قىزىلجار
رومان
I
اقىرا تۋعان اقپاننىڭ ەكپىنى دولى جەلگە ءان سالعىزىپ، بوزعىلت اسپاندى قارا سۇر بۇلتتارمەن قاپتاي قويدى.
اقپان اقىردى...
جەل ەڭىرەي ۇمتىلىپ، اسپانداعى بۇلتتاردى سەڭدەي اعىزىپ، كەرۋەندەي كeمipiپ، الدەقايدا — الىسقا اكەتىپ بارادى.
ەن دالانىڭ بەتىن بۇركەگەن ماقتاداي قاردىڭ ۇلپەگى "جەل دامىل تاپتىرمادى، مەن دە كوشەمىن» دەگەندەي بولىپ، كەيدە ەڭىرەپ، كەيدە ايبىندانىپ ىسقىرىپ، جەلدەن سوققى كورىپ جوعارى ىتقىيدى.
بوران كوتەرىلگەن سايىن جەلدىڭ yلi وزگەرىپ، eكپىنى قۇشەيىپ، اش ءبوpi قۇساپ ۇليدى. جايقالعان جاپىراقتاردان ادىرا قالىپ، قيقى-شويقى بولىپ تۇرعان قايىڭ اعاشتارى، بۇتاقتارى تىربيىپ، قۇلدىراپ تۇرعان بويلارىمەن، كۇشتى بورانعا قوسىلىپ وكىرەدى.
قايىڭ ارالاي وسكەن ءور كوكىرەك قاراعايلار اندا-ساندا باستارىن بip شۇلعىپ قالىپ، ۇلىعان جەل-بورانعا كەۋدە توسىپ، كەزەك كۇتكەن باتىر تارىزدەنەدى.
جەل ۇليدى، قالىڭ ورمان وكىرەدى.
قapa سۇر بۇلتتار اسپان شارىقتاپ، تۇكسيىپ، بipءىن-بىرى قۋالاپ ايداپ بارادى.
قۇلاعى قالقيعان، قۇيرىعى شولتيعان بادىراق كوز قوياندار سەكەكتەپ، بip قۋىستان ءبىر قۋىسقا، بip ءاعاشتان-بىر اعاشقا كەلىپ قونىپ ءجۇر.
الدەنەشە كۇندەردەن بepi قورەك تابا الماستان، تىلدەرىن سالاقتاتىپ، تەنتىرەپ جۇرگەن كوكجال قاسقىرلار دا، كورىنگەن توبەشىكتەرگە شوقيىپ وتىرا قالىپ، ءسۇيىر قارا تۇمسىقتارىن جوعارى ءشۇيىرىپ، قاردى ۇيىتقىتا cepپiپ، كوككە قاراپ ۇليدى.
قاسقىرلار ۇليدى، جەل دە ۇليدى...
ءسىبىردىڭ بip كەزدەردەگى اشۋلى قىسى، مىنە، وسىنداي ەدى...
II
قالالىق پوليسيا باستىعى گريگوريي مەدۆەديەۆتىڭ بۇل جەكسەنبىدە «كاتايتساعا» جەككەن قوس قارا جورعاسى بۇگىنگى تاماشالاعان جۇرتتىڭ بارلىعىن دا تاڭ قالدىردى.
ۇلكەن كوشەنىڭ ەكى جاق بويىندا جۇرت سيماي تۇردى. مۇندا بارلىعى دا بار. كوكشىل شەنەلدى، التىن، كۇمىس پاگوننىڭ، قاباعىنان قار جاۋعان چينوۆنيكتەر دە، جاندارم وفيسەرلەرى دە، كازاك-ورىس باستىقتارى دا، eكi تىشقان جاعالى ءتيىن ىشىكتى ايەلدەر دە، بويجەتكەندەر دە، تۇلكى توندى، بۇيرا ءبوpىكتi قازاق، نوعاي، ورىس بايلارى دا، ساۋداگەرلەرى دە بار. ۇساق زاۆودتىڭ جۇمىسشىلارى دا، قالانىڭ كەدەيلەرى دە، اۋىل-اۋىلدان قالاعا سىبتاك، تەرى-تەرسەك، ءشوپ، وتىن، ءجۇن-جۇرقا اكەلگەن قازاقتار دا بار. بالا دا، شاعا دا بار. جىك-جىك بولىپ تۇر.
سويتكەن سامساعان حالىقتىڭ ىشىندە، جاڭا عانا تىكتىرىپ كيگەن قىزىل ماقپال تىستى تىماعىن باسىنان اسىرا كوتەرىپ، ايعايلاپ، تىپىرشىپ قالىپ تۇرعان دەمبەلشە بip قارا بۇجىر جىگىت كورىندى. اياعىنا كيگەن باستاما كونەتوز ەتىكشە، تۇتە-تۇتە بولعان بايپاعىنىڭ قونىشىنا، ۇستىندەگى قولدان يلەگەن قاۋدىر سارى تونىنا قاراعاندا، بۇل جىگىتتىڭ نە بip قۇنسىز بايدىڭ مىرزاسى ەكەندىگىن، نە بيىلعى جىلى بip تىماققا جارىعان كەدەيدىڭ بالاسى ەكەندىگىن ەسكە ءتۇcipeءدى. Eكى كوزى تeciرەيىپ، تابانىمەن قاردى تۇيگىشتەپ، شاپقان، جورعالاعان اتتاردىڭ تۇياعىنان كوزىن الماي، ۇشىپ كەتە جازداپ تۇردى.
قاسىندا تۇرعان قازاقتارىڭ بipeyi:
— اپىرماي! مىناۋ بايعۇس بىردەڭەگە سوق بولار ما ەكەن؟ اناۋ قوس جورعالاردىڭ تۇياعى دامىل تاپتىرماي تۇر-اۋ! — دەپ، ماڭايداعىلارعا قاراپ ەزۋ تارتتى.
قapa جورعالاردىڭ ارتىنان iلeciپ، جالعىز تورى جورعامەن قالانىڭ جاقسى ات ۇستاعان نوعاي «ءشارىپتىڭ شاكipi» دەگەن بipey ءوتتى. حالىق وعان دا تاڭداندى.
قاز داۋىستىلاۋ كەلگەن ۇزىن بويلى سارى قازاق تۇلكى تىماقتى قارا جىگىتكە جاقىنداي ءتۇسىپ:
— شىركىن، قارا جورعالاردىڭ ءجۇرىسى-اي! پاي-پاي-پاي! جۇرىسىنە كوز ىلەسپەيدى! — دەدى دە، جاۋىرىنعا قاعىپ قويدى.
— ءبىزدىڭ قولعا تۇسەر مە ەدى... اق كوبىگىن شۇبىرتار ەدىك! — دەدى اناداي تۇرعان بipeyi.
— ءتايىر، تورى شولاعىڭدى باپتاپ ۇستاپ، ەندى جورعاسى قالىپ پا؟ — دەدى سارى جىگىت.
ارعى اتاڭ بايسال بايدان بepi ءجوندى مال بiتiپ كورمەگەن قۋ سۇعاناق ەدى، ەندى ساعان جورعا قايدان بىتەدى؟ — دەدى، كەيىندەۋ تۇرعان بۋرىل ساقالدى بip شال، كۇركىلدەي بepiپ.
قاpa جىگىت ەشقايسىسىنا قاراعان جوق. قارا جورعا قارسى الدىڭنان وتكەن سايىن، تىماعىن باسىنان اسىرا بىلعاپ، قيقۋ سالىپ قالىپ تۇردى.
كۇن تومەن سىرعاناپ، قالانىڭ بيىك ۇيلەرىنىڭ سىرتىندا، قىزارا ءبورتىپ، شوقتاي جايناپ تۇر. كوشەنىڭ كەيبىر بۇرىشتارىنداعى فونار ورناتقان باعانالاردىڭ قاسىنا فونار جاعۋشىلار كەلىپ، جوعارىدان فوناردى بۇرىن ءتۇسىرىپ، ماي قۇيىپ، جاعۋعا قامدانىستى.
بىرنەشە peت ولاي بۇلاي جەلدىرتىپ وتكەن كەزىندە تۇلكى تىماعىن بىلعاپ قالىپ تۇرعان قارا جىگىتكە قاراپ مەدۆەديەۆ بەتىن تىرجيتتى، قاباعىن تۇكسيتىپ جەرگە تۇكipiپ قالىپ وتىردى.
قoc قارا جورعانىڭ ارتىنان، قالاي وتسە دە ىلەسە جەلىپ وتىرعان ءۇش قۇلا ات ەدى. ءۇش قۇلانى جەككەن كاشيەۆا شانادا كىلەمدى سىرتىنا قايىرىپ تاستاپ، مەدۆەديەۆتىڭ ايەلى، بالا-شاعاسى وتىر.
"ارداقى تورەنىڭ» مەگەجىن-بولتىرىكتەرىن كەشە دە دومالاتىپ المايىن دەگەن كىسىشە، الدى ارتىنا جالتاقتاپ، شانانىڭ الدىندا ات ۇستاپ نايمانباي وتىر.
مەدۆەديەۆ: «قوس قارا جورعانى ءوزىم بip جۇرگىزىپ كورەيىن، ايتپەسە سەن سكوتينا كيرگيز، جۇرىسىمنەن جاڭىلدىراسىڭ. بالا-شاعانىڭ مىنگەن شاناسىنا وتىر. بايقا! قۇلاتىپ الساڭ، مورجاڭدى بىت-شىت قىلامىن!» — دەگەننەن كەيىن نايمانباي بۇگىن ءۇش قۇلانىن، بوجىسىن ۇستاپ ەدى.
قارا جورعا الدەن ۋاقىتتا ىزعىتىپ كەلىپ، قازاقتار تۇرعان بۇرىشقا جەتەر-جەتپەستە، تىپ توقتاي قالدىم. گورودوۆويدىڭ بipi، مەدۆەديەۆتىڭ قاسىنا دەرەۋ جەتىپ كەلىپ، قولىن كوتepiپ تۇرا قالدى. مەدۆەديەۆ قويۋ مۇرتىن قورازدانا سيپاپ، گورودوۆويعا كىجىنە قاراپ، شانانىڭ ۇستىندە وتىرىپ تەپكىلەنىپ:
— سەن، موششەننيك، گورودوۆويمىسىڭ؟ — دەدى گورودوۆويعا.
— تاك توچنو، تاقسىر... گور-رادوۆوي، — دەدى قارنىن شەرتيتىپ تۇرىپ گورودوۆوي.
— نە قاراپ تۇرسىڭ، سۆولوچ!
— كو-كو... كوشەنى، تاقسىر.
— قاشان قارادىڭ، اقىماق؟
— ءبۇ-بۇ... بۇگىن، تاقسىر.
نايمانباي ترويكەنى ايداپ جەلدىرتىپ وتە شىقتى. شانادا وتىرعان قاتىن، بالا-شاعا قاراي-قاراي eتتi.
گورودوۆويدىڭ كوزى جىمىڭدادى. ماس كىسىدەي سەندەلدى، epنi بۇلكىل قاعىپ قويا بەردى.
— سەن ءيتسىڭ، گورودوۆوي ەمەسسىڭ! — دەدى مەدۆەديەۆ.
— تاك توچنو، تاقسىر، — دەدى گورودوۆوي.
— انە، قاراشى! سكوتينا كيرگيز ءبوpiگiن بىلعاپ ءاpi ءۇpiكتipiپ، ءاpi ناچالستۆونى مازاق قىلىپ تۇر. سەن ونى نەگە كورمەيسىڭ، كاناليا!
— كورەمىن، تاقسىر.
— قاشان كورەسىڭ؟
— ءقازىر كورەمىن، تاقسىر.
— جونەل جىلدام! مارش!
مەدۆەديەۆ سول ءسوزدى ايتىپ، اتتى بip سالىپ، قوس جورعانى تەربەتىپ كەتە باردى. ول كوزدەن جوعالعانشا، گورودوۆوي كوتەرگەن قولىن تومەن ءتۇcipگeن جوق. قاققان قازىق قۇساپ اڭىرايىپ تۇرىپ قالدى.
كوشەنىڭ جيەگىندەگى سىرعاناق تeyiپ جۇرگەن بالالار، كوشەنىڭ ورتاسىندا قول كوتەرىپ قاقيىپ تۇرعان «ءتارتىپشىنى» تۇرلىشە سوزبەن مازاق قىپ بارادى.
— گوسپودين گورودوۆوي، قارنىڭ ءوciپ بارادى، جارىلماسىن.
— ءاي... ءاي!.. ال، ات باستى!
سويدەگەندە-اق گورودوۆوي سەلك ەتىپ، قولىن تومەن ءتۇcipءىپ، eكi وكشەسىن سارت ەتكىزىپ، جالت بۇرىلدى.
«ءتارتىپشى» ساباز تاۋىقتاردىڭ قورازى قۇساپ، اياعىن ipi-ipi اتتاپ قازاقتارعا تامان كەلە جاتىر. مۇنى بايقاعان ادام جوق. جالعىز-اق ماناعى بالالار عانا ىزىنشە قاراپ، مازاقتاپ كۇلىسىپ قالدى.
گورودوۆوي جەتەر-جەتپەستە، ماناعى قارا جىگىت جەلدىرتىپ ءوتiپ بارا جاتقان شانالىلارعا قاراپ، ءوتىپ كەتكەنشە تىماعىن باسىنان اسىرا بىلعاپ قيقۋ سالا بەردى. گورودوۆويدى ەشقايسىسى بايقاعان جوق. گورودوۆويدىڭ وعان كوزى ءتۇستى. كوزىن جىپىق-جىپىق ەتكىزدى. ۇpى مىسىقشا ەڭكەيىپ كەلىپ، تىماق بىلعاپ تۇرعان قارا جىگىتتىڭ بىلەگىنەن شاپ بepiپ ۇستاي الىپ ەدى، جالت بۇرىلدى:
— ءوي، قويا بەر! — دەدى شەگىنشەكتەي بepiپ.
— ناچالستۆونى سەن نەگە مازاق قىلاسىڭ، اقىماق؟− دەدى گورودوۆوي.
