ەكى جانكىسى
(دەرەك)
قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحىنا كوز جىبەرسەك، ەرتەدە ونەرلى ادامدار كوپ بولعانىن بىلەمىز. سول ونەر يەلەرىنىڭ ىشىندە جانكىسى ەسىمدى ەلگە تانىمال ەكى دارىندى تۇلعا كەزدەسەدى. اڭگىمە وسى ەكى جانكىسى جايىندا.
ونىڭ بىرەۋى — اقىن، جىراۋ جانكىسى، ەكىنشىسى — شەشەن، بي جانكىسى دەپ ايتىلىپ ءجۇر. الايدا تاريحتا بولعان وسى ەكى جانكىسىنى ءبىر جانكىسى دەپ كورسەتىپ جۇرگەن دە جايىمىز بار. قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا (4-توم، 26-بەت) جانكىسى جايىندا جاڭساق دەرەك بەرىلگەن. وندا اقىن جانكىسى مەن شەشەن جانكىسىنىڭ شىعارمالارىن ءبىر كىسىگە تەلىگەن. وندا جانكىسىنىڭ تۋعان، قايتىس بولعان جىلى بولجاممەن ايتىلىپ، اتا-تەگى كورسەتىلمەگەن.
ال دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، «بوگەنباي باتىردى جوقتاۋ» اتتى جىر - تولعاۋ ولەڭدەرى اقىن جانكىسىنىكى دە، ەندى «قوقان حانىنا ايتقان» دەگەن تولعاۋ شەشەن جانكىسىنىكى ەكەنى انىقتالادى. «بەس عاسىر جىرلايدى» كىتابىندا (ءى- توم، 199-بەت) شەشەن دەپ ايتىلىپ جۇرگەن ەكىنشى جانكىسى جايىندا ءبىرشاما دۇرىس ماعلۇمات بەرىلگەن. ءبىراق بۇل كىتاپتا دا جانكىسىنىڭ اكەسىنىڭ اتى ايتىلمايدى، تۋعان، ولگەن جىلدارى كورسەتىلمەيدى. تىرشىلىك ەتكەن جەرى تۇسپالداپ قانا ايتىلادى. كىتاپتا جانكىسى بي، دەپ جازىلىپتى. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى شەجىرە دەرەكتەرمەن، ەل اۋزىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەردە وسى ەكىنشى جانكىسىنى رۋى نايمان، شەشەن جانە جىرشى جانكىسى دەيدى. ءبىراق ونىڭ قانشالىق دارەجەدە بي بولعاندىعى جونىندە مالىمەت جوق. وسى جانكىسىنىڭ «قوقان حانىنا ايتقانى»،— «قوجىققا ايتقانى» اتتى تولعاۋلارى مەن «ماقپال — سەگىز» اتتى داستانىنان باسقا شىعارماقشى بولدى ما، بولمادى ما ول جاعى دا ازىرشە بەلگىسىز. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنا ءمادي بولاتوۆ جيناپ تاپسىرعان باعانالى - نايمان شەجىرەسىندە بۇل جانكىسىنى «شەشەن جانكىسى، شايىر جانكىسى، مولدا جانكىسى» دەپ تە اتايدى. وسى دەرەكتە ونىڭ «ماقپال — سەگىز» داستانىن جازعان جىراۋ ەكەنى دە ايتىلادى. «ماقپال — سەگىز» داستانىنىڭ ەل اۋزىندا جۇرگەن جيىرما ەكى ۆاريانتى بار ەكەندىگى بەلگىلى. «ماقپال — سەگىزدى» كەزىندە وسكە، بازار، ءبىرجان سال، ارىستانباي، ورىنباي سەكىلدى اقىن - جىراۋلار دا جىرلاعانىن ايتتىق.
ءومىربايان تاريحىنا زەر سالساق، وسى ەكىنشى جانكىسىنىڭ اكەسىنىڭ اتى ءبورىباي، رۋى ورتا ءجۇز، باعانالى نايمان ىشىندە قارا بالا، ونىڭ ىشىندە جاۋعاشتى تايپاسىنان، 1772— ۇلۋ جىلى تۋعان. دۇنيەگە كەلگەن جەرى قازىرگى جەزقازعان وبلىسىنىڭ جەزدى اۋدانىنداعى سارىسۋ وزەنىنىڭ بويى. سىر بويىنداعى سۇلۋتوبە دەگەن جەردە 1849، تاۋىق جىلى كۇز ايىندا قايتىس بولعان. جانكىسى ءبورىبايۇلىن بىرەۋلەر ءوز اجالىنان ءولدى دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەر قوقان حانى جەندەتتەرىنىڭ قولىنان قازا تاپتى دەيدى. ايتەۋىر قالاي ولگەنى جونىندە ناقتى دەرەك جوق.
