ءدۇلدۇل-بۇلبۇل
بۇل ءبىر مامىراجاي ورمان ەدى. جان-جانۋارلار مەن قۇس بىتكەن كۇندەلىكتى ءوز تىرشىلىكتەرىمەن اينالىسىپ، بەيبىت ءومىر سۇرەتىن. تاڭ الدىندا بۇلبۇلدار سايراپ، ورمانداعى تىرشىلىك اتاۋلىنى ءتاتتى ۇيقىدان وياتادى. وزدەرىنە تانىس ءارى سونداي ىستىق بۇلبۇل ۇنىنەن ويانعان جان جانۋارلار مەن وسىمدىك بىتكەن ماسايراپ، بىر-بىرىنە باس ءيىسىپ، «قايىرلى تاڭ» ايتىسىپ، شات-شادىمان بولادى. ءاربىر جاڭا كۇندى قارسى الۋ — ولار ءۇشىن زور قۋانىش. سول سەبەپتى قارت ورمان دا ءوز بۇلبۇلدارىن جاقسى بىلەتىن. ولاردى ءتىپتى داۋىستارىنان-اق ايىرا الۋشى ەدى.
«مىنە، بۇل — ۇيقىسى سەرگەك ءبىزدىڭ اۋەز عوي. قانداي كەرەمەت ءۇن، جان دۇنيەڭدى بىردەن باۋراپ، ۇيقىڭدى شايداي اشىپ جىبەرەدى اپ-ساتتە، — دەپ ريزا بولادى كۇن سايىن ۇيقىدان كوڭىلدى وياناتىن ورمان اتا. — انە، ونىڭ اۋەزدى ءانىن ناز ارىپتەسى ءىلىپ اكەتتى. ناز دەسە، ناز، كۇللى الەمدى ەركەلەتە الديلەپ، شاتتىققا بولەي جونەلدى. ونىڭ ۇنىندە نە جوق دەيسىڭ: بۇلاقتىڭ نازعا تولى سىلدىراعان كۇلكىسى دە، سامال جەلمەن تەربەلگەن جاپىراقتىڭ سىبىر-كۇبىرى دە، ەڭ اياعى كۇن شۋاعىنىڭ رايحان گۇلىن «ءۇپ» دەپ، ۇلبىرەتە وپكەنىنە دەيىن — ءبارى بار». نازدان كەيىنگى كەزەك — سازدىكى. ونىڭ سازدى انىمەن شابىتتانعان تىرشىلىك يەلەرى بىردەن ءىس-قيمىلعا كوشىپ، ۇيرەنشىكتى تىرلىكتەرىنە كىرىسەدى.
ورمان اتا بۇگىن دە كۇندەگى ادەت بويىنشا اۋەز بۇلبۇلدىڭ اسەم انىمەن ويانعان. كەرىلىپ-سوزىلا، اينالاسىنا مەيىرلەنە كوز تاستاپ قويىپ، ادەمى ۇنگە ەلتي بەرگەنى سول ەدى، الدەقانداي ءبىر دوكىر داۋىس جان ءلاززاتىن بىت-شىت قىلعانى.
— سەن كىمسىڭ؟ مەنىڭ ءانىمدى نەگە قايتالايسىڭ؟!. — دەپ تەپسىنەدى.
— بۇلبۇلمىن، اۋەز دەگەن. ءان… ءالىمساقتان وزىمدىكى.
— بۇلبۇل — مىنا مەنمىن! جانە جاي عانا بۇلبۇل ەمەس، ءدۇلدۇل-بۇلبۇلمىن. ءالى كۇنگە دەيىن ەستىمەپ پە ەدىڭ وندايدى؟!. بۇل ورماندا ءان سالۋعا مەنىڭ عانا قۇقىم بار.
ورمان اتا تاڭ-تاماشا. «مۇنىسى كىم تاعى؟!. بۇلبۇلداردا مۇنداي قىلىق، ياعني باقتالاستىق دەگەن اتىمەن بولماۋشى ەدى عوي؟..» دەگەن ويمەن اۋەز بۇلبۇل مەكەن ەتەتىن ءماجنۇن تال شوعىرى جاققا زەر سالدى.