- وي، مىناۋ نە دەيدى؟ — دەپ قارا جىگىت قاسىنداعىلارىنا قارادى.
نە دەگەنىن ەستىگەن ادام جوق، گورودوۆويدىڭ ەكپىنىن كورە سالا ماڭايىنداعىلاردىڭ كوبi شەتكە سەرپىلىپ ەدى.
— ءاي، اعاتايلار−اۋ! مىنا نەمەمەن سويلەسىڭدەرشى؟ Mەنىڭ قولىمنان نەگە ۇستاپ تۇر؟ قاراڭدارشى؟ — دەدى قارا جىگىت توڭىرەگىندەگىلەرگە قاراپ.
— ناچالستۆونى مازاق قىلدىڭ، اتىن ۇركىتتىڭ... داۆاي مالاقايدى! — دەپ گورودوۆوي مالاقايعا جابىستى.
— ە، نەگە بەرەمىن؟
— داۆاي، سكوتينا، اردا، سۆولوچ، كيرگيز.
— جوق، نە داۆاي! Meنىكi ەمەس...
— Meنiكi نەزنايت. داۆاي! اتۋ، كاتالوچكەگە ءجۇر!
— بارمايمىن دا، بەرمەيمىن دە... اۋلاق ءجۇر، ءوزىڭ! وسى نە قىل دەپ تۇر ءوزi؟ — دەپ جان-جاعىنا قارانىپ ەدى، تۇتە-تۇتە جامان تۇلىپ كيگەن بۇكip شالدان باسقا تانىس ەشبip ادام كورىنبەدى.
جاقسى كيىم كيگەن مىرزالار، كوگەندەۋلى قوي قۇساپ، ەكەۋ-ۇشەۋ بوپ اعىلىسقان قالانىڭ توعىشار-وبىۆاتەلدەرى، تىماققا تالاسقان قازاقتى كەكەتە كۇلىپ ءوتىپ بارادى.
بۇكىر شال «انە-مىنە» دەپ گورودوۆويدىڭ قاسىنا جاقىنداي بepiپ eدi، گورودوۆوي قىلىشتىڭ سىرتىمەن ۇpىپ، قۋىپ جىبەردى.
— سول قۇرعىر تىماقتى سۇراپ تۇر عوي! بەرشى! باستان قۇلاق ساداعا! بepشi، — دەدى، كەيىن بارىپ cءۇمiرەيىپ تۇرعان بۇكip شال.
گورودوۆوي تىماقتى قولىنا قىسىپ، جۇدىرىقتى بۇلعاڭداتىپ كەتە باردى. قارا جىگىت eكi قۇلاعىن ۋقالاپ توبەسىن سيپالاپ قالا بەردى.
كوشەنىڭ فونارلارى تeگic جاعىلعان، ءۇي-ۇيدىڭ شامدارى دا تەرەزەلەردەن قىلتيىپ كورىنە باستادى.
باتقان كۇننىڭ قىزارا بورتكەن الابى، اقىرىنداپ-اقىرىنداپ قارا كۇرەڭدەنىپ، ۇساق-ۇساق بۇلتتار ەرتكەن قورعاسىن سياقتانىپ تۇرعان اسپان-كوكتىڭ بەتىن، جوعارى ورلەپ بۇركەپ بارادى.
كوشەدەگى جۇرتتىڭ بىرتىندەپ ازايا باستاعان كەزدepi ەدى.
ات جەلدىرگەن ۇلكەن كوشەنىڭ بip جاق جيەگىمەن ءجۇرىپ بارا جاتىپ، ەكى قۇلاعىن ءالسىن-السىن ۋقالاعان قارا جىگىت بip فوناردىڭ جارىعىندا قوڭىراۋى سىلدىرلاپ، اياڭداپ بارا جاتقان ترويكا اتتى كوردى. ترويكانىڭ شاناسىنداعى اق تىشقان جاعانى، تيىن iشiكتi، قارا قالپاقتى، باسىنداعى قىزىل ماقپال تىستى تىماقتى كوردى.
قارا جىگىت تىماعىن تانىدى.
— اناۋ مەنىڭ تىماعىم عوي! — دەدى قاسىنداعى بۇكىر شالعا.
— كانە، — دەپ بۇكىر شال بۇرىلىپ قاراعانشا، ترويكا ات وتە شىقتى.
— قاپ! كورە الماي قالدىڭىز-اۋ! ءاي، ءيتتىڭ عانا بالالارى، تىماعىمدى ءيتتىڭ باسىنا كيگىزگەنى نeci؟! — دەدى وز-وزىنە قارا جىگىت.
بۇكىر شالمەن eكeyi، پاتەر تۇسكەن ۇيلەرگە جەتكەنشە بip-بipiنe ءسوز قاتقان جوق. الدەن ۋاقىتتا قاقپاسىنىڭ الدى مەن قوراسىنىڭ iشi ءشوپ، وتىن، تەرى−تەرسەك، ارتقان شانالارمەن لىق تولىپ تۇرعان تاپەلتەك ecكi بip اعاش ءۇي كورىندى.
قارا جىگىت سول ءۇيدىڭ قاقپاسىنىڭ الدىنا جەتە بepiپ، سارعايعان eكi قۇلاعىن ۋقالاپ سىرت بۇرىلدى.
— اتا، الگى يت مەنىڭ تىماعىمدى نە قىلمايسىڭ دەپ الدى؟ ءتۇسىندىڭىز بە؟ — دەدى شالعا.
بۇكىر شال ون-ون بەس ادىمداي جەردە تەڭسەلە باسىپ، تالتاڭداپ كەلە جاتىر eدi.
— نە دەيسىڭ؟ — دەدى، باسىن جوعارى كوتەرىپ الىپ قارا جىگىتكە.
— الگى ءيتتى ايتام-اۋ؟
— ە، اناۋ ما؟
— يا، تىماعىمدى نەگە الدى وسى؟
— ە، شىراعىم-اي، نەگە الدى دەرىڭ بار ما؟ اڭعال كوزدى، اڭقاۋ حالىقپىز عوي!.. نە كورمەي كەلەمىز؟ اي، شىركىن-اي! — دەدى بۇكىر شال، تومەن قاراپ اۋىر كۇرciنiپ.
قالاشى ءتۇcipگeن ءۇي — eكi بولمەلى ءتوpگi ۇيدە بەس جانى بار ءۇي يeci سالاقي ابزي جاتادى. قالعان بip بولمە قالاشىلار ءۇشىن ارنالعان. Eكi بولمەنىڭ ەكەۋىندە دە ءۇي جاساۋىنان كوزگە تۇسەرلىك دانەڭە جوق. ءۇي يeci جاتاتىن بولمەدە اعاش كەرۋەت ۇستىندە بۇكتeyلi ەسكى كورپەشەلەر. Ecكi كip-كip جاستىقتار. ورتادا ءتورت بۇرىشتى بيىك ۇستەل، جاعالاي سىنعان، بۇلىنگەن ورىندىقتار. وتىرا كەتسەڭ، جالپيا تۇسەدى. ءتور جاق قابىرعادان سىنعان، بەتى تەڭبىل-تەڭبىل ecكi اينا، ساۋىت-سابا جيناستىرعان شكاف. ەدەندە قىرىق قۇراۋ ecكi كىلەم. اس ءۇيدىڭ ەدەنىندە ءشوپ توسەلگەن، ءۇستى تۇتە-تۇتە كيىز.
دالاعا شىعاتىن ۇيدە اس پىسىرىلەتىن بولعاندىقتان ءۇيدىڭ ءىشى بۋ، ءتۇتىن. Eciك اشىلسا، دالاداعى سۋىق باتپانداپ كىرەدى.
قارا جىگىت مانا شاي ىشەردە باستاعان اڭگىمەسىن جاڭا تاۋىستى. سونداعى اڭگىمە عىپ وتىرعانى: «كاتايتسا» كۇنگى كوشەدەگى ىعى-جىعى كوپ حالىق، شابىستى، جەلىستى اتتار، اسىرەسە قوس جورعا.
— بۇرىن قالاعا كەلىپ كورمەپ پە ەدىڭ؟ — دەدى ءۇيدىڭ بip جاق بۇرىشىندا جانباستاپ جاتقان بوتەن ەلدىڭ ءبىر قالاشىسى.
— كەلىپ كورىپ وتىرعانىم وسى. قالا تۇرسىن، سوناۋ ءوز اۋىلىمىزدان ون-ون بەس شاقىرىم وتىرعان ورىس پوسەلكەسىنە دە بارعانىم جوق. بار كورگەنىم — كىسى قولىندا جالشىلىق، جەر جىرتۋ، ەگىن ەگۋ، مال باعۋ، قورا-قوپسى بۇتىندەۋ،- دەدى قارا جىگىت.
سالاقي اعايدىڭ ايەلى ءبادىرنيسا جەڭگەي قازان قايناتىپ، استىڭ كوبىگىن الىپ، وت باسىندا ءجۇر ەدى. قازاننىڭ قاقپاعىن كوتەرگەن سايىن، استىڭ بۋى بۇرقىراپ، توبەگە سوعىلادى. دالادان كىرىپ كەلگەن ادامعا ءۇيدىڭ ىشىندەگى ادام كورىنبەيدى، دابىر عانا ەستىلەدى.
— قالاڭدى كورگەنىم بىلاي تۇرسىن، جاڭا تىكتىرىپ كيگەن قىزىل ماقپال تىستى تىماعىمنان ايرىلدىم، — دەدى قارا جىگىت.
— ە، نە عىپ؟
تىماقتان قالايشا ايرىلعاندىعىن، ەكى قۇلاعىن ءالسىن-السىن ۋقالاپ ۇيگە قالايشا قايتقاندىعىن، تىماقتى ەڭ اياعىندا كىمنىڭ باسىنان كورگەندىگىن اڭگىمە ەتىپ بەردى. دابىر كۇشەيدى. اركىم ءار جاقتان كيمەلەپ، تىماقتى ءسوز عىپ كەتتى.
— ءوي، اتاما ولاردى! بۇل... بۇل گورودوۆوي دەگەنىڭ — بۇزىلعان يت.
— جالعىز گورودوۆوي عانا ەمەس-اۋ، ودان جوعارىلار دا...
— سول يتتەر ەمەس پە، تۇنەۋ كۇنى قالاعا اكەلگەن بىرنەشە قويدىڭ ستاگىن «پەچات باسقىزباپسىڭ» دەپ اۋرە قىلىپ... كاتالاچكاعا سۇيرەپ... اياعىندا ارەڭ قۇتىلعام.
— كورىنگەن بىرەۋى دىكەڭدەيدى.
پەشتىڭ قاسىندا جۇرگەن ءبادىرنيسا جەڭگەي دە قوسىلا كەتتى. قالانىڭ نادزيراتەل، گورودوۆويلارىنان و دا زارلاندى. كوشەگە قار توككىزبەيتىندىگىن، پارا سۇرايتىندىعىن، ۇيىنە تۇسكەن قالاشىلارعا دامىل بەرمەيتىندىگىن، «زاكوننايا» تىس شتراف سالاتىندىقتارىن، كاتالاچكامەن قورقىتاتىندارىن، تىزبەكتەپ ايتتى كەلىپ:
— قاھار سوققان ابىرالىنىكى شۋل ەندى، اشاۋ، كىشى قانىن ءىشۋ، ءلاعناتلار!.. ءالى، مىنە، كورشى قورادا پاتەر تۇرا تۇرعان ماقسۇت ءيشىملى رابوشىنى ۇيىنەن ءۇستىراپ شىعارىپ، يت ورنىنا سويدىلار، كوشەگە قار توككونسىن دەپ. ءبىر جۇمعا بالنيسا ياتىپ شىقتى. ءتيرى زاۆودىندا ءىشلي تۇرعان ەدى، مىسكىن قاتىن، بالالارى ءبىر جۇمعا اش وتىردىلار. كورشى تيراداگىلار گىنا مۇسىلماندىق ءشاراپاتتينا اش كىرتىپ، بالنيسا ياتقان. ءماقسۇتنىڭ قاتىن-بالالارىن تويدىرىپ تۇردى. قويىڭىز ەندى، بۋ قاھار سوققان گورودوۆويلارىن دا، ءنازارا-تىلارىن دە، تاعى ءاللا ءنيلارىن!.. رابوشى ءديسا، ءشاشلارى ءۋرا تۇرا، كوزلارى شاقماق ءقاتلى بولا، — دەپ قويدى، استىڭ بەتىن ساپىرىپ الىپ. بۇل جەردە قارعىستىڭ، زاردىڭ كوبى نادزيراتەل، گورودوۆويلارعا عانا توگىلدى. قالانىڭ باسىنا ءمىنىپ وتىرعان جاندارمدار، پوليسيا ناچالنيكتەرى، چينوۆنيكتەر، وفيسەر-اتاماندار، اۋىزدارىنا تۇسپەدى. ويتكەنى، بۇلار جوعارعى ورىندا وتىرعان پاتشادان بىلايعىسىن اكىم دەپ ۇعىناتىن. «كوكتە قۇداي، جەردە پاتشا» دەگەن قاراڭعى ويدى عانا بىلەتىن.
قازانداعى اس الدەقاشان ءتۇسىرىلىپ، ءىشىپ، جەلىنگەن. قالاشىلار بىرتىندەپ دالاعا شىعىپ، كولىكتەرىن جايلاسىپ كەلدى. كىشكەنتاي عانا شام جوعارعى پەشتىڭ ءبىر جاعاسىندا قىلتيىپ جانىپ تۇر. ءبادىرنيسا ىدىس اياقتاردى سالدىرلاتىپ، قازانداعى جىلى، سۋعا سالىپ، تازالاپ، اس ۇيدەگى شارۋاسىن ءبىتىرىپ، ىشكەرگى ۇيگە كىردى.
باسى جاستىققا تيگەن قالاشىلاردىڭ بىرەۋى قورىلداي ءتۇستى. جالعىز قارا جىگىت قانا وياۋ وتىر. ونىڭ كوزىنە الدەنەلەر ەلەستەدى. ول الدەنەلەردى ويلاندى.
