڭ ساۋلىعىن ساقتاۋ» ەڭبەگىندە ءار مۇشەنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ مەن كۇتۋ تۋرالى جازبالارىن قالدىرعان. ول دىبىس تۋراسىندا، ياعني دىبىستىڭ ادام اعزاسىنا اسەرىن تاعى ءبىر مارتە ايقىنداي ءتۇستى. «قۇلاعىڭ ساۋ بولسىن دەسەڭىز... قۇلاعىڭا ايقايلاتپا، شىڭعىرتپا، ءوزىڭ دە وسىنى ورىندا» دەگەن ەكەن. ولاي بولسا، قۇلاقتىڭ اتقارار قىزمەتى كوپ ەكەن. سول ءۇشىن دە ونى كۇتە ءبىلۋ كەرەك. ايقايلاپ سويلەمەۋگە تىرىسۋ كەرەك. ايتپەسە دابىل جارعاعىڭا زيان كەلتىرۋىڭ مۇمكىن. تەلەديدار نەمەسە ماگنيتوفوننىڭ دىبىسىن قاتتى شىعارما، بۇل ەستۋگە زيانىن تيگىزەدى.
اتىراۋ وبلىسى، قىزىلقوعا اۋدانى،
تايسويعان اۋىلى، ع. سلانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ
10 سىنىپ وقۋشىسى ساتىبەك ايكوركەم
ع. سلانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتە فيزيكا جانە ماتەماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى
مولداشيەۆا مادينا ۋتەپوۆنا
تابيعاتتا ادام بالاسى بىلە بەرمەيتىن نەشە ءتۇرلى قۇبىلىستار بار.
قورشاعان ورتادا ءبىز كورمەيتىن، قولعا ۇستالمايتىن، ءبىراق سول ارقىلى ءبىر - بىرىمىزبەن قارىم - قاتىناس جاساپ، مۋزىكا، راديو تىڭدايتىن تولقىن ءتۇرى بار. بۇل تولقىن ءتۇرى دىبىس دەپ اتالادى. ءبىز ەستىپ جۇرگەن مۋزىكالار، ۇيالى تەلەفوننىڭ شىرىلداۋى، ادامداردىڭ سىبىرلاۋى مەن سويلەۋى، ساباقتاعى قوڭىراۋدىڭ داۋىسى، تەڭىزدىڭ تولقىنى، جانۋارلاردىڭ ءۇنى، قۇستاردىڭ سايراۋى، ءبارى - ءبارى تولقىن تۇرلەرىنە جاتادى. فيزيكا - ادامنىڭ تابيعات زاڭدارىن تانىپ بىلۋگە دەگەن تابيعي ۇمتىلىسىن تۇسىندىرەتىن عىلىم.
دىبىس اۋا، سۋ جانە قاتتى دەنەلەر ارقىلى كوزگە كورىنبەيتىن تولقىندار تۇرىندە ەنەدى. دىبىس جونىندەگى فيزيكالىق ۇعىم ادام قۇلاعىنا ەستىلەتىن، ەستىلمەيتىن دىبىستاردىڭ بارلىعىن قامتيدى. دىبىستار تۋرالى عىلىم اكۋستيكا دەپ اتالادى جانە بۇل سالا عيماراتتاردى جوبالاۋدا، تەلەديدار، سۋ قۇبىرلارىنان باستاپ ماشينا، پويىز جانە ۇشاقتارعا دەيىنگى تاۋارلاردى جوبالاۋدا پايدالانىلادى. دىبىس قابىلداعىشتار قابىلداعان دىبىس ەنەرگياسىن ەنەرگيانىڭ باسقا تۇرلەرىنە تۇرلەندىرەدى. مىسالى، ادامدار مەن جانۋارلاردىڭ ەستۋ اپپاراتى دىبىس قابىلداعىشقا جاتادى.
تەحنيكادا دىبىستى قابىلداۋ ءۇشىن، كوبىنەسە، ەلەكتر اكۋستيكالىق تۇرلەندىرگىشتەر، مىسالى، اۋادا ميكروفون، سۋدا گيدروفون، ال جەر قىرتىسىندا گەوفون پايدالانىلادى. دىبىس تولقىندارىنىڭ تارالۋى، ەڭ الدىمەن، دىبىس جىلدامدىعىمەن سيپاتتالادى. گازدار مەن قاتتى دەنەلەردە قۋما تولقىندار بولشەكتەردىڭ تەربەلىس باعىتى تولقىننىڭ تارالۋ باعىتىمەن باعىتتاس تاراي الادى. ورتانىڭ بىرتەكتى بولماۋى دا دىبىس تولقىندارىن، مىسالى، سۋ كوپىرشىگىندەگى، تەڭىزدىڭ تولقىندانعان بەتىندەگى، ت. ب دىبىستىڭ شاشىراۋىن شاشىراتادى. دىبىستىڭ تارالۋىنا اتموسفەرا، تەڭىزدەگى قىسىم، تەمپەراتۋرا، جەلدىڭ كۇشى مەن جىلدامدىعى دا اسەر ەتەدى.