ە-ە، بۇل تاياۋدا عانا پايدا بولعان انە ءبىر قۇس قوي. «بۇلبۇلمىن» دەيدى. جاراتىلىسى جۇمباقتاۋ بۇل قۇس جايلى ساۋىسقان جەتكىزگەن مالىمەتكە قاراعاندا، تۇبىندە ءبىر شيكىلىك بار. «قانشا جەردەن بۇلبۇل بولۋعا تىرىسقانىمەن، ءبارىبىر تەگى باسقا ەكەندىگى سىر بەرىپ قالادى»، — دەگەن ەدى-اۋ.
سويتكەنشە بولماي قاناتى سۋسىلداپ ورمان حابارشىسى — ساۋىسقاننىڭ ءوزى دە جەتتى:
— ايتتىم ەمەس پە، ورەكە، ءتۇبى شيكى دەپ. مىنە، اسەم ءاندى ءبۇلءدىردى. ءاندى عانا ەمەس، كۇللى تىرشىلىگىمىزدىڭ شىرقىن بۇزدى. بۇل نە سۇمدىق! ماسقارا!..
ورمان ويلانىپ قالدى. راسىندا، بۇل بۇلبۇلسىماقتىڭ ورتالارىنا قوسىلعانىنا كوپ بولماعان. جاقىن ماڭداعى توعايلاردىڭ بىرىنەن اۋىپ كەلىپتى. ورماندا جەر جەتەدى عوي، جۇرە بەرسىن دەگەن. ول دا تەز جەرسىنىپ كەتكەن سياقتى. اينالاسىنداعى توتى قۇستار ءانىن تىڭداپ، ريزا بولىسىپ، جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ تا ءجۇرۋشى ەدى. سول ماداق سوزدەردىڭ جەلى بولسا كەرەك، ول كەيىنگى كەزدەرى ءوز مۇيىسىنەن ۇزاڭقىراپ شىعىپ، ەركىنسي باستاپتى دەگەندى دە ورمان اتاعا وسى ساۋىسقان جەتكىزگەن. بۇل ورماندا بارلىعىنا ەركىندىك بەرىلگەن. كىم قالاي قىدىرادى، قالاي ءجۇرىپ-تۇرادى — ءبارى ءوز ەركىندە. تەك وزگەلەرگە قيانات، كەسىر-كەسەپاتىن تيگىزبەسە بولعانى. بۇلبۇلسىماق تا سول مۇمكىندىك يەلەرىنىڭ ءبىرى.
الدىمەن جايلاپ، اينالاسىنداعىلاردى ەلىتىپ، ءوز جاعىنا شىعارىپ العان سوڭ، «نەگە ەندى اۋماعىمدى كەڭەيتىپ، اتاعىمدى شىعارىپ، ءبىرتىن-بىرتىن كوپشىلىككە تانىلۋ شەڭبەرىمدى ۇلعايتا تۇسپەسكە» دەگەن وي كەلگەن وعان. ءسويتىپ، بىرەر جىلدا جارتى ورماندى، ودان كەيىن تۇتاستاي بۇتكىل توعاي بىتكەندى بيلەپ-توستەپ السا، تاقياسىنا تار كەلەر مە؟ كوزدەگەنى تەك وسى ەدى. «ىزدەگەنگە — سۇراعان». كوپ كەشىكپەي اينالاسىنداعىلاردىڭ قولپاشىمەن ونىڭ اتى دا وزگەردى. ەندى ول جاي بۇلبۇل ەمەس، «ءدۇلدۇل-بۇلبۇل» اتاندى. وبالى نە كەرەك، بۇل ىستە وعان كوكەك اناسىنىڭ كومەگى كوپ ءتيدى.