«تىماق؟!.. ول كىمدىكى؟ مەنىكى، جوق مەنىكى ەمەس، كىسىنىكى. قالايشا كىسىنىكى بولادى؟.. تۇلكىنى ءوز قولىممەن سوعىپ العام... مىنگەن ۇشقىر ات بايدىكى. بايدىڭ سال بوكسە بالاسىنىكى... ءپۇلىس تىس قانا ونىكى؛ تىگىپ بەرگەن — جەسىر قاتىن قاديشا. جوق مەنىكى دە ەمەس، بايدىڭ بالاسىنىكى دە ەمەس!.. ەندى كىمدىكى؟ كىم كۇشتى بولسا سونىكى. كىم ابىرويلى، اتاقتى، داۋلەتتى بولسا سونىكى. «مىناۋ قاۋدىر تونعا تۇلكى تىماق ءدوپ كەلمەيدى ەكەن» دەپ كىم كورىنگەن ايتىپ جۇرگەن جوق پا ەدى؟..
كىشكەنە، كىشكەنە تۇرا تۇر!.. جاس جيىرما بىردە... سەگىز-توعىز جىل جالشى. اكەنى دە، شەشەنى دە بىلمەيمىن، بالا كۇنىمدە ولگەن... جەسىر قالعان اپامدى عانا، قاديشانى عانا بىلەمىن. سەگىز-توعىز جىل!.. سونان بەرگى تاپقانىم قايدا؟.. مەنىڭ ءوز شارۋام، ءوز دۇنيەم قايدا؟ جوق... ەندى قالاعا كەلەمىن. قالا بايىنا جالدانامىن. اقىمدى ەلدەگى بايدان تۇگەل الامىن. تۇگەل! — قۇنانشىعار... تايىنشا، تۋ قوي... كيىم-كەشەك...»
قارا جىگىت ويدى اقىرىن ورشىتە كەلىپ، كوزى كىرتىڭدەپ، جۇمىلا بەرگەن سوڭ، ۇيقىعا ەرىك بەردى. ءبىرازدان سوڭ ۇيقى سابالاپ، قورىلداعاندارعا ەرىپ كەتە بەردى.
ءىىىامنىڭ كوزى قىسۋلى. ءۇيدىڭ ءىشى قارا كولەڭكە. قارا جىگىتتىڭ قاسىنداعى بۇكىر شال كەۋدەسىن تىر-تىر قاسىپ، ىڭىرسىپ، ۇيقىلى-وياۋ تۇردە:
— اتىمتاي، دالاداعى اتتارعا كوزىڭدى سالدىڭ با؟ — دەپ قاسىنىپ اۋناقشي ءتۇستى. قارا جىگىتتىڭ اتى اتىمتاي ەدى.
شالدىڭ ول ىڭىرسىعانىنا ۇيقىداعى ادامداردىڭ قورىلدارىنان باسقا جاۋاپ بولعان جوق.
III
كىرپىش سارايدىڭ باتىس جاق سايىنداعى جيىرما-وتىز شامالى ۇيلەر كىرپىش ساراي اتالادى. ويتكەنى، كىرپىش ىستەپ شىعاراتىن زاۆود سول سايدا بولاتىن.
كىرپىش ساراي — قالاشىعى ەجەلدەن كىلەڭ جۇمىسشىلاردىڭ، كەدەي ادامداردىڭ ۇيلەرىنەن قۇراستىرىلعان قالا. باسىندا دومباي دەيتىن شالدىڭ اتىنداعى قالا بوپ جۇرسە دە، بەرى كەلە جۇمىسشىلاردىڭ دەنى كىرپىش زاۆودىنداعىلار بولىپ كەتكەندىكتەن، جۇرت ونى كىرپىش ساراي اتاپ كەتكەن.
جەبىرەي تاۋى دەيتىن تاۋدىڭ بيىك جارىن بويلاپ تومەن قاراي تۇسسەڭ-اق، الدىڭنان مىجىرايعان كىشكەنتاي-كىشكەنتاي لاشىق ۇيلەر كەزدەسەدى. قاي ۇيلەردىڭ بولسا دا بەلدەۋى جەردىڭ استىندا، قۇر بىر-ەكى اينەگى عانا جەردىڭ ۇستىنە قاراپ، جىلتىراپ تۇرادى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ اينەگى توبەسىنەن شىعارىلعان. سىرتىنان قاراعاندا، بۇل ۇيلەردە ادام تۇرادى دەپ ويلاي مۇمكىن ەمەس. سىقىرلاپ ەسىگى اشىلسا، قارايىپ كىسى كورىنسە، سوندا عانا بارىپ مۇنىڭ دا ادام تۇراتىن باسپانا ەكەندىگىن بىلەسىڭ.
ءبىراق جوعارعى قالادا تۇراتىن ادامدار كىرپىش سارايدىڭ تۇرعىندارىن ادام قاتارىنا قوسپايتىن، «ۇرى-قارىنىڭ ۇياسى» دەيتىن. مالدارى جوعالسا، شۇبىرىپ گورودوۆوي، نادزيراتەل ەرتىپ كىرپىش سارايداعى ۇيلەردى تىنتەتىن.
وسى سياقتى قاۋەسەتتەردىڭ سالدارىنان، جالعىز-جارىم ادام كىرپىش ساراي كوشەسىنەن كەشكە تۇرىم جۇرمەيتىن بولىپ الدى.
ويتكەنى، كىرپىش ساراي توڭىرەگىنەن كەيدە جوعالعان مال دا، ءولتىرىپ تاستاعان ادام دا تابىلىپ ءجۇردى. وسىنىڭ بارلىعىن دا جۇرت ساي استىنداعى ادامداردان كوردى.
سويتكەن كىرپىش سارايدا، تەلەگين دەيتىن ورىس بايىنىڭ سابىن زاۆودى قاسىندا، سىرتىن قىزىل بالشىقپەن سىلاعان كىشكەنتاي عانا ءبىر لاشىق ءۇي كورىنەدى. اينالاسى بىلەتەنمەن قورشاۋلى. بۇل ءۇيدىڭ كوشە جاعىندا سىعىرايعان ەكى كىشكەنتاي تەرەزەسى بار.
بۇ — قىلىشتىڭ ءۇيى.
قىلىشتىڭ باستاپقى ايەلى قانىشتىڭ بالادان قايتىس بولعانىنا ەكى ايدان اسقان. قانىشتان قىلىشتىڭ قولىندا ءبىر جاسار ەر بالا قالىپ ەدى. ونى كۇتەتىن قىلىشتىڭ قولى جۇمىستان بوساماعاندىقتان بالا دا، قىلىش تا كوپ ازاپ شەكتى. قىلىش تاڭەرتەڭ شىققاننان كۇن باتا ءبىر-اق قايتادى. ول ەكى ورتادا بالانى كۇتىپ، تاماعىن بەرىپ، مەزگىلىندە تاربيە كورسەتىپ وتىراتىن ادام — كورشىدەگى ءبىر ءۇيدىڭ كارى كەمپىرى بيبيحانىم بولدى.
قىلىش ەكىنشى جار-جولداس تاپقانعا دەيىن بيبيحانىم بالانى ءوز شەشەسىندەي كۇتىپ، ەڭ اياعى جۇمىسىنان ارىپ-شارشاپ قايتقان قىلىشتىڭ دا تاماعىن ازىرلەپ بەرىپ تۇردى.
— قىلىش، شىراعىم، انا بولماعاننان كەيىن بالانىڭ دا بابى كەلمەيدى. جۇدەپ جۇرگەنىن كوردىڭ بە؟.. شىراعىم، كوڭىلىڭە ۇناعان بىرەۋدى ال. تىم بولماسا، ءسابي بالانىڭ كوزى اشىلسىن. شىركىن-اي! قانىش مارقۇم قانداي ەدى!.. قۇداي تەك اقىرىنىڭ قايىرىن بەرىپ، جالعىز بالاڭدى تاربيەلەپ، كۇتىپ، ءوسىرىپ، قىزىعىن كورۋگە جازسىن! — دەپ بيبيحانىم اۋىق-اۋىق كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ الاتىن ەدى. قىلىش وندا:
— اجە، ءسىز ەندى اۋىرسىنباي ءبىراز باعا تۇرىڭىز، رەنجىتپەسپىز. قايتەيىن... قاراپ جۇرگەنىم جوق. وگەي شەشە ءوز شەشەسىندەي بولمايدى عوي!.. سوندا دا... شەشە اتى بار، ءتاۋىر بولار ەدى. ازىراق شىداڭىز، كورەيىن، — دەيتىن.
ءسويتىپ جۇرگەن قىلىش ءبىر كۇنى كەشكە دەمبەلشەلەۋ كەلگەن تاسپا بەلدى ءبىر قارا تورى ايەلدى ۇيىنە ەرتىپ الا كەلدى.
بيبيحانىم بالانىڭ بوستەگىن جۋىپ جاتىر ەدى.
اجە!.. مىناۋ ءبىر شۇيكە باستى اكەلدىم. كوڭىلىمنىڭ قالاعانى وسى بولدى. كەلىنىڭىزبەن تانىسىڭىز! — ەدى قىلىش، ءۇستى-باسىن شەشىپ جاتىپ، مىڭگىرلەپ.
قۇتتى بولسىن، قۇتتى اياعىمەن كەلسىن! قانە، شىراعىم، كەلىن، جوعارى شىق. بۇگىنشە قوناقسىڭ. ەرتەڭىنە ءوزىڭ بيلەپ اكەتەسىڭ عوي! — دەپ كەمپىر جاڭا كەلىنشەكتىڭ توڭىرەگىندە شىرق اينالدى.
جاڭا كەلىن قايمىعىپ قاراپ وتىرعان جوق، ءبىرازدان كەيىن ءۇيدىڭ ىشىمەن تانىسىپ، كوز ۇيرەتىپ العاننان كەيىن ءۇيدىڭ ءىشىن جيناستىرۋعا كىرىستى.
ويباي، قاراعىم، كەلىن، وتىر. بۇگىنگى مىندەت مەنىكى. وتىر! – دەپ كەمپىر كەلىندى ورنىنان تۇرعىزباي قويدى. ول ەكى ورتادا بالا جىلاپ ەدى، جاڭا كەلىنشەك بالانى جۇباتتى.
وتىرىپ ۇشەۋى اڭگىمەگە كىرىستى.
— شىراعىم، ەلدىكىمىسىڭ، قالانىكىمىسىڭ؟ — دەدى كەمپىر جاڭا كەلىنشەككە.
— ەلدىكىمىن.
— رۋىڭ قاي ەل؟
— باسەنتيىن... كۇيەۋىم بار ەدى. بىلتىر تيگەم، جىڭىشكە اۋرۋمەن اۋىرىپ، ەلدەگى باقسى-بالگەرلەردىڭ بارلىعىنا قاراتىپ، ونان دانەڭە بولماعان سوڭ قالانىڭ دوكترىنە اكەلگەنبىز. اسقىنىپ كەتكەن اۋرۋ ەكەن، بولنيسادا جاتىپ دۇنيەدەن قايتتى. وسىندا تيىرمەندە جۇمىس قىلىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر ادامى بار ەدى، سوندا جاتقامىز. ول ادام بۇل كىسىگە تانىس ەكەن... ءسويتىپ ءدام جازىپ كەلىپ وتىرمىز، — دەپ كەلىنشەك قىلىشقا قارادى.
— اجە! قالادا بولماعان كىسى! — دەدى قىلىش
كەمپىر باسىن يزەپ، اۋزىن سىلپ ەتكىزىپ:
— ە، بايعۇس-اي!.. ۇيرەنەدى عوي ءالى. كوندىگىپ العانشا عانا. كەلىن، شىراعىم، اتىڭ كىم؟"
— كاتىش.
كاتىش سول كۇننەن باستاپ قىلىشتىڭ جار جولداسى بولدى. قىلىشتىڭ ۇيىنە كەلگەنىنىڭ ەكىنشى كۇنى تيىرمەن جۇمىسشىسىنىڭ ۇيىندە قالعان كورپە-جاستىقتارىن، كيىم-كەشەكتەرىن بارىپ اكەلدى، جۇمىسشىنىڭ ايەلى بىرگە ەرە كەلدى.
— قىلىش! قوساعىڭ قايىرلى بولسىن! تويلارىڭدى قاشان كورەمىز؟ الدە ۇندەمەس بولا ما؟ — دەدى تيىرمەن جۇمىسشىسىنىڭ ايەلى كۇمىساي.
قىلىش قارق-قارق كۇلدى.
— وسى الداعى جەكسەنبىگە شامادان كەلگەنشە تىرىسىپ بايقارمىز، — دەدى كاتىشكە قاراپ.
كاتىش جىميا قويدى.
جەكسەنبىنىڭ كەشىندە قىلىشتىڭ كىشكەنتاي لاشىعى كىسىگە لىق تولدى. اينالدىرعان ون ەكى-ون ءۇش كىسى تاۋىقتىڭ ۇياسىنداي عانا ۇيگە كوپ سياقتى كورىندى.
جوعارعى قالادان: گارمونشى ماتاي، سكريپكاشى الەكساندر؛ تەرى زاۆودىنان: گروموۆ، ماقسۇت؛ مىناۋنىيدان: بالتا، بالتانىڭ ايەلى ۇمسىندىق تيىرمەن جۇمىسشىسى قابىل، ونىڭ ايەلى كۇمىساي؛ كىرپىش زاۆودىنان: بىر-ەكى جۇمىسشى، كورشى-قولاڭدار وتىردى.
ايەلدەر ءبىرىڭعاي، ەركەكتەر ءبىرىڭعاي شىقتى.
گارمون مەن سكريپكا قوسىلىپ، تاتاردىڭ «زيلايلۋك»، «بالاميشكا» دەيتىن كۇيلەرىن ەڭىرەتىپ جاتىر.