دىبىستى ءبىزدىڭ قالاي ەستيتىنىمىز دىبىس تولقىندارىنىڭ تۇرىنە بايلانىستى بولادى. تولقىنداردىڭ ارالىعى دىبىستىڭ جيىلىگىنە نەمەسە جوعارىلىعىنا اسەر ەتەدى. تىعىز ورنالاسقان تولقىندار – جوعارى جيىلىكتى، ال سوزىڭقىلارى – تومەن جيىلىكتى كورسەتەدى. اشىق ءۇندى دىبىس، ماسەلەن، قوڭىراۋ – جاتىق تولقىندار، ال وتكىر ۇندەر، ماسەلەن داڭعىراق سوعۋ – يرەك تولقىندار جاسايدى.
دىبىس تولقىندارى اۋا ارقىلى شامامەن 1190 كم/ساع. جىلدامدىقپەن قوزعالادى. بۇل جارىق تولقىندارىنىڭ جىلدامدىعىنان باياۋىراق، مىنە سوندىقتان دا ءبىز ۇشاقتى نەمەسە جارىلىستى الىستان اۋەلى كوزىمىزبەن كورگەننەن كەيىن عانا دىبىسىن ەستيمىز. دىبىس سۋدىڭ استىندا شامامەن 5000كم/ساع. جىلدامدىقپەن شاپشاڭىراق قوزعالادى، ءبىراق ءدال جىلدامدىق تەمپەراتۋراعا بايلانىستى وزگەرىپ تۇرادى. تەربەلىستەر ءبىزدىڭ ميىمىزدا جۇيكە يمپۋلستەرىنە اينالادى. جيىلىگى 16گس - تەن تومەن بولاتىن دىبىس ينفرادىبىس دەپ، 20 كگس - تەن جوعارى بولاتىن دىبىس ۋلترادىبىس دەپ اتالادى. ال 109 گس - تەن 1012 – 1013 گس - كە دەيىنگى ەڭ جوعارى جيىلىكتەگى سەرپىمدى تولقىندار گيپەردىبىسقا جاتادى.
دىبىس، دىبىس دەپ جاتىرمىز. ال سول دىبىس بىزگە قالاي، نە ارقىلى جەتەدى؟ ارينە، قۇلاعىمىز ارقىلى. اينالادا الۋان ءتۇرلى دىبىستار، كوپ ادامداردىڭ سويلەگەندەرى، جانۋارلاردىڭ دىبىستارى، مۋزىكا، جاپىراقتىڭ سىبدىرى، ت. ب. ولاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا جەتەدى. سىرتقى قۇلاققا قۇلاق قالقانى مەن سىرتقى دىبىس جاتادى. قۇلاق قالقانى اۋاداعى دىبىىس تەربەلىستەرىن قۇلاقتىڭ ىشىنە باعىتتايدى. سىرتقى قۇلاقتا دىبىس جولى بار. دىبىس جولى ارقىلى دابىل جارعاعىنان دىبىس تولقىندارى ءوتىپ بارىپ، قۇلاققا جەتەدى. دەمەك، قۇلاق قالقانىنان وتكەن دىبىس دىبىس جولىنىڭ قابىرعالارىنا سوقتىعىسىپ بارىپ، سونان كەيىن ەستۋ جۇيكەسى ارقىلى ميعا بەرىلەدى. مي بۇل دىبىستاردىڭ ماعىناسىن اشىپ وقيدى دا، ءبىز ولاردى ەستيمىز.
ح. دوسمۇحامەد ۇلى ءوزىنىڭ «وقۋشىنىڭ ساۋلىعىن ساقتاۋ» ەڭبەگىندە ءار مۇشەنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ مەن كۇتۋ تۋرالى جازبالارىن قالدىرعان. ول دىبىس تۋراسىندا، ياعني دىبىستىڭ ادام اعزاسىنا اسەرىن تاعى ءبىر مارتە ايقىنداي ءتۇستى. «قۇلاعىڭ ساۋ بولسىن دەسەڭىز... قۇلاعىڭا ايقايلاتپا، شىڭعىرتپا، ءوزىڭ دە وسىنى ورىندا» دەگەن ەكەن. ولاي بولسا، قۇلاقتىڭ اتقارار قىزمەتى كوپ ەكەن. سول ءۇشىن دە ونى كۇتە ءبىلۋ كەرەك. ايقايلاپ سويلەمەۋگە تىرىسۋ كەرەك. ايتپەسە دابىل جارعاعىڭا زيان كەلتىرۋىڭ مۇمكىن. تەلەديدار نەمەسە ماگنيتوفوننىڭ دىبىسىن قاتتى شىعارما، بۇل ەستۋگە زيانىن تيگىزەدى.
اتىراۋ وبلىسى، قىزىلقوعا اۋدانى،
تايسويعان اۋىلى، ع. سلانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ
10 سىنىپ وقۋشىسى ساتىبەك ايكوركەم
ع. سلانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتە فيزيكا جانە ماتەماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى
مولداشيەۆا مادينا ۋتەپوۆنا
You Might Also Like