بۇرىنعى بۇلبۇل اناسىن ۇمىتقالى قاشان. وزىنەن كورسىن. «ولاي ەتپە، بىلاي بولمايدى. ءبىزدىڭ تەكتە ونداي جوق. مۇنى سەن قايدان تاپتىڭ؟» دەگەن سياقتى ەسكەرتۋلەرى كوبەيىپ بارا جاتقان سوڭ، وسى كوكەك اناسىنىڭ اقىلىمەن ءبىر تۇندە وسى جاققا قاشىپ كەتكەن. شىنتۋايتىندا، بۇلبۇل اناسى مۇنى قاتتى قينايتىن. داۋسىن جاتتىقتىرىپ، ءۇنىن مىڭ قۇبىلتا شىرقاۋدى ۇيرەتۋى بۇل ءۇشىن قيامەتتىڭ ىسىمەن تەڭ ەدى. قاتتى شارشايتىن. تاماعى ءبىءتىپ، قيقىلداپ-شيقىلداپ قالعانشا ازاپتاي ءجۇرىپ، ول اناسى مۇنى كوپ نارسەگە باۋلىدى. «جەتتى. ەندى ونىڭ كومەگىنسىز دە كۇن كورە الاسىڭ!» دەگەن كوكەك كوكەسىنىڭ كەڭەسىمەن وسىلايشا جاڭا ءومىرىن باستاپ كەتكەن-دى. ازىرگە جامان ەمەس. ءبارى دە وزدەرى كەسىپ-پىشكەندەي رەت-رەتىمەن كەلە جاتىر. ايتپاقشى، قازىرگى اناسىن بۇل كوكەك ەمەس، كوكە دەپ اتايدى ءقازىر. مىنا جاقتاعىلارعا سىر الدىرماس ءۇشىن، ارينە. ايتپەسە، اناۋ تىمىسكىلەنىپ قالعان ساۋىسقان دەگەن جانسىزدارى ءبىر جەردەن شي شىعارىپ ءجۇرۋى مۇمكىن. «ساقتىقتا قورلىق جوق». اينالا تولى ءبىرىن-بىرى اڭدىعان باقتالاستار. ءبارى — بۇلبۇل. تۇرلەرىنە قاراماي ءبارى ورمان اتالارىنىڭ سۇيكىمدىسى مەن سۇيىكتىسى بولىپ العان.
وسىلايشا كۇن وتكەن سايىن شيرىعىپ جۇرگەن «ءدۇلدۇلدى» كەشە كەشكىسىن جارعانات پەن جاپالاق باستاعان ءبىر توپ سۇيەرمەندەرى توبەسىن كوككە جەتكىزە ماقتاي وتىرىپ، قايراي تۇسكەن.
— بىزدەگى اۋەن جاعىن ءوزىڭ قولعا الاتىن ۋاقىت جەتتى! — دەدى كۇجىرەيگەن كۇشىگەن.
— ايتپا! اۋەز دەگەن كىم سەنىڭ قاسىڭدا؟! «سوقىر كورگەنىنەن جازباس» دەپ، ورمان اتا قايدان ءبىلسىن، — دەپ ونى جاپالاق قوستاپ بەردى.
— ءيا، كوپشىلىك دۇرىس ايتادى. ەرتەڭنەن باستاپ، اۋەزدىڭ ورنى — سەنىكى. ءبىز كوپ بولىپ، قاۋىم بولىپ، سولاي شەشتىك، — دەپ ءپاتۋالاسقان-دى.
مىنە، بۇگىن تاڭ ەلەڭ-الاڭنان كەلىپ، اۋەز بۇلبۇلعا قىر كورسەتۋى سونىڭ بۋى ەدى.
ءالىپتىڭ ارتىن باققان ورمان اتا ازىرگە ىشتەن تىنۋدا. ويى — وزگەلەردىڭ دە پىكىرىن تىڭداپ، بەزبەندەۋ. اسىعىستىق جاساماۋ.
وسى ءسات كەلەسى ءبىر تۇستان قۇيقىلجي جونەلگەن ناز بۇلبۇلدىڭ ءۇنى ىزاقور «ءدۇلدۇلدىڭ» ءسوزىن ءبولىپ كەتكەن. اشۋعا مىنگەن ول اۋەزدى جايىنا قالدىرىپ، ەندى سولاي قاراي دالباقتاي ۇشسىن. ورمان بىتكەندى باۋراپ، ۇيىتا باستاعان ونىڭ ءۇنى دە ءىشىن ورتەپ بارادى.
— ءاي، سەن كىمسىڭ؟!. — دەدى وعان جەتەر-جەتپەستەن داۋسى بۋلىعا شىعىپ.
— مەن — نازبىن. ال ءوزىڭ كىم بولاسىڭ؟ كەل تانىس بولايىق، — دەدى اسەم ءانىن ورتا تۇستان بۇزعان بۇعان تاڭدانا قاراعان ول.
— مەن — «ءدۇلدۇل-بۇلبۇلمىن!» ءبىر ورماندا تۇرىپ ەستىمەپ پە ەدىڭ؟.. — دەۋى سول ەكەن، اينالاسى شيقىلداعان، قيقىلداعان كۇلكىگە تولىپ كەتتى.