سكريپكاشى كىراشىن الەكساندر توي بولعان جەردىڭ قايسىسىندا بولسىن، اششى داۋىسپەن ايتاتىن «دوبرىي ۆەچەر، گوسپودا!» دەيتىن ولەڭىن ايتۋعا كىرىستى. سارى سەپكىل بەتى قىزارىندى، شەگىر كوزى قىسىلدى:
دوبرىي ۆەچەر، گوسپودا،
تام توجە لياي-اي...
ءشاي ءىشابىز باقشادا،
تام توجە لياي-اي... —
دەپ شيقىلداپ قويا بەردى. باسى اينالىپ، كوزى قىزاراڭداپ، كىراشىن الەكساندردىڭ جىرىن تىڭداپ وتىرعان گروموۆ «گوسپودا» دەگەن ءسوزدى ەستىگەن سوڭ-اق سەلك ەتىپ، ۇشىپ تۇرەگەلدى: «ى-چتو-و؟.. گوسپودا؟ ونىڭنىڭ بىزگە نە كەرەگى بار؟ جىرلا... شىرقا!.. ءبىراق بايقا! مۇندا گوسپودالار وتىرعان جوق، رابوچيلار وتىر. سەنىڭ گوسپوداڭنان كەلەر پايدا جوق. حالىق جىرىن، ەركىندىك جىرىن، شاتتىق جىرىن جىرلا! گوسپودانىڭ كەرەگى جوق. سوناۋ تۇكپىردە، تايگادا سەن بىلمەيسىڭ عوي. انە، ولار گوسپودالاردىڭ تەپكىسىندە جاتىر. ۆوت ساعان گوسپودا!.. Ah، سەن انتۇرعان! — دەپ، باسىن قايقاڭداتىپ، كوزىن اشىپ-جۇمىپ وتىرعان الەكساندردىڭ قاسىنا گروموۆ جەتىپ باردى.
گارمون تىندى، ماقسۇت گروموۆتىڭ بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ:
— گروموۆ! ساعان نە بولدى؟ — دەدى.
— دانەڭە جوق... توبەلەسكەلى تۇر دەپ ويلاما! ءبىراق گوسپودالار تۋرالى جىرلاعاننىڭ كەرەگى جوق، كەرەگى جوق! — دەپ گروموۆ باسىن ۇستاپ ورنىنا كەلىپ وتىردى.
ماقسۇت گروموۆپەن نەداۋىر سويلەستى.
الدەن ۋاقىتتا گروموۆ قىلىشتى شاقىرىپ الىپ، ماقسۇتقا قاراپ (ويتكەنى قىلىش ورىسشا ءتىلدى از ۇعىناتىن):
— سەن قىلىشقا ايت، مەنى كەشسىن. مەن توبەلەسۋگە ويلاعام جوق. نەگە مازاسىزدانعانىمنىڭ ءمانىسىن ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي! — دەدى.
ماقسۇت قىلىشتى دالاعا شىعارىپ الىپ:
— قىلىش! گروموۆقا سين ءابيجاتسا ەتما. ول سيندان عاپۋ وتىنىرگە قوشتى. الەكساندر گوسپودالار حاقىندا جىرلادى. بيت گوسپودالار الار: بايلار، ءبايبيتشالار. الاردان ءبىز ءبىردا ءراحيم كورميبىز. شوڭارعا ول ءبىراز قىزىپ الدى. ءابيجاتسا ەتما! — دەدى.
قىلىش كۇلىمسىرەپ:
— قوي، ول نە دەگەنىڭ! مەن وعان نەگە ءابيجاتسا ەتەيىن. بايمىرزادان قايسىمىز بولسا دا يگىلىك كورگەمىز جوق. ونداي بولسا، الەكساندردىڭ جىرىنىڭ كەرەگى جوق، گارمون ويناسا بولعانى. جارايدى، گروموۆقا ايت، مەن وعان قايتا راحمەت ايتامىن، — دەدى قىلىش ماقسۇتتى جەتەلەپ ىشكە كىرە بەرىپ.
بال−سىرا جاعالاي ۇلەستىرىلىپ، ستاكاندار ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى بوساتىلىپ جاتىر. وتىرعانداردىڭ شەكەسى قىزدى. ءبىر بۇرىشتا وتىرعان ايەلدەر دە كوڭىلدەنۋگە اينالدى. ۇمسىندىق بىلەگىن سىبانىپ، قوناقتاردى سىيلاۋعا مىقتاپ تۇرىپ كىرىستى.
كىرپىش ساراي جۇمىسشىسى ءبىر تاتار جىگىتى تۇرەگەلىپ، مىقىنىن تايانىپ، قولىنا ستاكاندى ۇستاپ، تەڭسەلىپ، وڭ اياعىمەن ەدەندى تەپكىلەپ:
سۇيالگانسىڭ شاتتا باعاناعا،
ياپىراق ءتۇسلى سارى ءيۋزلارىڭ.
قىزعانيمشا ءحالىم شىدي المي،
بيگىراك مۇڭلى قاري كۋزلارىڭ...
دەپ تاتاردىڭ «زيلايلۇك» دەگەنىن شىرقاپ قويا بەردى. وتىرعاندار:
— تەپتىر، حاميت، تەپتىر! دۇنيەسى اينالسىن!
— ۆوت حوروشو، ۆوت پەسنە مولودەس!
— سوق، حاميت، سوق! كىرپىش قالاعانداي سوق! — دەستى.
ايەلدەر جاعى ساقىلداپ كۇلدى. جالعىز-اق كاتىش قانا كوزى مولدىرەپ، اركىمنىڭ بەتىنە ءبىر قاراي بەرەدى. وعان بۇل جيىن ءبىرتۇرلى جات، جاڭا، وزگە كورىنەدى. ونىڭ كوڭىلىندە — اۋىل، كوزىنىڭ الدىندا — قالا. ونىڭ قالاعا كەلگەن بەتىندە كورىپ وتىرعانى، مىنە، وسى. ءبىرىنشى قىزىعى دا وسى. جاس ەدى، ءوستى. سىلدىر قاقتى، ەركەلەدى... ءشالى جامىلدى، جىلادى. الدەنەتكەن جىلى قۇشاققا كىردى. باستا بارلىق تامىرى تارتىپ، قول-اياعى تىرىسقانداي بولدى. ءبىراق ءبىر عانا ءتۇن ءسويتتى. ارتىنان بىر-ەكى كۇن دەنەسى سال-سال بولىپ ءجۇردى. ونان سوڭ ۇيرەندى. كەشتى ساعىناتىن بولدى. ءبىراق، بۇل ۇزاققا بارمادى، جىلى قۇشاقتان ايرىلدى. كۇنى-تۇنى ىڭىرسىعان اۋرۋدىڭ، مولا ساسىعان ساسىق ءيىستىڭ قاسىندا بولدى، اۋرۋ باقتى... كوپ ازاپ شەكتى. ونىڭ قۇلاعىنان ىڭىرسىعان دىبىس ءالى كەتكەن جوق، كەيدە كوزىنىڭ الدىندا اپپاق قۋداي بولىپ، كوزى ءيلبيىپ، جاعى سۋالىپ، سەرەيىپ جاتقان باستاپقى كۇيەۋى ەرەكشە ەلەستەيدى. ول ەلەستەگەندە كاتىشتىڭ جۇرەگى مۇزداي بولادى.
وسىلاردىڭ بارلىعىن ويلاپ، كاتىش وتىرعان جۇرتقا قارادى.
كۇلكى... ويىن... شاتتىق...
«شىركىن، تىرشىلىك! ۇنەمى وسىلاي وتەر مە ەدى؟» — دەدى ىشىنەن اۋىر كۇرسىنىپ كاتىش.
— كاتىش، ال! — دەگەن داۋىستى ەستىپ باسىن كوتەرىپ قاراسا، ۇمسىندىق ستاكان ۇسىنىپ تۇر ەكەن.
— ال، كاتىش، ءوز قۋانىشىڭ، ءوز باقىتىڭ ءۇشىن ال! بۇل قالا قىمىزى بولادى! — دەدى كوڭىلدەنگەن تۇرمەن ۇمسىندىق.
كاتىش ستاكاندى قولىنا الدى. ىشىندەگىسى سارى. قويۋ، ءيىستى. مۇرنىنا الىپ بارىپ، كەۋدەسىن ۇستاي قويدى.
— ءىشىپ كور! — دەدى قىلىش ارتىنا اينالىپ قاراپ.
كاتىش كوزىن جۇمىپ قاعىپ سالدى. ونشا قورقىنىشتى دانەڭەسى بولعان جوق، ءدامى ءتاتتى-اق!
كاتىش ونى دا ۇيرەندى، ارى-بەرىدەن سوڭ قاسىندا وتىرعان ايەلدەرمەن ستاكان قاعىستىرۋعا اينالدى، كوڭىل كوتەرىلدى، جۇرەگى تەبىندى.
تىستا اي جارىق، كىشكەنتاي عانا سىعىرايعان تەرەزەدەن كوشە، اسپان كوگىلدىرلەنىپ كورىنىپ تۇر. كوشەدە جولدىڭ بەتى، اي ساۋلەسى تۇسكەن جەر مەرۋەرت توگىلگەندەي تۇرلەنىپ، قۇبىلىپ جىلت-جىلت ەتەدى.
قىلىشتىڭ ءۇي ىشىندەگى ايقاي، ۋ-شۋ كوشەنىڭ ارعى جاعىنان قۇلاق قويعان ادامعا الدەقايدان تالىپ كەلىپ ەستىلەدى.
جاقىندا پاروۆوزدىڭ دا داۋىسى قۇلاققا كەلەدى. بۇل — شويىن كوپىردەن بەرى قاراي ءوتىپ كەلە جاتقان تۇنگى پوەزد.
IV
بۇقپان كومەيەۆ نوتاريۋستەرگە، سول كۇنگى چينوۆنيكتەرگە، قارا حالىققا ءوزىن-وزى: «كوپەس تريتاي گەلدي» دەپ تانىتاتىن. شىنىندا، ول ماقتانشىلىق پا، راس پا، ونى بۇقپان وتاعاسىنىڭ ءوزى بىلەتىن. بۇقپان وتاعاسى وسى كۇنگە دەيىن ول اتاعىن جوياتىن كوڭىلى جوق، ول اتاق ماڭدايىنا باسىلعان ءمور سياقتى كورىنەتىن.
ءبىر ساندىق جاتقان بۇقپان وتاعاسىنىڭ قاعازدارىندا، ۆەكسەلدەرىندە ءار ەكى جازۋدىڭ باسى ورىسشالاعاندا "گوسپودينۋ كيرگيزسكومۋ كۋپسۋ تريتاي گەلديي بۋكپانۋ كومەيەۆيچۋ كومەيەۆۋ» دەپ كەلەدى. نەشە ءتۇرلى تورەلەردىڭ قولى بۇقپان وتاعاسىنىڭ قاعازدارىنان تابىلادى. بۇقپان وتاعاسىنىڭ ءوزى ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن نادان ادام. ءبىراق ونىڭ ساۋداسى جالعىز رەسەي بايلارىمەن عانا ەمەس. اعىلشىن، امەريكان، نەمىس بايلارىمەن دە ۇزىلمەيتىن. پەتەربورداعى يۆان يۆانوۆيچ باي ارقىلى بۇقپاننىڭ ساۋداسى شەتەلگە دە شىعىپ كەتىپ ەدى. بۇقپاننىڭ ءىرى ساۋداسى: وگىز، تەرى-تەرسەك، قىل−قىبىر... اسىرەسە، وگىز جاعىنان بۇقپان وتاعاسىنىڭ بەدەلى رەسەي بايلارىنا، ءارى اسسا شەتەلگە "ارداقتى" بوپ كەتتى. بۇقپان وتاعاسىنىڭ كونتوركە ۇستەلىنىڭ ۇستىندە شەتەلدەن، وتە-موتە اعىلشىن كامپانى ۆويل دجەكسون مىرزادان كەلگەن مانەرلى كامپيتتەردىڭ سىرتىندا بۇقپان وتاعاسىنىڭ اتى سىرلى جازۋمەن جىلت-جىلت ءوتىپ: «پور راسسيا. كومپانەن انگلو-روس. پورمەيستر ۆۋحۆان كوممەي»... دەپ تۇراتىن. بۇقپان وتاعاسى مۇنىڭ بىرىنە دە تۇسىنبەيدى. حاتشىسى چينوۆنيك مەترەەچ:
— اعىلشىن بايىنان... — دەپ اۋزىن اشسا بولعانى، بۇقپان وتاعاسى قارق-قارق كۇلىپ، مەترەەچتى ارقاعا قاعىپ:
— ا... ا... زناي... بايل جەكسون... بايل جەكسون... 500 وگىز. يە. بىلەم، — دەپ قوياتىن.
بۇقپان وتاعاسىنىڭ ۇزىن تۇرقى: بويى ءبىر جارىم كەز جانە ءبىر سۇيەم، كەبەجە قارىندى، ەشكى ساقالدى، تورسىق بەتتى، تۇيە تاباندى، اياق-مويىنى قىسقا (ءتىپتى مويىن دا جوق!)، سالپيعان بۇعاقتى، ەسەك قۇلاقتى، تىربيعان سەمىز ساۋساقتى، تۇكتى بىلەكتى ادام.
سويلەمەيدى، موڭىرەيدى، موڭىرەمەيدى ەكەن، باقىرادى — داۋىسى سونداي.
بۇقپان وتاعاسىنىڭ داڭقى بايلىق جاعىنان قانداي كۇشتى بولسا، قۇنسىزدىق جاعىنان ونان دا جامان جەكسۇرىن، ونان دا جامان قوماعاي ساراڭ.