وسى ارادا ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە ول جىرلاعان «ماقپال — سەگىز» داستانىنداعى باس كەيىپكەر ماقپال قىزدىڭ اكەسى باقتيار وسى جانكىسىمەن ءبىر رۋدان شىققان اتالاس كىسى دەپ، سوندىقتان دا جانكىسى «ماقپال — سەگىز» وقيعاسىن جاقسى ءبىلىپ جىرعا قوسقان دەۋگە بولادى. جانكىسى ءوزىنىڭ «قوقان حانىنا ايتقانى» دەگەن ۇزاق تولعاۋىندا، حالىققا كورسەتىپ وتىرعان حاننىڭ وزبىرلىعىن مىنەپ-شەنەپ حانعا ەل اتىنان — بۇكىل قاۋىم اتىنان شاعىم ايتادى.
الديار، تاقسىر حانىمىز!
الدىڭا كەلدى قاراشاڭ،
ارىزدى قابىل الىڭىز.
ءوزىڭىز قوسقان زەكەتشى،
ءبىزدىڭ ەلدە ءجۇزباي بار،
ءجۇزبايدىڭ جۇرگەن جەرىندە
جىلاۋ مەنەن ويباي بار...
«كەلى ءتۇبىم» دەپ الادى،
«كەۋسەنىم» دەپ الادى،
«وتىرا زەكەت» دەپ الادى،
«قۇشاق زەكەت» دەپ الادى،
ارقادان كەلگەن رۋلى ەل
اڭ-تاڭ بولىپ قالادى،
ايتايىن دەسە ۇرادى،
ۇرماق تۇگىل، قىرادى.
ەندى جانكىسىنىڭ بىرىنشىسىنە، اقىن جانكىسى جايىنا توقتالايىق. ول تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەلگە «جانكىسى جىراۋ، جانكىسى اقىن، جانكىسى ءانشى، جانكىسى پالۋان» دەگەن اتپەن ءمالىم بولىپتى. جوڭعار مەن ەدىل بويى قالماقتارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا قارسى، ازاتتىق سوعىسىنا بەلسەنە قاتىسقان جاۋىنگەر اقىن ەكەن. جانكىسى سونىمەن بىرگە الگى ايتقان سوعىستا قوجەكە ۇلى بوگەنباي باتىردىڭ (1698— 1759 ج. ج) جاساعىندا بولىپ تالاي-تالاي جورىققا قاتىسقان جانە حالىقتى بوستاندىق جولىنداعى كۇرەسكە شاقىرىپ، ۇگىتشىلىك قىزمەت اتقارعان. ول ءوزىنىڭ سول تۇستا شىعارعان ءبىر ولەڭىندە:
مەن تاۋزاردا جانكىسى،
جىرىما قۇمار ءار كىسى.
ۇران ساپ اتقا مىنگەندە،
سوڭىما ەرگەن بار كىسى.
جاۋ كەلگەندە جاسقانباۋ،
باتىرلىقتىڭ بەلگىسى.
مي راس بولعان بىزدەرگە
بابالاردىڭ ۇلگىسى،—
دەپ جىرلايدى. جانكىسى جىراۋ كوشەك ۇلى (1736—1817 ج. ج.) جاس جىگىت كەزىندە ءوز اتالاسى ورتا ءجۇز اشامايلى كەرەي باقسارى باتىر رايجان ۇلى (1683—1778 ج. ج) ورداباسىنىڭ مىڭباسشىسى بولىپ، ەدىل-جايىق بويىن قالماق باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋ جورىعىنا قاتىسادى. جورىقتان ەلىنە جەڭىسپەن ورالعان كەزىندە ىرعىز وزەنى بويىندا تۇرىكپەندەر شاۋىپ كەتكەن بىرنەشە اۋىلدىڭ ۇستىنەن شىعادى. شاپقىنشىلىققا ۇشىراعان اۋىلدى كورگەن اقىن وسى جولى ءوزىنىڭ «باقسارى باتىر» اتتى داستانىن شىعارادى. ەندى سول ۇزاق داستاننان ءۇزىندى كەلتىرەلىك:
يەمدەنىپ قىرىق جىل،
قالماقتار الىپ جەرلەرىن.