— حي-حي-حي، حا-حا-حا… مىنا سەن بە بۇلبۇل، ءدۇلدۇل؟!. — سىقىلىقتاي كۇلىپ، شيقىلداپ، ىشتەرىن باسقان تيىندەر ءدال توبەسىنەن تونە ءتۇسىپ، ورماندى جاڭعىرىقتىرۋدا.
— قانە، بۇلبۇلشا سايراشى! تىڭداپ كورەيىك.
الگىندە اسىعىپ ءجۇرىپ، كوكەك كوكەسى تاۋىپ بەرگەن جاساندى كومەكەيىن ۇياسىندا قالدىرىپ كەتىپتى. قاپ، ەندى ءقايتتى؟! تاۋەكەلگە بەل بۋۋعا تۋرا كەلدى. ءبىراق قانشا كۇشەنگەنمەن ەشتەڭە شىعارا الماعانىن ءوزى دە سەزىپ تۇر. تاعى دا كۇلكىگە قالدى. شيق-شيق، قارق-قارق...
— اسەم ءاننىڭ شىرقىن بۇزعانشا، ءوز ءجونىڭدى تاپپايسىڭ با، بايعۇسىم؟ — دەپ، قاناتى سۋسىلداعان قىرعي دا جەتتى ءبىر جاقتان. ءتۇرى سونداي سۇستى. ۇرلىعى اشىلعان بۇلبۇلسىماق زارە-قۇتى قالماي، تۇرا قاشتى.
— شىق-شىق، بۇل ورماننان شىق-شىق! — دەپ شىقىلىقتاعان ساۋىسقاندار دا تۇس-تۇستان انتالاپ، قالار ەمەس. جاسىل جەلەك بىتكەن: «سۋدىر-سۋدىر، سۋدىر احمەت»، — دەپ جارىسا مازاق قىلۋدا. ساسقالاقتاعان بۇلبۇلسىماق ءوزى جايلاعان ۇيرەنشىكتى ءمۇيىسىنە اسىققان. وكىنىشكە وراي، مۇنداعى جاقتاستارىنىڭ ءبارى جىم-جىلاس. بىردە-بىرىنىڭ قاراسى كورىنبەيدى. ۇياسىنا كەلسە، جاساندى كومەكەيى دە جوق. ءىزىم-عايىم. ماسقارا! كەشە ءوزىن جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاعان جاپالاقتىڭ ورنىندا قاباعى قاتۋلى قارشىعا وتىر.
— «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەگەن. قاراڭدى باتىر بۇل ارادان! جانىڭنىڭ بارىندا، تەز! — دەپ شاڭق ەتتى.
ەسى شىعىپ، ەبى قاشقان بۇلبۇلسىماق باياعى كەلگەن جاعىن تۇسپالداپ قاشا جونەلدى. ونى ورمان سىرتىندا كۇتىپ تۇرعان كوكەك اناسى: «قاپ! اتتەگەن-اي، بۇلبۇل بولۋعا از-اق قالعاندا، مىنا ءبىر قىرسىقتىڭ شالۋىن قاراشى!..» — دەپ، ءوز جوسپارىنىڭ كۇل-تالقان بولعانىنا قاتتى وكىنۋلى ەدى.
كوپ كەشىكپەي ورمان ءىشى ساز بۇلبۇلدىڭ ادەمى ءانىنىڭ اۋەنىنە ەلىتىپ، كۇندەلىكتى مامىراجاي تىرلىگىنە كوشتى. ءوز تۇرعىندارىنىڭ اۋىزبىرشىلىگىنە ءدان ريزا بولعان ورمان اتا دا بۇلبۇل اۋەزىمەن مۇلگىپ سالا بەرگەن.
تەك ساۋىسقان عانا بالاپانىن داڭقتى ءانشى قىلۋدى كوزدەۋمەن جۇمىرتقاسىن بۇلبۇلدىڭ ۇياسىنا سالىپ، سوعان وسىرتكەن كوكەكءتىڭ ۇرلىعى اشكەرە بولعاندىعىن جالپاق جۇرتقا جاريالاي، ءسۇيىنشى سۇراپ شاپقىلاۋدان جالىعار ەمەس. «ۇرلىق ءتۇبى — قورلىق»، «ءالىن بىلمەگەن — الەك» دەگەن ماقالدار وسىدان قالسا كەرەك.