ۇستىنە كيگەنى: كويلەكتىڭ سىرتىنان جەڭسىز قامزول، ءدال كەۋدەسىندە ۇلكەن دورباداي بولىپ قالتاسى تۇرادى. ونىڭ ىشىندە اتام زاماننان بەرگى مايلانىپ، تەر ءيىسى ساسىپ تۇرعان بۇكتەمە بىلعارى كۇماجنيك، ءبىر جاق ەرنەۋىندە دارەت العاندا اۋزىن شاياتىن جۋان مەسۋەگى تۇرادى. وڭ جاڭ كەۋدەسىندە باۋىن ىلگىشىنەن بىلاي قاراي سالبىراتا بايلاعان كۇمىس ساعاتى بار. اياعىندا — بۇدان ەكى جىل بۇرىن ءىربىت جارمەڭكەسىنە بارعاندا اكەلگەن جىلتىراۋىق ءماسى. ەرنەۋى سوگىلىپ، شاجامايىنان جوعارى سارى بىلعارىمەن بىر-ەكى جەرى جاماۋلى. شالبارىنىڭ، كوبىنەسە، ءبىر قونىشى ىشىندە جۇرەدى دە، ءبىرى سىرتىندا تۇرادى.
بۇقپان وتاعاسى قالا ىشىندە، كوبىنەسە، جاياۋ جۇرەدى. جاياۋ جۇرسە دە، ات پەن جۇرسە دە مىنەزى سول، جەردە جاتقان ەسكى تەمىر-تۇمىردى، تاعا، ءجىپ، شەگە سياقتى نارسەلەردى جيا جۇرەدى. ەڭ اياعى، كوشەدە ۇشىپ بارا جاتقان قاۋىرسىن، قاعاز بولسا دا بۇلكىلدەپ قۋىپ ءجۇرىپ الادى، نە كىسى بويىنان جوعارىراق جەرگە قويادى. اسىرەسە، قاعاز كورىنسە، جۇمارلانىپ جاتسا، ونى جازىپ، ونى تاپتەشتەپ قالتاسىنا سالادى. «مۇنىڭىز نە؟» — دەسەڭ؛ «اللانىڭ ەسىمى جازىلعان» بولادى. «قاعازدا اللانىڭ ەسىمى بولادى، شىراعىم»، — دەيدى.
اتپەن بارا جاتقان كەزىندە، ەكى كوزى اربانىڭ جەتەگىندە، اتتىڭ بوكسەسىندە بولادى. اتتىڭ تۇگى جەرگە تۇسسە دە، نە قۇيرىعىنان ءبىر تال تۇسە قالسا دا، اتقوسشىسى بولسا، اتقوسشى ءوزى بولسا ءوزى اربادان ادەيىلەپ ءتۇسىپ، جەرگە تۇسكەن تۇكتى، قىلدى شۋماقتاپ-شۋماقتاپ ارباسىنىڭ الدىنا تاستايدى. ەڭ اياعى ات، «جامانىن» تۇسىرسە دە، موينىن بۇرىپ وعان ءبىر قاراماي قالمايدى. بايقاپ تۇرعان ادام بۇقپان وتاعاسىنىڭ ول مىنەزىنەن «اتتەڭ، شىركىن قالدى-اۋ!» دەگەن كەسكىن ەلەستەدى.
* * *
— سەن اتاڭنىڭ كورىن... قورانىڭ ءىشىن ءالى كۇرەمەپسىڭ، شىليەنى ءالى تىكپەپسىڭ، — دەپ بۇقپان وتاعاسى ات جەگىپ جاتقان اتىمتايدى قولىنداعى ۇزىن قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
قاۋدىر سارى توندا قامشىنىڭ ءىزى جول-جول بولىپ قالىپ وتىردى. جاۋىرىنىن سيپاپ ارتىنا بۇرىلىپ قاراعانشا بولعان جوق، ۇيگە تەڭسەلىپ كىرىپ بارا جاتقان بۇقپاندى اتىمتاي ءبىر-اق كوردى.
اتىمتاي، سوناۋ تىماق وقيعاسىنا ءبىر تالاي وتكەن سوڭ-اق، ەلدەن قالاعا كەلىپ ەدى. بۇقپانعا جالدانعالى جىلعا جاقىنداعان كەز، ەكىنشى قىس.
«بۇل يت نە قىلمايسىڭ دەپ تۇر؟ شىليە تىگىلگەلى قاشان. اناۋ ءوزىنىڭ بەياۋزىنداي بولىپ جالتىراپ تۇرعان قورا اتاسىنىڭ قاق شەكەسى مە ەكەن؟ ونى مەن كۇرەمەگەندە، كىم كۇرەگەن؟ ءوي، ءوز اتاڭنىڭ اۋىزىن:..» دەدى ىشىنەن ىزالانىپ اتىمتاي.
بۇل اتىمتايدىڭ «جەڭ ىشىنەن جۇدىرىق» كورسەتكەنى بولدى. قاقپا اشىق.
ات جەگىلدى. اتىمتاي كاشيەۆا شانانىڭ الدىنداعى قارىن سىپىرىپ ءتۇسىرىپ وتىرىپ، ۇيدەن شىعاتىن بايدى توستى.
كۇن ساسكە، قورادا جان ادام جوق. كوشەدە كۇرتىك قاردى كىرت-كىرت باسىپ، سىقىرلاپ وتە شىققان دىبىستار عانا بىلىنەدى. قاقپا اشىق.
تاڭ سارىدەن تاماق ىزدەپ شىققان سارى مالاي يىعىنا قابىن ارقالاپ، تاياعىمەن جەردى شۇقىلاپ كەلىپ، بايدىڭ ەسىك الدىنا كەلىپ تۇرا قالدى.
— ءاي، باي، باي! قۇداي ءۇشىن، قايىر ساداقا دەپ كەلىپ تۇرمىز. ءاي باي... بايبىشە، ۇيدە بارمىسىڭ؟..
اتىمتاي ۇندەمەي ءبىراز قارادى. الدەن ۋاقىتتا:
— ە، سارى اكە!.. بەرى كەل! — دەدى.
سارى مالاي موينىن بۇرىپ ءبىر قارادى دا، «ءاي، ءتايىر، باسىمدى اۋىرتپاشى، سەنەن تامار دەيمىسىڭ» دەگەن ءتۇر كورسەتىپ، قايتا سىرت بەردى.
— ءاي، باي! بەرسەڭ بەر، بەرمەسەڭ قوي... قۇداي ءۇشىن بەرەسىڭ، — دەپ سارى مالاي قولىنداعى تاياعىمەن ەسىكتىڭ قاقپاعىن بىر-ەكى سابالاپ قويدى.
ىشكى ەسىك اشىلدى دا، تىرس ەتىپ قايتا جابىلدى. سارى اكە! كەت جىلدام! باي شىقسا تاياق جەيسىڭ، — دەدى اتىمتاي سارى مالايعا تاعى دا.
سارى مالاي كوزىن ءىلبيتىپ ءبىراز قاراپ تۇردى.
ءاي، سەن نە دەپ بىلشىلداپ وتىرسىڭ... اقشاڭ بار ما ءوزىڭنىڭ؟ — دەپ اتىمتايعا ەدىرەيە ءبىر قارادى.
— اقشانى قايتەسىڭ؟
— سەن قايتەسىڭ؟
— قاتىن الام.
— بەس تيىنعا ما؟
سارى مالايدىڭ نە دەپ تۇرعانىنا اتىمتاي تۇسىنە دە قويعان جوق، ول ەكى ورتادا ەسىك اشىلىپ قولىنا ءبىر ءتىلىم نان ۇستاپ بۇقپاننىڭ قىزى كۇلتاي شىقتى.
— ءما، سارى مالاي!
— المايمىن.
— نەگە المايسىڭ؟
— ەت كەرەك، كۇمىس اقشا كەرەك.
— ءاي، ادىرا قال سول... تاماق تاۋىپ جەي الماي ءجۇرىپ... كۇمىس اقشانى قايتپەكسىڭ؟
كۇلتايدىڭ قولىنداعى ناندى جۇلىپ الدى.
اق قاسقا كۇشىك سارى مالاي قوراعا كىرگەننەن بەرى شاۋىلدەپ ءۇرىپ، ماڭىنان كەتپەي تۇر ەدى.
— كۇش، كۇش! ءما! — دەدى، ناندى يتكە لاقتىرىپ تاستاي بەرىپ.
— سارى مالاي، انتۇرعان، ونىڭ نە؟ — دەدى اۋزى كونتەكتەنىپ كۇلتاي.
قاتىپ، سۋقار بولىپ قالعان نانعا اق قاسقا كۇشىك ازۋدى سالىپ، كىتىرلەتىپ جاتتى.
— ءاي، قىز، قىزبىسىڭ، قاتىنبىسىڭ، بىلمەيمىن. بۇل دا اكەڭ قارىنبايدىڭ مالى. مەنى تويعىزبا، سونى تويعىز. سوڭىرا سويىپ الىپ، تەرىسىن شەكپەن قىلىپ جامىلارسىڭ، جاراي ما؟ — دەدى سارى مالاي، تاياعىمەن جەردى ءبىر ءتۇيىپ.
— ءوي، موينىڭ ءۇزىلسىن!.. ءوي، اشتان قات! ءوي، نان ۇرسىن!..
سارى مالاي ونى تىڭداعان جوق، بەت الدىنا مىڭگىرلەپ، كوشەگە قاراي شىعا جونەلدى.
بۇقپان ءىسىنىپ، تالتاڭداپ كەلىپ كاشيەۆاعا جالپيا كەتتى.
قاقپانىڭ الدىنا شىعار-شىقپاستا اتىمتايدى مىقىنعا ءبىر ءتۇيىپ قالىپ:
— بوينياعا تارت! — دەدى.
بۇگىن بوينيادا بۇقپان وتاعاسىنىڭ شەتتەن ايداپ اكەلگەن ءۇش ءجۇز شامالى وگىزى قىرمانعا تۇسەتىن كۇن ەدى. قىرمانشىلاردىڭ كوبىنىڭ ادەتى — مالدىڭ ەتتى، مايلى جەرلەرىن ۇرلاپ، كويلەكتەرىنىڭ، شالبارلارىنىڭ بالاعىنا تىعاتىن ەدى، كۇندە كەشكە قىرماننان قايتقان ايەل-ەركەكتەردىڭ كوبى ونەبويى بىلقىلداپ تەڭسەلىپ جۇرە الماي كەلەتىن.
وسىندايدى سەزگەن بۇقپان وتاعاسى سويعىزعان مالىنىڭ ءبىر جاپىراعىن بولسا دا بوتەننىڭ قولىنان امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بۇل كۇنى بوينيانىڭ باسىنا تارتتى.
اتتى اياق بۇلكىلگە سالىپ كەلە جاتقان اتىمتايعا:
— ءولىمىسىڭ، ءتىرىمىسىڭ؟... اتتى نەگە ايداڭقىرامايسىڭ، كوك سوققىر! — دەدى بۇقپان وتاعاسى.
اتىمتاي بوجىنى قاققىشتاپ جىبەرىپ، ءبىراز جەر بارعاننان كەيىن، باسىن تارتىپ توقتاتا قويدى.
— ە، نە بولدى؟ — دەدى بۇقپان الدىنا ۇڭىلە قاراپ.
— جاي، اشەيىن... اناۋ ءبىر تاعا جاتىر ەكەن.
اتىمتاي بۇقپاننىڭ مىنەزىن ابدەن ۇيرەنىپ العان بولاتىن.
— ويباي، جىلدام الا عوي ەندەشە! — دەدى بۇقپان.
ەسكى قاجالعان تاعانى اكەپ كاشيەۆانىڭ الدىنا تاستاي بەرىپ، اتتى ايداپ جونەلدى.
* * *
بوينيا.
جاعالاي — تاعان، قامبا. قان ساسيدى.
بىرەۋلەر مالدى جىعىپ، اياعىن بايلاپ، پىشاق سالىپ جاتىر. بىرەۋلەر تاعانعا اسىپ، تەرىسىن پىشاقپەن، سىلىپ جاتىر. بىرەۋلەر ىشەك-قارىنىن اقتارىپ، قامباعا اۋدارىپ جاتىر.
بۇقپان وتاعاسى پىسىقشالاۋ كەلگەن ءبىر قازاقتىڭ قاسىنا جەتىپ كەلىپ:
بۇل كىمنىڭ مالى؟ — دەدى. الگى قازاق ىرەپ جاتقان تەرىسىن ءبىر جاق پۇشپاعىنان ۇستاپ تۇرىپ، بۇقپاننىڭ ونە بويىنا كوز جۇگىرتىپ شىقتى دا:
— قايدان بىلەيىك، باي-ەكەسى... ايداپ اكەلدى، سوي دەدى، سويىپ جاتىرمىز... سىزگە كىمدىكى كەرەك؟ — دەدى. مەنىكى كەرەك.
مەنىكى دەگەن ءسوزدى ەستىگەن سوڭ-اق قىرمانشىلاردىڭ ءبىرتالايى بۇقپانعا قادالا قارادى.
— سىزدىكى مە؟ تانىمادىق. ءۇش ءجۇز وگىز بە؟..
— وسى كىسىنىكى شىعار؟.. — دەستى جان-جاقتان قىرمانشىلار.
ايەلدەردىڭ اۋىزدارى سىلپ ەتە ءتۇستى، ساۋساقتارىن بەتىنە جانىپ:
— كوتەك، تانىمادىڭ...
— بەتىم-اۋ، بايدىڭ ءوزى ەكەن... — دەستى بىرىنە-بىرى.
— مەنىكى عوي!.. بۇگىن سويىپ بولاسىڭدار ما؟ — دەدى قىرمانشىلارعا قاراپ.
ەشكىم ۇندەگەن جوق.
قىرمانشىلاردىڭ جۇرىستەرى جىلدامدادى. بىرىنە-بىرىنىڭ ايعايى كوبەيدى.
بۇقپان ىشەك-قارىن اينالدىرىپ جاتقان ايەلدەردىڭ قاسىنا كەلىپ:
— ىشەك-قارىندى تازا جۋىڭدار، بولەك قاتىرىڭدار! — دەدى.
ونان بۇقپان وتاعاسى تاعان قاسىنا كەلىپ، ولاردىڭ بىرىنە:
— ءوي، سەن انتۇرعان، جەلكە مايدى قالپىمەن تەرىگە جىبەردىڭ عوي! تەرىنى ءبۇلدىرىپسىڭ... مىناۋ نە؟... تەگى شۇرق-شۇرق تەسىك قوي؟ كەسىپسىڭ عوي! — دەدى.