بەتتەتپەدى سوعىسىپ،
الشىن مەن نوعاي ەرلەرىن.
الشىن مەن نوعاي بيلەرى.
باس قوسىپ كەڭەس قۇرادى.
ورتا ءجۇزدىڭ جۇرتىنان،
كومەككە عاسكەر سۇرادى.
سارىارقا. ءسىبىر استاسقان،
جەرىن مەكەن ەتەتىن.
كەرەي - ۋاق قالىڭ ەل
جاردەمگە كۇشى جەتەتىن.
ورتا ءجۇز كەرەي - ۋاقتىڭ،
باقسارى باستاپ جاساعىن.
ەدىلدەگى قالماقتىڭ،
تىيماق بولدى مازاعىن.
سەنگەن ەكەن قالماقتار،
ەستەك تايماس باتىرعا.
كىنازدەرمەن ۇندەسىپ،—
مايدان اشتى اقىردا.
ءبىز جولىعىپ تايماسقا،
جاۋىزدىڭ بەتىن قايتاردىق.
كىشى جۇزگە جىبەرمەي،
جاساعىن قىرىپ تويتاردىق
تايماس قاشتى ەلىنە،
ءوزىنىڭ مەكەن جەرىنە.
قارا ساننان وق ءتيىپ،
جىلاپ قايتتى ەگىلە.
كەرنەي تارتىپ باقسارى،
دابىل ۇردى، ۇران ساپ.
سوڭىنان شاپتىق سارداردىڭ،
ىلگەرى قاراي اتتانداپ.
شىرەنە تارتىپ ساداقتى،
شىڭعىرتتىق جاۋىز قالماقتى.
ايدارىن جۇلىپ جىلادى،
قونتايشىسى ارداقتى.
مايداندا وسى ەشبىر جان،
باقسارى ەردەن اسقان جوق.
قىرسا دا جاۋدى قارت ساردار،
باتىرمىن دەپ تاسقان جوق.
كۇشى اسىپ باقسارى،
دۇشپاندى باۋداي ءتۇسىردى.
اقىرىپ كەلگەن قالماقتىڭ،
جازالاپ ءۇنىن ءوشىردى.
جەتپىس جەتى جاسىندا،
جەڭىسكە جەتتى تاعى دا،
قارتايعاندا قول باستاۋ
ءتاڭىردىڭ بەرگەن باعى دا.
ەكى بەتىن جايىقتىڭ،
تازارتىستىڭ دۇشپاننان.
بولمادى جاۋعا ەش پايدا،
توناعان مۇلكىن قۇسقاننان.
ورىنداپ جۇرتتىڭ تىلەگىن،
قالماقپەن بولعان شاتاقتا
يە بولدى-اۋ باقسارى ەر،
ورداباسى دەگەن اتاققا
توي جاسادى قالايىق،
ورىن سايلاپ توعايدان.
العىس الدى باقسارى،—
كىشى ءجۇز بەن نوعايدان.
تاراعان سوڭ ۇلكەن توي،
ەل جاققا قاراي بەت بۇردىق،
كىشى جۇزبەن نوعايمەن،
قوشتاسقان سوڭ از تۇردىق.
ءىرعىزعا قولدى قوندىر دەپ،
بۇيرىق بەردى باقسارى.
ولجا مالعا قارىق بولىپ،
عاسكەردىڭ حالى جاقساردى.
تۇنەتپەك بوپ جاساقتى
جاعدايلى جەردى كوزدەدىك.
تىگۋگە شاتىر ءتىزىلتىپ
سايلاۋ جەردى ىزدەدىك.
ىڭىرسىعان بىرەۋدىڭ،
قۇلاققا ءۇنى ەستىلدى.
بىزدەردى كەلگەن سەزىنىپ،
جارالىعا ەس كىردى.
ەمشەكتە جاس بالاسى،
جاتىر ەكەن كەلىنشەك.
اۋىر ەكەن جاراسى،
قاسىنا كەلىپ ۇڭىلسەك.
ىڭىرسىپ جاتقان ايەلگە،
كىم شاپتى دەدىك ەلىڭدى؟—
شاماڭ كەلسە قاراعىم،
ايت دەدىك ءاتى-جون، تەگىڭدى؟—
قينالىپ ايەل ءۇن قاتتى،
قوزعالۋعا وندا شاما جوق
شىعار شىقپاس جان جاتتى،
اجالعا كەلگەن شارا جوق.
كىشى ءجۇز الشىن ىشىندە،
باي ۇلى ەدىك، اعالار.