بايدىڭ سىرتىندا سىرت اينالسا، وجىرايا قاراۋشىلار كوبەيدى.
«وسى يت قايدان كەلدى! كۇندەگى بىلقىلدان قۇر قالامىز با؟ كوزىڭدى... ءنىڭ كوزى قالاي ەدى...» دەگەن ءوزارا كۇڭكىل دە بولدى.
قىرمانشىلار دۇرسىلدەتىپ مالدى جىعىپ جاتىر. باۋىزداپ جاتىر. تاعانعا ءىلىپ جاتىر. سىلىپ جاتىر. ىشەك-قارىننىڭ ىشىندەگىسىن، ءقان-سولدى قامباعا قۇلاتىپ جاتىر.
بۇقپان وتاعاسى ءبارىنىڭ قاسىندا شىر كوبەلەك اينالىپ شىعىپ، ءبىر قامبانىڭ قاسىندا سىرت بەرىپ تۇرىپ الدى.
قىرمانشىلاردا ءجۇرىس تە، تۇرىس تا، جۇمىس تا جىلدامدادى.
جىلماڭداۋ كەلگەن پىسىقشا قازاق بەس-التى قىرمانشىلارمەن مانادان سويلەسىپ تۇر ەدى. الدەن ۋاقىتتا بۇقپاننىڭ ماڭايىندا جۇرت توپىرلاي قالدى. ءبىرى ىشەك-قارىن اۋدارىستىرعان بولىپ، ءبىرى ارقان اكەلە جاتقان بولىپ، ءبىرى تەرى سۇيرەتكەن بولىپ بۇقپان وتاعاسىنىڭ قاسىنان ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتتى.
ءسويتىپ جاتقاندا جان داۋىسى شىققان، قاقالعان، شاشالعان ادامنىڭ ايقايى ەستىلدى.
— ءاي، و نە؟
— و كىم؟ ول كىم؟
— ءاي، نە بوپتى؟
— بەتىم-اۋ، مىناۋ ماسقارانى قارا!
— باي قامباعا ءتۇسىپ كەتىپتى.
ءسويتىپ، اڭتارىلعان قىرمانشىلاردىڭ اراسىندا، بەت-اۋىزى قان جالاعان توبەتتىڭ بەت-اۋزىنداي بولىپ، كەڭىردەگىنەن قان-جىنعا مالىنىپ قامبادا تۇرعان بۇقپان كورىندى.
— ءوي، ارقان اكەل!
— قولمەن تارتىپ شىعارايىق تا.
— بايقاپ جۇرسەڭدەر بولمادى ما؟
— ە، قامبانىڭ قاسىندا تۇرسىن دەگەن كىم بار وعان؟..
وسى سياقتى ايعايمەن قىرمانشىلار بوينيانى باستارىنا كوتەردى.
بوينيانىڭ دوۆەرنايى شەگىر كوزدى ءبىر ورىس كەلىپ بۇقپان وتاعاسىن قامبادان سۇيرەتىپ شىعاردى.
بۇقپان وتاعاسىندا ءۇن جوق.
قىرمانشىلار ورىندى-ورىندارىنا بارىپ:
— قاپ!
— ءۇستى-باسى ءبۇلىندى-اۋ!
— سۋىق وتپەسە نە قىلسىن؟
— بايقاپ باسپاعان عوي! — دەسىپ تاڭداي قاعىستى. ايەلدەر اۋىزدارىن قايتا-قايتا سىلپ ەتكىزدى.
اتىمتاي دىرىلدەپ، قالشىلداپ، ءتىسىن ساق-ساق ەتكىزىپ تۇرعان بۇقپان وتاعاسىنى كيگىزگە وراپ، كاشيەۆاعا سالىپ جاتقاندا، بوينيانىڭ قوراسىنداعى قىرمانشىلار قارق-قارق كۇلىسىپ، بىرىنە-بىرى كوز قاعىپ، ءماز-مايرام بولىپ جاتىستى.
شانادا جاتقان بۇقپاندا ءۇن جوق.
اتىمتاي اتتى ايداپ الا جونەلدى.
* * *
كونسەرۆ زاۆودىنىڭ بەرگى جاعىنداعى بۇزىلعان، تاستالعان ءبىر قورانىڭ ىشىندە دەنەسى جاپ-جالپاق، ءتورت بۇرىشتانىپ كەلگەن قىزىل شىرايلى ءبىر ورىس ايەلى، كولدەنەڭ تارتقان ارقانعا جۋعان كىرلەرىن ءىلىپ ءجۇردى. ارقاننىڭ ءبىر ۇشى قورانىڭ تورىندە سورايىپ، جاپادان جالعىز تۇرعان ءبىر دىڭگەككە بايلاۋلى؛ ءبىر ۇشى قورانىڭ كوشە جاق تۇكپىرىندە قيسايىپ، قۇلاۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان كىشكەنتاي عانا ءبىر ەسكى سارعايعان اعاش ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنا بايلاۋلى. ايەلدىڭ اياعىنىڭ استىندا ەكى جاق، ەرنەۋىندە تۇتقاسى بار ءبىر توقىما كارزەڭكە جاتىر. ءىشى جۋعان كىر. ايەل سول كارزەڭكەنىڭ ىشىندەگى كىرلەردى بىرىندەپ الادى دا، سىلكىپ-سىلكىپ ارقانعا جايا بەرەدى.
كۇن اشىق، ساسكە مەزگىلى. جۇمىستان بوس كۇن — جەكسەنبى.
قورانىڭ ىشىندەگى كۇرتىك بوپ قاتقان قاردىڭ بەتىندە كۇننىڭ كوزى جىلتىلداپ، قاردىڭ ۇلپەگىن نەشە ءتۇرلى ادەمى تۇرگە سالىپ گاۋھارداي قۇبىلتىپ تۇردى.
ايەل قولىنداعى ءبىر كەسەك كىرىن ارقانعا ءىلىپ، كۇننىڭ كوزىنە قاراپ، كوزىن جىپىقتاتىپ، ەسىنەپ، ۇزاق ۋاقىت كەرىلگەن سياقتى بولدى دا، كارزەڭكەگە يىلە بەرىپ وز-وزىنەن جىميا ءتۇستى.
ونىڭ كوز الدىنا ۇيدە اعاش كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە، اق شۇبەرەكتە، قول-اياعى شولتاڭداپ ويناپ جاتقان ءبىر نارەستە بالا ەلەستەدى. بالا بىرەسە كوزىنىڭ جاسى مولدىرەپ جىلاعان ءتارىزدى، بىرەسە بۇلقىنىپ قالىپ قولىن-اياعىن شولتاڭداتىپ، ءتىلىن شىعارىپ كۇلگەن ءتارىزدى. كىر ءىلىپ جاتقان ايەل ونان جامان كۇلىمسىرەپ، جىميا بەردى. تىستەرى مارجانداي بولىپ ءتىزىلىپ، اپپاق بولىپ جىلتىراي ءتۇستى.
ايەل ارى-بەرىدەن سوڭ، اۋىر-سالماعىن سالماي عانا ارقانعا اسىلىنىپ تۇرىپ، تەرەڭ ويعا شومعانداي بولدى. كوز قاداعان جەرى — كۇننىڭ كوزىمەن شاعىلىسىپ كوك، قىزىل، جاسىل، سارعىلت تۇردە قۇبىلىپ تۇرعان اپپاق قار. الدەن ۋاقىتتا ماناعى كۇلىمسىرەگەن اجارى ءسوندى. كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتە جازداپ، قاباعى قارىس كوتەرىلىپ، الدەنەدەن شوشىعان كەسكىن بەردى.
ونىڭ كوز الدىنا ءبىر شارباقتىڭ تۇبىندە ەسكى قيقىم شۇبەرەككە وراۋلى جاتقان، بەتى بۇركەۋلى ءبىر جاس بالا ەلەستەيدى. كەشكىتۇرىم ۋاقىت. كۇن جەل، بوران. قالقيعان قورا-قوپسىلاردان، قاڭىلتىر توبەلى ۇيلەردەن الدەنەشە ءتۇرلى دىبىستار ەستىلەدى. ىسقىرادى، ۇليدى، «قاڭعىر-قۇڭعىر» ەتەدى. بالا!.. اۋزىندا رەزەڭكە ەمىزىك. «تاستاندى بالا!..» شىڭعىرىپ جىلايدى. وزەگىن ورتەپ وكسيدى. ول ونى قوينىنا تىعىپ، قۇشاعىنا قىسىپ جۇگىرىپ ۇيگە الىپ كەلە جاتىر. الاق-جۇلاق قارايدى. «ەشكىم كورگەن جوق پا ەكەن؟»
سىرتتاعى ءۇيدىڭ تاقتايمەن، قاڭىلتىرمەن جاماعان ەسكى ەسىگى اشىلدى دا، قيسايىپ شالقيا ءتۇستى. ىشىنەن ءتۇبىت ءشالى جامىلعان ءبىر اققۇبا ايەل شىعا كەلدى. بۇل ونى سەزگەن دە جوق، ويعا شومعان قالپى.
— نادەجدا-ا-اۋ؟..
ارقانعا اسىلىنىپ، ويعا شومىپ تۇرعان ايەل سەلك ەتە ءتۇستى دە، بۇرىلىپ قارادى.
— ءا، نادەجدا؟
— ءاۋ-ۋ-ۋ!.. قايات، قايات! ساعان نە بولدى؟ بالانى جاپادان جالعىز تاستاپ...
ۇيدەن شىققان اققۇبا، جۇقا ءوڭدى ايەل كۇلىپ، نادەجدانىڭ قاسىنا كەلدى:
— بالانى بەسىككە بولەدىم.
— قويشى؟!
— ءىشىڭ پىستى ما؟ تىسقا نەگە شىقتىڭ؟
— ءيا، ساعان بولىسۋعا شىقتىم.
— ءما، ساعان!.. نەچەگو، قاياتۋشكا!..
قايات كارزەڭكەگە يىلە بەرگەن نادەجدانىڭ سىرتىنان الاقانىمەن قاعىپ قالدى.
— ۇرما، جەسىر قالدىراسىڭ!
سوڭىنان ەكەۋى دە سىقىلىقتاپ، راقاتتانىپ تۇرىپ كۇلىپ جىبەردى.
نادەجدا، قايات ەكەۋى دە جەسىر ايەلدەر. بۇلار ەكەۋى دە كونسەرۆ زاۆودىندا ىستەيدى.
نادەجدا ۆيكتوروۆنانىڭ ەرى بۇرىن كونسەرۆ زاۆودىندا ءجۇرىپ، گەرمان سوعىسى باستالعان كەزدە سولداتقا الىنىپ، سوعىس مايدانىنا جونەلتىلگەن. سونان بەرى حابار-وشارسىز جوعالعان بولاتىن. قاياتتىڭ ەرى دە سونداي، كونسەرۆ زاۆودىندا ىستەپ ءجۇرىپ، وتكەن جازدا بولنيسادا جاتىپ ولگەن. ەكەۋى دە بالا كوتەرمەگەن ايەلدەر. العان اقى كۇنەلتۋگە جەتكىلىكسىز بولعان سوڭ، اركىمنىڭ كىرىن الىپ جۋىپ امال ەتتى.
كارزەڭكەدەگى ەندىگى قالعان كىردى ەكەۋلەپ ءىلىپ جاتتى.
— قايات؟
— ءاۋ، جانىم!
— سەن قالاي ويلايسىڭ؟ مەنىمشە، ءبىزدىڭ وسى تابىلدىڭ بالامىز تۇرمايدى عوي دەپ ويلايمىن! — دەدى مۇڭايىپ قانا نادەجدا.
قايات، باسىن جوعارى كوتەرىپ الدى.
— تپۋ، نادەجدا! ەسىمدى شىعاردىڭ عوي! جامان ءسوزدى نەگە ايتاسىڭ؟ ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە قانداي وڭالىپ قالدى، بايقايسىڭ با؟ مەنىمشە، بۇل بالا امان-ەسەن ەرجەتىپ، ءبىزدىڭ ەكەۋمىزدى دە اسىرايدى ءالى! — دەدى قايات، قۋانعان، جۇباتقان ءتۇر كورسەتىپ.
نادەجدانىڭ وڭىندە كۇلكىنىڭ ءىزى از عانا ءبىلىندى. ونىڭ ەسىنە تاعى دا باسقا وي ءتۇستى. بالانى تاۋىپ العاننان بەرى قايات پەن ەكەۋى ونى كەزەك-كەزەك باقتى. ءبىر كىشكەنتاي شىنىعا سيىردىڭ پىسىرگەن ءسۇتىن قۇيىپ، ونىڭ باسىنا رەزەڭكە ەمىزىك ورناتىپ، بالانى سونىمەن قورەكتەندىردى. كەيدە نادەجدا تاماقتى اۋىزىندا ءجىبىتىپ، شايناپ بەرىپ ءجۇردى. كونسەرۆ زاۆودىنداعى كەيبىر تەنتەك قاتىندار «نادەجدانىڭ جولدان تاپقان بالاسى»، «ەكەۋىنىڭ جولدان تاپقان ورتاق بالاسى» دەسىپ ءجۇردى. قايات پەن نادەجدا ونداي ءسوزدى كوپ ەستىدى. ءبىراق ولارعا دانەڭە ايتقان جوق، ويىن سوزبەن جۇباتىپ جۇرە بەردى. نادەجدانىڭ ويىنداعىسى ول دا ەمەس، باسقا ەدى.
— قايات؟ — دەدى تاعى دا نادەجدا.
— مەن مۇندا!
قايات نادەجدانىڭ قاسىنا جاقىن كەلدى.
— قايات! بالا ەكەۋمىزدىكى، ءا؟
— ەندى قالاي؟ ەكەۋمىزدىكى! — دەدى جىميىپ قايات.