ەسىمىم مەنىڭ ءاقجامي،—
دەنەمدە تەكسى جارا بار.
تۇندە شاپتى ەلىمدى،
جاۋىز دۇشپان تۇرىكپەن
جاس، كارى جاۋمەن سوعىسىپ،
قازا تاپتى ەرلىكپەن.—
دەدى دە ايەل ءۇنى ءوشتى،
قوش ايتا الماي بىزدەرگە.
ماڭگىلىككە كوز جۇمدى ول،
جان تاپسىرىپ سول جەردە،
ويانعان سوڭ تاڭ اتىپ،
تاماقتاندى عاسكەر جايلانىپ.
اتتاردى ەرتتەپ، جۇك تەڭدەپ،
بارماق بوپ ەلگە ويلانىپ.
المايمىن دەپ ولجادان،
جاساققا ساردار ءۇن قاتتى.
ويلاپ تۇرسام پەندەگە،—
دەدى — بالا شىن ءتاتتى.
ءبىر پەرزەنتتىڭ بولماۋى،
جانىما مەنىڭ تىم باتتى.
العاشقى تاپقان ءتورت ۇلدىڭ،
بىرەۋىن سىيلا — دەپ ايتتى.
رەنجىمەي قالىڭ قول،
بالانىڭ ءبىرىن قي دەدى.
كورسەتكەنىڭ سول بولسىن،
ماعان، ەرلەر، سىي دەدى.
دەگەنىندە ساردارعا
ءتورت ۇلدى تۇگەل ال دەدىك.
كوتەرىلسىن كوڭىلىڭ،
باۋىرىنا سال دەدىك.
ءتورت بالانى العان سوڭ،
اعا باتىر قۋاندى.
شۇكىرلىك ەتىپ اللاعا،
كوڭىلى ەردىڭ جۇباندى
ەكىنشى ءبىر اۋىپ جۇرتىنان،
تابىلعان ءۇش بالانى.
مەتەيىمە ءىنى بولسىن دەپ،
بايدوس باتىر قالادى.
نامىسىن جۇرتتىڭ قورعاعان،
باقسارى، بايدوس ويلاپ وي.
ۇلدارىنا ات قويدى،
جالپىعا جيىن، جاساپ توي.
ات قويدى بايدوس ءۇش ۇلعا،
باقسارى قارتقا ەلىكتەپ.
جاعالبايلى، جالايىر،
جانە ءبىرىن ەستەك دەپ.
وسە كەلە جەتەۋى،
جەتى ءۇي بولدى اقىرى.
مىرزا دەگەن ات الدى،
ولگەلى جاتقان پاقىرى.
ءاقجاميدىڭ اۋزىنان
ەستىلگەن ءسوز ساقتالىپ.
قۇلاعىنا تيگەن ۇلداردىڭ،
بىردەن-بىرگە جاتتالىپ.
وسى ازعانا جىرىمدى،
ءبىر ساپارعا ارنادىم.
جەتى ۇلدىڭ جايىپ ءسوز ەتتىم،
تەرەڭگە بويلاپ بارمادىم.
باقسارى ەردى جىرلادىم،
كەلتىرىپ ولەڭ بۇراۋىن.
شىعارعان مۇنى كەرەيدە،
جانكىسى ءانشى، جىراۋىڭ.
اكەم مەنىڭ ەر كوشەك،
قالماقتىڭ تۋىن قۇلاتقان.
التايدان ءارى اسىرىپ،
حالحيدى قۋىپ شۋلاتقان.
ال سەكسەن جاسقا كەلىپ ناۋقاس بوپ جاتقانىندا، شىعارعان ۇزاق ولەڭىنىڭ بىرىندە وسى جانكىسى بىلاي دەپ تولعانادى.
ءۇش جۇزگە اتىم ايگىلى،
كەرەي جانكىسى باتىر ەم.
قوجابەرگەن بابامنىڭ،
جولىن قۋعان اقىن ەم.
قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە،
قامال بۇزعان ساردار ەم.
قيىن داۋدى ولەڭمەن —
شەشكەن تالاي دەگدار ەم.
سەكسەن دەگەن جاس جەتتى،
ناۋقاس جەڭىپ مەڭدەتتى.