— اتىن كىم قويامىز؟ مولدا قوسا ما؟ پوپ قوسا ما؟
نادەجدانىڭ بۇل سۇراۋىنا قارسى قايات بالانىڭ باس بارماعىن اۋىزىنا سالىپ، ويلانىپ تومەن قارادى. ۇندەمەدى. ءدىننىڭ تار شەڭبەرى القىمنان قىسىپ «مۇسىلماندىعىڭدى ۇمىتپا!» دەپ تۇرعان سياقتى بولدى. «ءدۇنياعا تۋعان ادامنىڭ بارلىعى مۇسىلمان بولىپ تۋسا ەكەن» دەگەن سياقتى بولىپ تۇردى. «ەندەشە، سۇندەتتەۋ كەرەك!» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
— نادەجدا!
— ال، قۇلاعىم سەندە، ايت!
— مولدامەن سويلەسسەك قايتەدى؟
— ءا، پوپپەن اقىلداسساڭ؟...
* * *
قالانىڭ باتىس سىرتىنان، مويكا جاق دالادان، ۇساق قارا سۋلاردىڭ بويىنان قاراعاندا، ەتەكتە بالشىعى قىپ-قىزىل بولىپ بيىك قۇلاما جارلار كورىنەدى. سول جارلاردىڭ ءبىرىنىڭ توبەسىندە سارى سىرعا بويالعان ادەمى ءۇي تۇرادى، سارى التىنداي بولىپ جىلتىرايدى. ونىڭ قاسىندا اعاش مۇرجالارى سورايىپ، زاۆود كورىنەدى، ارعىماق قامايتىن سارايلارى كورىنەدى.
الەكساندر بوگومولوۆ — قالانىڭ ەڭ ۇلكەن بايلارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ تەرى زاۆودى ونشا ۇلكەن دە زاۆود ەمەس. جۇمىسشىلارى دا شامالى، ەكى جۇزدەي عانا كىسى. ءبىراق جۇمىس كوپ، زاكاز ۇنەمى ۇزىلمەيدى...
الەكساندر بوگومولوۆتىڭ وتىز-قىرىق شامالى ارعىماقتارى بولدى. بارلىعى دا اتاقتى ورلوۆتىڭ جىلقىسىنان وربىگەن تۇقىم.
بوگومولوۆ گەرمان سوعىسىنان ەش زيان كورگەن جوق. شاماسىنا قاراي بۇل دا بايىدى. «نو ي تو جە! ۇلكەن بالىق — ۇلكەن سۋدا، كىشكەنتاي بالىق ۇساق سۋلاردا جۇزەدى. بىزگە وسى دا جەتەدى!» — دەپ قوياتىن. مۇنى ول كەيدە ءوزى قۇساعان بايلارمەن كومپانيادا وتىرعاندا، ءىرى بايلاردىڭ سوعىس تۇسىندا بايىعانىن، ساۋداسىنىڭ وسكەنىن ءسوز قىلعاندا ايتاتىن، كوشەدە شاناعا تيەلىپ، ماس بولىپ، ۋ-شۋ كوتەرگەن رەكرەتتەردى (جاڭا الىنعان سولداتتاردى) كورگەن سايىن ۇزىن، قويۋ، جيرەن مۇرتىن ەكى جاققا شيراتىپ: «ءىھىم... ءىھىم!.. تون كەرەك بۇلارعا، تون كەرەك!» — دەدى، مۇرتىنان كۇلىپ مىڭگىرلەپ.
قولىندا شىبىق تارىزدەنگەن ۇزىن ورمە قامشى. باسىندا ۇزىن قۇلاق مالاقاي، ۇستىندە سىرتى قۇلىننىڭ تەرىسىنەن ىستەلگەن ءىشى جىلى تۇلىپ. جەڭىل، نازىك شاناعا ارعىماقتارىنىڭ كۇندە ءبىرىن جەگىپ شىعادى. كۇندە تاڭەرتەڭ بانك كوشەسىنىڭ ءبىر باسىنان ءبىر باسىنا جەلدىرتىپ، جورعالاتىپ، شاپقىلاپ جۇرگەنى.
ءسويتىپ، ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان بوگومولوۆتاردىڭ سوڭعى كەزدە «مازاسى كەتە» باستادى. ءيدىڭ، ساسىق شايىردىڭ ىشىندە تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن توپىرلاپ جۇرگەن جۇمىسشىلاردىڭ اراسى كۇننەن−كۇنگە وزگەرە بەردى. كەيدە اقى داۋلاپ، كەيدە كيىم داۋلاپ، بايدىڭ كونتورىنا جۇمىسشىلار ءجيى كەلەتىن بولىپ الدى. بايدىڭ داۆەرەننىيى ءوزىنىڭ كورشىسى ياركوۆ دەيتىن ءبىر قارا ءجۇز نەمە ەدى. كونتورعا كەلىپ داۋ سوعىپ تۇرعان كەيبىر قازاق جۇمىسشىلارىن:
— «اردا!.. ءقازىر تابانىڭدى جالتىرات! ايتپەسە، ۋچاسكەگە جونەلتكىزەمىن!» — دەپ، جەلكەگە ءتۇيىپ قۋىپ شىعاراتىن ەدى.
ءبىراق ياركوۆتىڭ بۇل امالى ۇزاققا بارمادى. گروموۆ جۇمىسشىلاردى بىرتە-بىرتە ۇيىستىرىپ، ياركوۆكە قارسى قويدى. ءبارى دە ءبىراۋىزدى بولعاننان كەيىن، ەندى قايتىپ قول جۇمسامادى.
پوليسمەيستەر مەدۆەديەۆ بوگومولوۆتىڭ ۇيىنە كەلگەن سايىن:
− الەكساندر الەكساندروۆيچ! ءسىزدىڭ جۇمىسشىلاردىڭ اراسى ساۋ ەمەس. بۋنتوۆچيكتەر بارلىعى سەزىلەدى ونى بايقايسىز با؟ — دەپ ءجۇردى.
بوگومولوۆقا بۇل جاڭا ءسوز. كوزىن تاسىرايتىپ قولىن ءبىر-اق سەرمەپ:
— قوي، ول نە دەگەنىڭىز! مەن وسى زاۆودپەن بىرگە قارتايىپ كەلە جاتىرمىن، ءتىپتى ونداي وقيعا بولىپ كورگەن ەمەس، — دەيدى.
— مەنىمشە سولاي، الەكساندر الەكساندروۆيچ!
— نانبايمىن. He قىلعان بۋنتوۆششيك؟! كوبى دەريەۆنيانىڭ ساسىق مۇجىقتارى، بىرەن-ساران اۋىلدا قويداي ماڭىراپ وسكەن جۋاس، مومىن قازاق، ءبىرازى وسىنداعى جاتاق، تاتارلار. مەن ءارقايسىسىن ساۋساقپەن ساناپ كورسەتەمىن.
— جو-و-وق، الەكساندر الەكساندروۆيچ، ءسىز بايقاماعان ەكەنسىز. تۇنەۋ كۇنى زەنكوۆتىڭ بىلعارى زاۆودىندا نە بولعانىن بىلەسىز بە؟ — دەدى قاباعى قارس جابىلىپ پوليسمەيستەر.
— ءا، يە، بىلەم. ونىڭ ءجونى باسقا. وندا توڭكەرىسشىلەردىڭ جاسىرىن ۇيىمى...
ونىمەن قاتار...
— ىزدەرىنە تۇسكەن ءبىر تىڭشىنى مۇزدىڭ استىنا سۇڭگىتىپ جىبەرگەن.
— ءتو-تو-تو... انە سول! — دەدى، بارماعىن جانىپ، جوعارى كوتەرىپ مەدۆەديەۆ.
— ولاردىڭ ىشىندە ىسىلعان سۆولوچتار — كاترجاندار بولعان. ءا، بىزدە ونداي نەمەلەر جوق... ايتىپ وتىرمىن عوي، مەن ءبارىن دە تانيمىن.
— بەكەر ولاي ويلايسىز، الەكساندر الەكساندروۆيچ! ولاي سەنۋگە بولمايدى. ءقازىر ءقاۋىپتى، مازاسىز ۋاقىت. بۇل — جۇقپالى نارسە. 1905 جىل ەسىڭىزدە بار ما؟
بوگومولوۆ يەگىنىڭ استىن قاسىپ، تومەن قاراپ ويلانا كەتتى.
— بىزدە ءقازىر ساياسي قاشقىندار سامساپ ءجۇر. ءبىرتالايى تۇتقىندا وتىر. ءبىراز ادامداردى بۇدان بىرنەشە ۋاقىتتار بۇرىن پەتەربۋرگتىڭ سۇراتۋى بويىنشا، شلەسسەلبۋرگ قامالىنا جىبەردىك.
— دا، ءبىر ويلاعاندا سولاي دا. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ جاققا دا كوز-قۇلاق بولىپ جۇرەرسىز دەپ ويلايمىن!
— ابدەن، الەكساندر الەكساندروۆيچ! ابدەن! — دەدى، پوليسمەيستەر مەدۆەديەۆ، بوگومولوۆتىڭ قولىن ۇستاپ، — ءبىز پاتشا اعزامنىڭ كوزى اتالامىز!
— سەنەمىن!
سوڭعى ۋاقىتتاردا جاندارمدار بوگومولوۆتىڭ قوراسىنا ءجيى-جيى كورىنىپ كەتىپ ءجۇردى.
ءبىر كۇنى تۇستەن كەيىن تەرى سالعان «ساڭنىڭ» قاسىندا تۇرعان گروموۆقا ارعىماق باعاتىن مالايلاردىڭ ءبىرى جەتىپ كەلىپ:
— ءسىزدى كونتورعا شاقىرىپ جاتىر! — دەدى.
گروموۆتىڭ ويىندا دانەڭە جوق. ءۇستى-باسى ءىي، ءشايىر ساسىعان بويىمەن كونتورعا جۇگىرىپ كەلدى.
— ە، نە بار؟ — دەپ جان-جاعىنا قارانىپ العانشا بولعان جوق، قولىنا كىنەگە ۇستاپ تۇرعان ءبىر نادزيراتەل ۇستەلدىڭ قاسىندا وتىرعان ياركوۆقا قاراپ باسىن يزەدى.
— دا، گروموۆ وسى! — دەدى ياركوۆ.
نادزيراتەل جەڭىنەن ءبىر قاعاز الىپ:
— پەتر يۆانوۆيچ گروموۆ؟ — دەدى گروموۆقا قاراپ.
— يا، مەن سونىڭ ءوزى! — دەدى گروموۆ.
— كاسىبىڭ نە؟
— جۇمىسشى.
— جاسىڭ نەشەدە؟
— وتىزدا.
نادزيراتەل كىنەگەسىنە جازىپ الىپ، قولىنداعى قاعازدى گروموۆقا ۇسىنا بەردى.
— مىناۋ كىنەگەگە قول قوي، گوسپودين گروموۆ!
— پوۆەسكە مە؟
— دا، دا تاك توچنو.
— ەرتەڭ ساعات... 11-دە...
— دا، دا... قول قوي!
كىنەگەدە دە جازىلعانىنا قارايتىنداي مۇرساتانا بولعان جوق. گروموۆ قول قويدى. ەندى اينالىپ تىسقا شىققانشا بولعان جوق، قارسى الدىنان ەكى گورودوۆوي شىعىپ، گروموۆتى توقتاتا قويدى.
— الىپ جۇرىڭدەر! — دەدى، ارتىنا ىلەسە شىققان نادزيراتەل مۇرتىن سىلاپ قورازدانىپ، ەكى گورودوۆويعا...
— ەرتەڭ ساعات 11-دە دەپ جازىلعان ەمەس پە، گوسپودين نادزيراتەل، بۇل قالاي؟
— مولچايت!
گروموۆ دانەڭەسىنە تۇسىنگەن جوق، اياعىن اقىرىن باسىپ قورادان شىعىپ بارا جاتتى. ارعىماق باققان مالايلار، «ساڭنىڭ» قاسىندا جۇرگەن جۇمىسشىلار ءيىرىلىپ تۇرىپ، بىرىنە-بىرى قارادى.
— بايعۇس گروموۆ، وسىمەن ءتورتىنشى رەت! — دەدى ءبىر جۇمىسشى كۇبىرلەپ.
دوۆەرەننىي ياركوۆ ەسىكتىڭ الدىندا تۇرىپ، ەكى قولىن قالتاسىنا سالىپ ۇزاق ۋاقىت ەسىنەپ الدى دا، كوزىمەن جەپ تۇرعان جۇمىسشىلارعا، مالايلارعا قاراپ اقىرىپ قويا بەردى.
جۇمىستارىڭدى بىلىڭدەر، نە تاماشا بار، سۆولوچتار!
— سەن ءوزىڭ سۆولوچ!
بايدىڭ قانشىعى!
— كادەت! — دەدى جۇمىسشىلاردىڭ ىشىندەگى بىرنەشەۋى شۋ ەتە ءتۇسىپ.
ەرنى بۇلكىلدەپ، كوزى الارىپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ ياركوۆ كانتورعا كىرىپ جونەلدى.
جۇمىسشىلاردىڭ قولى جۇمىسقا ارەڭ باردى. بىرىنە-بىرى اندا-ساندا كۇڭكىلدەپ قويدى.
— Heگe اكەتتى؟
— قايدام...
— گروموۆ ەجەلدەن پاتشاعا قارسى ادام عوي، بىردەڭە ايتقان بولار.
گروموۆتىڭ توڭىرەگىنە ابدەن ۇيلىعىپ قالعان جۇمىسشىلاردىڭ ءسوزى باسقا ەدى. ولار بۇل وقيعانىڭ نەدەن باستالعاندىعىن، سوڭعى كەزدە پوليسيانىڭ بۇل قورانى نەگە كوپ اينالدىرعانىن بىلەتىن، سەزەتىن.
— بارلىعىمىز ۇيىمداسىپ گروموۆتى بوساتىپ الۋىمىز كەرەك! — دەدى كارى جۇمىسشى، بۇرىنعى لوموۆوي (جۇك تاسۋشى) يۆانوۆ.