جانكىسى كوشەك ۇلىنىڭ ءوزى جايىنان ءومىرباياندىق كوپ ماعلۇمات بەرەتىن بۇل ۇزاق ولەڭى وسى كۇنگە دەيىن دۇرىس جينالماي اركىمدەردىڭ قولىندا ءجۇر. ول وسى ولەڭىنىڭ ءبىر جەرىندە ءوزىنىڭ وتكەن جاسى تۋرالى تاعى دا بىلاي دەيدى:
جانعان وتتان تايماعان قايران ون بەس،
تاۋدان اققان بۇلاقتاي ءور جيىرما بەس.
وتىزدا قامال بۇزىپ جاۋدى قۋعان،—
ول كۇندەر ەندى ماعان قايتىپ كەلمەس.
قىرىقتا بايگە اتىنداي قىلاڭدايسىڭ،
ەلۋدە بوز جورعاداي بۇلاڭدايسىڭ.
الپىس دەگەن جاس بولار اش بۋراداي
جەتپىستە جەر تايانباي تۇرا المايسىڭ.
جانكىسى 1736، ۇلۋ جىلى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى جامبىل اۋدانى، بلاگوۆەششەنسك سوۆحوزىنىڭ گۇلتوبە-ماماناي دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلەدى. سول تۋعان جەرىندە 1817، سيىر جىلى قايتىس بولادى. رۋى ورتا ءجۇز اشامايلى كەرەي ىشىندەگى كەشەبەنىڭ تاۋزار تايپاسىنان. جانكىسىنىڭ اكەسى كوشەك اسقاپ ۇلى (1695—1783 ج. ج.) دا 1723—1758 جىلدار اراسىنداعى جات ەل باسقىنشىلىعىنا قارسى ازاتتىق سوعىسقا قاتىسىپ قول باستاپ، باتىر — ساردار اتاعىن العان ادام. ول جونىندە اتاقتى قوجابەرگەن جىراۋ تولىباي سىنشى ۇلى ءوزىنىڭ 1723 جىلعى اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسىنا شىعارعان «ەلىم-اي» داستانىندا:
قيىنشىلىق ىلعي بولماس ءالى-اق وتەر،
ەرلەرىم جاۋدى ۇزاتپاي تەنتىرەتەر.
بوگەنباي، ەرسارى، اسقاپ، جاباي، كوشەك،
قالماقتى قويشا قىرار، زار ەڭىرەتەر،—
دەپ جىرلايدى. بۇل جىردان سوعىسقا جانكىسى مەن كوشەكتەن باسقا باتىردىڭ اتاسى اسقاپتىڭ دا قاتىسقانىن كورىپ وتىرمىز. كوشەك باتىردىڭ سوعىستاعى ەرلىگىن قوجابەرگەننەن باسقا اقتامبەردى، ۇمبەتەي، ءتاتىقارا، بۇقار، جاناق (ۇلكەن جاناق)، كوتەش ەسىمدى اقىندار دا جىرعا قوسقانى بەلگىلى.
قوجابەرگەن، داستەم سال، سەگىز سەرى، جاناق سياقتى جانكىسىنىڭ اكەسى كەشەك باتىر دا قاراباس بي تۇقىمىنان، ياعني تاۋزار كەرەيدەگى تولىباي سىنشى اۋلەتىنەن تارايدى.. وسى قاراباس تۇقىمىنان ەرتەدە اتى ەلگە بەلگىلى كوپ اقىن - جىراۋلار شىققان ەكەن. كوشەك باتىردىڭ ءوزى كىشى جۇزگە كۇيەۋ ەكەن، ول بەلگىلى سىرىم دات ۇلىنىڭ اپاسى اقبوتا سۇلۋعا ۇيلەنگەن. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كوشەكتىڭ كوپ بالاسىنىڭ ءبىرى جانكىسى وسى اقبوتادان تۋعان. جانكىسى كوشەك ۇلىنىڭ ءومىرى وتە قيىنشىلىقپەن وتەدى. ويتكەنى ول قالماقپەن جاۋگەرشىلىك تۇستا ءومىر سۇرگەن. جوڭعار باسقىنشىلارى تىزە بۇككەننەن كەيىن ول بۇقارا شاھارىنداعى مەدرەسەدە وقىپ ءبىلىم الادى. اقىندىق، جىرشىلىق ونەرمەن اينالىسادى. بۇعان ونىڭ ءۇشىنشى بوگەنباي باتىرعا ارناپ شىعارعان ۇزاق جوقتاۋ ولەڭى كۋا. ول ەكىنشى بوگەنبايعا دا جوقتاۋ شىعارعان. سونىمەن بىرگە جانكىسى XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن ۇلكەن بوگەنباي باتىر، ياعني پەرزەنتسىز وتكەن اشامايلى كەرەي بوگەنباي مايانباي ۇلى جايىندا كولەمى التى مىڭ جولداي ايگىلى «بوگەنباي باتىر» اتتى داستانىن شىعارعان اقىن. بۇل ەرلىك داستاننىڭ نۇسقاسى رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار وبلىستارىندا تۇراتىن كوزى اشىق، جىر سۇيەتىن قاريالاردىڭ قولىندا ءالى كۇنگە دەيىن ءجيى كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار بۇل داستاننىڭ تولىق نۇسقاسى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى مەن اكادەميانىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبا قورىندا دا ساقتاۋلى.
تورعاي وبلىسى، ەسىل اۋدانىنداعى سەكسەن ءتورت جاستاعى دۇيكەنوۆ سەكسەنباي، امانكەلدى اۋدانىنداعى يمانوۆ اتىنداعى سوۆحوزدىڭ تۇرعىندارى وتەيەۆ ءامىر، بازاروۆ عالا، قاراعاندى وبلىسى، تەڭىز اۋدانىنىڭ XXII پارتسەزد سوۆحوزىنىڭ تۇرعىندارى جۇكىپوۆ بەگالى، شاۋكەيەۆ ءمۇتاپ قاريالاردىڭ؛ پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانىنداعى مۇرىنتال سەلوسىنىڭ تۇرعىنى قوجانوۆ وقاپ قاريانىڭ؛ جەزقازعان قالاسى جانىنداعى رۋدنيك پوسەلكەسىنىڭ تۇرعىنى، قۇرمەتتى كەنشى پىشەنبايەۆ تولەپبەرگەننىڭ قولىندا «بوگەنباي باتىر» داستانىنىڭ نۇسقالارى بار.
وسى ارادا تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، قازاقتا ەرتەدە وتكەن بوگەنباي ەسىمى ءبىر ەمەس، اتاقتى ءۇش باتىر، ءبىر بي بولعانىن تاريح راستايدى. جانكىسى سول ءۇش بوگەنباي باتىردىڭ ۇشەۋىن دە جىرعا قوسقان. ارينە ول ءوز رۋلاسى كەرەي بوگەنباي باتىردى كورمەگەن، ءبىراق ونىڭ ەرلىگىن سول بوگەنبايدى كورگەن ادامداردان كەپ ەستىگەن. اقىننىڭ ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن ۇزاق داستانى وسى بوگەنباي مايانبايۇلىنا ارنالعان. ول قازىرگى ومبى قالاسىنىڭ ورنىندا بۇرىندارى مەكەن ەتكەن كەرەي اۋلىندا تۋىپ، كەيىنگى قونىسى قورعان وبلىسىنداعى شادرينسك قالاسىنىڭ ورنىنداعى بۇرىنعىشا،شاتىرا – شەتقۋراي دەگەن جەرگە اۋىسىپ سول جەردە جاسى جەتىپ قايتىس بولادى.
ەكىنشى بوگەنباي اقشاباتىر ۇلى ورتا جۇزدەگى قانجىعالى ارعىن رۋىنان. ول قازىرگى سەلينوگراد وبلىسى، ەرەيمەنتاۋ اۋدانى، قورجىنكول دەگەن جەردە تۋىپ، سول جەردە قايتىس بولادى. سۇيەگىن ەلى قۇرمەتتەپ تۇركىستان قالاسىنداعى قوجاحمەت ياسساۋي مازارىنا اپارىپ جەرلەگەن. ەل اۋزىندا «قانجىعالى قارت بوگەنباي» اتانعان بەلگىلى باتىر وسى اقشاباتىر ۇلى.
1726 جىلى كوكتەم ايىندا قازىرگى جەزقازعان وبلىسى، جەزدى اۋدانىنداعى، اقتاس رۋدنيگى ورناعان بۇلانتى وزەنى بويىندا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قول باستاپ العاش رەت قيراتا سوققى بەرگەن وسى قانجىعالى بوگەنباي. ونىڭ ەرلىگىن جانكىسىدەن بۇرىن قوجابەرگەن، ۇمبەتەي، بۇقار، ءتاتىقارا جىراۋلار دا جىرعا قوسقان.
ءۇشىنشى بوگەنباي قوجەكە ۇلى ورتا جۇزدەگى كىشى ارعىننىڭ قارامان تايپاسىنان شىققان باتىر. وسى بوگەنباي كىشى ءجۇزدى بيلەگەن ءابىلقايىر حاننىڭ بوپىش ەسىمدى قارىنداسىنا ۇيلەنگەن. ەل اۋزىنداعى اڭىزعا قاراعاندا، تورە تۇقىمى ءابىلقايىر بوپىش ەسىمدى قارىنداسىن بوگەنبايعا ونىڭ جوڭعارمەن سوعىستاعى ەرلىگىنە ريزا بولعاندىقتان بەرگەن دەسەدى. وسى بوگەنباي جايىندا قوجابەرگەن جىراۋ اتاقتى «ەلىم-اي» جىرىندا بىلاي دەيدى:
كىشى ارعىن قاراماننىڭ اۋلەتىنەن،
ءبىر باتىر جاۋعا تيگەن ءوز بەتىمەن.
ەسىمى ول سابازدىڭ جاس بوگەنباي،
مويىماس ايىرىلسا دا داۋلەتىنەن.
ەر شىققان كىشى ارعىننان جاس بوگەنباي،
كوڭىلى جوڭعار دەسە تاس بوگەنباي.
قالماققا ءبىر بۇيىردەن كەلىپ ءتيدى،—
ارعىننىڭ جاساعىنا باس بوگەنباي.
بوگەنباي بولدى ەلگە ۇلكەن سۇيەۋ،
بولمادى قازاق ءۇشىن ەندى كۇيرەۋ.
ءابىلقايىر سۇلتانعا ول كەيىدى،—
بولسا دا تورەلەرگە ءوزى كۇيەۋ.
وسى بوگەنبايدىڭ ەرلىگىن، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جانكىسى دە كوپ جىرلاعان جانە ول ولگەندە جوقتاۋ شىعارعان. بۇل ءۇشىنشى بوگەنباي سارىارقاداعى تورعاي وزەنىنىڭ تاستى سالاسىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلىپ، ەدىل بويى قالماقتارىمەن سوعىستا قازا تابادى. سۇيەگى جايىق وزەنىنىڭ جاعاسىنا جەرلەنگەن. جانكىسى الگى ايتقان بوگەنباي ولگەندە شىعارعان جوقتاۋىندا بىلاي دەيدى:
ورتا ءجۇز كىشى ارعىندا،
قارامان ەدى زاتىڭىز.
جايىلعان بەرگى - ارعىعا،
ساردار بوگەن اتىڭىز.
ەر بولدىڭ جاۋدان تايماعان،
قالماقتى قۋىپ ايداعان.
ازاتتىق تۋىن كوتەرىپ،
جورىق دەسە جايناعان.
ارماندا كەتىپ بوگەن ەر،
قايعىردى ويلاپ سەنى ەل.
ءسىز ءوتتى دەپ ەسىتىپ،
كۇڭىرەندى مىناۋ قارا جەر.
ەكىنشى، ءۇشىنشى بوگەنباي باتىرمەن قاتار كىشى ءجۇزدىڭ تابىن رۋىنان شىققان اتاقتى بوكەنباي باتىر بولعانىن دا ايتا كەتەلىك. بۇل بوكەنباي بەلگىلى جولامان باتىر تىلەنشى ۇلىنىڭ ارعى اتاسى. سوندىقتان، تاريحتان اتى ءمالىم ءۇش باتىرمەن بوكەن باتىردى شاتاستىرماي ءار قايسىسىن ءوز دارەجەسىنە، ءوز داۋىرىنە قاراي باعالاعانىمىز دۇرىس دەمەكپىز.
العاشقى ءۇش بوگەنبايدان باسقا ورتا ءجۇز ارعىننىڭ قاراۋىل تايپاسىنان شىققان ءتورتىنشى بوگەنباي بي دە بولعان. ەل اۋزىندا ول «قاراۋىل - قىلدى بوگەنباي» اتانعان. بي بوگەنباي بەلگىلى كەنەسارى قاسىموۆتان (1802—1847 ج. ج.) مۇشەل جاس ۇلكەن ادام. بۇل باتىر ەمەس ەل ىشىندە ءوزىنىڭ ادىلدىگىمەن، شىنشىلدىعىمەن بەدەلدى بي اتانعان كىسى كورىنەدى.
بوگەنباي بي كوكشەتاۋ وڭىرىندەگى زەرەندى تاۋىندا 1789— تاۋىق جىلى تۋىپ، 1861 جىلى وسى زەرەندىدە قايتىس بولادى. ونىڭ ولىمىنە ارناپ ءبىرجان سال، نياز سەرى، شاركە سال، ورىنباي، ارىستانباي، توعجان، كورپە اقىندار جوقتاۋ ولەڭ شىعارادى. بۇل ولەڭدەردىڭ تۇرلىشە ۆاريانتتارى كوكشە وڭىرىندەگى ەل اۋزىندا وسى كۇنگە دەيىن جاقسى ساقتالعان. بۇل ارادا بوگەنبايلار مەن بوكەنبايعا كەڭىرەك توقتاۋ سەبەبىمىز، ەرتە زاماندا وتكەن وسى اتتاس ادامداردى كەيبىر جازۋشىلار، ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى جانە وقىرماندار بىر-بىرىمەن شاتاستىرماۋ ءۇشىن قاجەت بولار دەپ وتىرمىز. ماقساتىمىز مۇنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا اتىنا نۇقسان كەلتىرمەۋ. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جانكىسى كوشەك ۇلىنىڭ، بوگەنباي باتىرلارعا ارناعان شىعارمالارىمەن قوسا قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ءىنىسى بەردىقوجا توبىشۇلىنا ارناعان «بەردىقوجا باتىر» اتتى بەلگىلى داستانى بار. جانكىسى اقىننىڭ بۇدان وزگە دە «ابىلاي حان»، «تۇرسىنباي باتىر»، «تايلاق مەرگەن»، «ەر سىرىم»، «باتىر جايناق»، «ەر اقپانبەت»، «ازات باتىر» اتتى جىر - قيسسالارى، ءوزىنىڭ كىم ەكەنى جايىندا ولەڭى جانە باسقا جىر مۇرالارى ەل اۋزىندا كوپ ساقتالعان.
بۇلاردىڭ دەنى اسىرەسە قىزىلجار، ومبى وڭىرىندەگى قورعان، تيۋمەن، سۆەردلوۆسك وبلىستارىنداعى قازاقتار اراسىندا كەڭىنەن تاراتقانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ءوزىمىزدىڭ اكادەميادا ساقتالعانى «كەرەي بوگەنباي باتىر»، «بەردىقوجا باتىر» داستاندارى عانا. وسى ارادا تاعى ءبىر دەرەكتى ەسكە سالا كەتەلىك. جانكىسىنىڭ اكەسى كوشەك باتىر اتا قونىسى گۇلتوبە — مامانايدا 1763 جىلى قازا بولعانىنا ءبىر جىل تولعان قوجابەرگەن باباسىنا ارناپ اس بەرەدى. ول اسقا ابىلاي حان، بۇحار جىراۋ، بوگەنباي، قابانباي باتىرلار، اقتامبەردى، ۇمبەتەي، ءتاتىقارا، كوتەش جىراۋلار قاتىسادى. جانكىسى اقىن وسى استا قوجابەرگەن باباسىنا ارناپ ۇزاق جوقتاۋ جىر شىعارعان. ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، اتى ەلگە كەڭىنەن تانىمال اۋىز ادەبيەتى دۇلدۇلدەرىنىڭ ءبىرى وسى جانكىسى شىعارمالارىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن جينالىپ، تولىق زەرتتەلمەي كەلە جاتقانى. جانكىسىنىڭ ماقپۋزا ەسىمدى ايەلىنەن سالعارا، ءزىلعارا، شوپان، ورحان، بۇرحان اتتى بەس ۇل تۋادى. وسى بەسەۋى دە نايزاگەر، مەرگەن، پالۋان بولعاندىقتان ولاردى ارقا ەلى «جانكىسىنىڭ بەسقاسقاسى» دەپ اتاعان. بۇلاردىڭ ىشىنەن جانكىسىنىڭ ۇلكەن ۇلى سالعارانىڭ اتاقتى اقىن، جىرشى، كومپوزيتور بولعانى جۇرتقا بەلگىلى. ونىڭ «جيىرما بەس»، «توقسان بەس» اتتى ولەڭدەرى قازاق ەلىنىڭ تۇس-تۇسىنا كەڭىنەن تاراعان. وسى جانكىسى كوشەك ۇلىنىڭ وزگە بالالارىنىڭ دا ونەرلى بولعانىن ەل اۋزىنداعى دەرەكتەر دالەلدەيدى. قازىرگى مادەنيەتىمىزدىڭ دامۋىنا ءبىر كەزدە اۋىز ادەبيەتى ارقىلى ەلەۋلى ۇلەس قوسقان كوركەم ءسوز زەرگەرلەرى جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن ەكى جانكىسىنىڭ ەكەۋى دە ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنان لايىقتى ورنىن الۋعا ءتيىس.
You Might Also Like