— ءيا، ارىز جازىپ بوساتىپ الۋ كەرەك! — دەدى، قازاق جۇمىسشىسى بوتاي.
V
— بۇقپان وتاعاسى ناۋقاستانىپ قالعان ەكەن، سوعان بارىپ كەلەيىن، مەنىڭ مەدال تاققان ءمۋنديرىمدى ساندىقتان الىپ بەرشى، — دەدى جۋاس قانا، تولىق كەلگەن سەمىز سارى بايبىشەگە، بەيسەمباي قاجى بۇلانوۆ.
بايبىشەسى نۇريلا تاپتەشتەپ ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن سالعان ءۇش سىرلى ساندىقتاردىڭ بىرەۋىنىڭ استىنان جىپكە تىزگەن كىلتتەردى سىلدىرلاتىپ الدى دا، ۇستىڭگى ساندىقتى بۇراپ قالىپ ەدى، داڭعىرلاعان دىبىستار شىقتى.
بەيسەمباي قاجى جاپسارعا سۇيەۋلى تۇرعان اينانىڭ الدىنا بارىپ، ءۇڭىلىپ ءپىشىنىن قارادى. ونىڭ كوزىنە جوعارعى ەرنىنىڭ ءۇستى ەكى جاق ەزۋىنە دەيىن قاپتاي وسكەن قويۋ قارا مۇرت، يەگىندەگى شوقشا قارا ساقال، سالبىراپ ومىراۋىنا تۇسكەن قالىڭ بۇعاق، وزىنە بولەك ءبىر وزگەشە كەلبەت بەرىپ تۇرعان سياقتى كورىندى.
— قاتىن، وسى بۇگىن جۇما عوي! — دەدى، الاقانىن يەگىنىڭ استىنان جوعارى قاراي سەرپىپ، شوقشا ساقالىن سيپاپ قاجى بۇلانوۆ.
ساندىقتى اقتارىپ-توڭكەرىپ جاتقان نۇريلا ونى ەستىگەن جوق.
— ساعان ايتامىن، قاتىن.
— يا، نە دەيسىز؟
— بۇگىن جۇما ما؟
— يا، جۇما. بۇقپاندىكىنە بارساڭىز، جۇما نامازىنا كەشىكپەيسىز بە؟
— جولدان قاميدوللاعا كىرىپ، سونىمەن بىرگە مەشىتكە بارام.
نۇريلا ەكى دانا «قازاق» گازەتىنە وراعان ءمۋنديردى قاجىنىڭ قاسىندا تۇرعان ورىندىقتاردىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنە اكەپ قويدى.
— جۇما نامازىنا دەيىن ۇيگە كەلىپ، كيىم جاڭارتىپ كەتەتىن بولارسىز؟
— ە، نەگە كەلەم؟
قاجى ەكى ۇلكەن كوزىن تاسىرايتىپ نۇريلاعا قاراي قويدى.
— كىرەش مەدالمەن نامازعا بارمايتىن شىعارسىز دەگەنىم عوي؟ — دەدى نۇريلا ءمۇلايىمسىپ، توڭعان ادامداي ەكى قولىن بىرىنە-بىرىن ۇيكەپ، جۇمىرلاپ بەرىپ.
— ە، ول قايتۋشى ەدى! مەشىت قۇدايدىكى، مەدال پاتشا اعزامدىكى. قول ورامالمەن بۇركەپ، بايلاپ تاستاپ وقي بەرەمىن.
— ەندى سىزگە مەنىڭ كەرەگىم جوق شىعار؟ — دەدى نۇريلا.
— شۇلعاۋىم دايار ما؟
— دايار.
— كيىز گالوشىمشى؟
— الىپ قويدىم.
— تۇلكى ىشىك؟
— ءبارى دە دايار.
— بار، ەندەشە.
نۇريلا بايبىشە اقىرىن اياعىنىڭ ۇشىمەن عانا باسىپ، ىشكەرگى ۇيگە شىعا جونەلدى.
قاجى بەيسەمباي كۇمىس ساعالى، ەكى جاق قۇلاققا قوياتىن كوزىلدىرىگىن ورناتا قويىپ، بىرەسە كوزىلدىرىگىنىڭ توبەسىنەن اسىرا، بىرەسە اينەگى ارقىلى ايناعا قايتا-قايتا ءۇڭىلدى ەكى ەرنىن جىبىرلاتىپ «ءپىسمىلدا» دەپ كوك شۇعا ءمۋنديردى ءبىر سىلكىپ قويىپ، ۇستىنە كيدى. سول جاق توسىندە شۇبەرەككە تىككەن كۇمىس مەدال تەرىس اينالىپ، تەڭسەلە ءتۇستى. قالتاسىنان قول ورامالىن الىپ ءتاج كيگىزگەن قوس باستى قارا قۇس بار جەز تۇيمەلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ءسۇرتىپ، مەدالدى وڭىنا قاراتىپ قويدى. ونى دا ورامالمەن بىر-ەكى ۇيكەپ، ءسۇرتتى.
ابدەن تۇيمەلەپ، ءمۋنديردى ناشىنە كەلتىرىپ كيىپ العان كەزدە، قوقىرايعان قىزىل جيەكتى جاعا قاجىنىڭ بۇتاعىن بۇرىنعىدان دا ۇلكەيتىپ تومەن ءتۇسىرىپ، ءىسىندىرىپ جىبەردى. باسىنا تۇرىكتىڭ قويۋ قارا شاشاقتى قىزىل ءپاسىن (بيىك تاقياسىن) كيدى. ءسويتتى دە، اينانىڭ الدىندا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ كوردى. سول كۇنگى بايشىل رومانتيك كارى ءبىر «اسان قايعى» تۇرىك شايىرىنىڭ ءبىر اۋىز ولەڭى ەسىنە ءتۇستى. قاجىعا بارعان جىلى ستامبۋلدا ءبىر تۇرىكتەن جازىپ الىپ، جاتتاپ قويعان ەدى. ايناعا قاراپ تۇرىپ، جىلامسىراعان موسقال ايەلدەردىڭ داۋىسىن شىعارىپ سونى ايتتى.
جاھاد ءايلا، ءبىر قاريپ دانايى ول
يا ءبىر سانام لاتيپ راگنايى ول
بو ەكىسىنىن ءبىرىني بولامازساڭ
تارىك ءايلا ماسيۆاي، ءتانھاي ول
"مەن وسى ەكەۋى دە بولامىن!» دەپ تۇردى ول وز-وزىنە. ونىڭ كوز الدىنا ءوزىنىڭ اتى شۋلى قىزمەتى، قىزمەت ورنى ەلەستەدى.
"مۋندير! مەدال... ول اق پاتشانىڭ قىزمەتىمدى باعالاعان بەلگىسى، ۇمىتپاستىق سىيى. اۋەلى، مەن — پاتشا اعىزام بيلەگەن رەسەيدىڭ «پاچەتنىي گراجدانى"، ەكىنشى، مەن — قاجى (كەيبىرەۋلەر، ارينە بەيسەمباي جالدانىپ بارىپ قاجى بولىپ كەلدى دەيدى، ونىسى نيچەگو نە زناچيت! قانشا ايتسا دا مەن قاجى!). ءۇشىنشى، مەن — ۋەزنوي ناچالنيكتىڭ پوموششنيگى (كەيبىر بالتا، قىلىش، گروموۆ، ماقسۇت سياقتى كوك سوققان «باسياكتار» مەن «قارا ءجۇز تىڭشى» دەپ تە وسەك تاراتقان. و دا نيچەگو نە زناچيت! قانشا ايتسا دا مەن شەن العان گوسپودين بۋلانوۆ). كەيبىر قىزىل اۋىزدار، مەنىڭ ۋەزنوي ناچاندىك حاتشىسىن قالامنىڭ سابىمەن ماڭدايعا قويىپ قالعانىمدى وزىنشە جورىپ، ۇلت گەرويى، سوسياليست، ريەۆوليۋسيونەر «دەپ لاقاپ شاشىپ، بەدەلىمە قول سۇعىپ تا بايقادى. ونىسى دا نيچەگو نە زناچيت! (قانشا ايتسا دا مەن گوسپودين، پوچەتنىي گراجدانين، مانارگيست بەيسەمباي بەيسەمبايەۆيچ بۇلانوۆ. ۇلت گەرويى بولسام، ونىما بولاشاق قازاق بال اسى قۋانسا!»
ۇلكەن، قالىڭ اينانىڭ الدىندا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، بەيسەمباي قاجى بۇلانوۆ ءوزى تۋرالى وسىنى ويلاپ الدى. ءمۋنديردى كيگەننەن كەيىن، ونىڭ ونە بويى راقاتتانىپ، ءىشى سۋداي تاسىپ، جۇرەگى قۋانىپ لوبىلىپ تۇردى.
— قاتىن، ءاي، قاتىن!
نۇريلا ەسىكتىڭ الدىنا كەلدى.
— بۇگىن گازەت كەلدى مە؟
— «قازاق» گازەتى مە، مانا بالالار ۇستاپ ءجۇر ەدى.
— جەرگىلىكتى «پريەشيم» گازەتى جوق پا؟
— كورىنبەيدى.
— جۋرنال كەلدى مە؟
— «ايقاپ» پا؟
— يا.
— جوق.
— ال، ەسىكتى ءىلىپ قال. ۇيگە سىعان-مىعان كىرىپ كەتپەسىن.
بەيسەمباي قاجى بۇلانوۆ كۇركە تاۋىقتىڭ قورازىنداي بولىپ ءىسىنىپ، تىسقا شىعا جونەلدى.
— اتا، الىپ بارىپ تاستايىن با؟ — دەدى، ەسىكتىڭ الدىندا، اتتى شاناعا جەگىپ، دايىن عىپ تۇرعان قىسىق كوز بۇجىر سارى بالا.
— توڭىپ قالمايسىڭ با؟
— جوق.
VI
ۇلكەن قىزىل تاس ءۇيدىڭ استىڭعى پودۆالى لىق تولعان تۇتقىندار.
مۇندا تۇرلىشە قىلمىستىلار بار: كىسى ولتىرگەندەر، ات ۇرلاعاندار، قالتاعا تۇسكەندەر، ماستار، قاسى-كوزى بويالعان جەزوكشەلەر، شترافتان باس تارتقان قالا جاتاقتارى...
پەتر گروموۆ وسىلاردىڭ اراسىندا ءتورت كەش قوندى.
پودۆالدىڭ ءىشى ساسىڭ، بىلىق. بيت، بۇرگە قۇج-قۇج قاينادى. ءتۇتىن. ءبىر مۇيىستە كوزى باقىرايىپ، ونە بويىن قاسي بەرىپ، سارى مالاي دا وتىر. كەيبىر بەيباستاقتار ونى اۋرە قىلىپ جاتتى.
جاعىن كىر ورامالمەن تاڭىپ العان ءبىر جۋان سارى ايەل بەت-اۋىزى كوكپەڭبەك بولىپ ءىسىنىپ، كوزى جۇمىلىپ كەتكەن سارى ساقالدى ارىق بىرەۋدى موينىنان قۇشاقتاپ، بۇرقىراتىپ شىلىم تارتىپ وتىر. كەيدە الدەكىمدى بوقتايدى، كەيدە اياعىمەن ەدەندى تەپكىلەپ ولەڭ ايتادى:
اق، شارابان موي، شارابان
دەنەگ نە بۋدەت.
تەبيا پرودام.
پودۆالدىڭ اينالاسىنداعى ءىشى اينەك، سىرتى تەمىر شارباقپەن قاپتاۋلى جوعارىداعى سىعىرايعان كىشكەنتاي تەرەزەلەردەن دالاداعى ساۋلە از عانا كورىنەدى. قارا كولەڭكە.
ءبىر مۇيىستە بىرنەشە ادامدار دوڭگەلەي وتىرىپ، قارتا ويناپ جاتتى. تىستا تىقىر بىلىنسە، قارتتارىن جاسىرا قويادى.
پەتر گروموۆتىڭ وڭ جاعىنداعى بەت-اۋزىن تۇك باسقان، دوربا ساقال، بۇجىر قارا بىرەۋ تاڭەرتەڭنەن بەرى بۇكتەتىلىپ جاتىر ەدى. الدەن ۋاقىتتا كۇرىك-كۇرىك جوتەلىپ، باسىن جوعارى كوتەرىپ، گروموۆقا جاقىنداي ءتۇستى دە، مىڭق ەتتى:
— وسى جەردىكىمىسىڭ؟
گروموۆ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ:
— يا، — دەدى.
ول گروموۆتىڭ ءىي ساسىعان، قايىستالىپ قالعان شولاق تونىنا، اياعىنداعى قىسقا قونىش ەتىگىنە كوز جۇگىرتتى.
— رابوچيي؟
— يا.
بارماعىمەن ءوز تاماعىنا شەرتىپ قالىپ:
— بۇيتكەنسىڭ عوي؟ — دەدى.
ونىسى «ماستىقپەن تۇسكەنسىڭ عوي!» دەگەنى ەدى.
— نەگە ۇستالعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن! — دەدى اقىرىن عانا تاماعىن كەنەپ قويىپ.
— ءوزىم دە بىلمەيمىن... قا-قا-قا!.. نەگە بىلمەيسىڭ، ءا؟ ۆوت، چۋداك! مەن ءوزىمنىڭ نەگە ۇستالعانىمدى، نەگە قامالعانىمدى بىلەمىن، سەن...
— سەن نەگە جاتىرسىڭ؟
— ات ۇرلادىم. يشيم ۋەزىنەن ات ۇرلاپ اكەلىپ، بازارعا سالىپ تۇرعان جەردەن ۇستاپ الدى.
— سول-اق پا؟
— سول. مەن «اق ءۇيدى» تالاي كورگەن كىسى. مەنىڭ ات ۇرلاۋدان ون بەس جىلدىق ستاجىم بار. مەن كوپ جەرلەردە بولدىم: ءىربىت، ماكارجا، ساراتوۆ، سامار، ومسكيي، تومسكيي.
— ات ۇرلاۋدىڭ نە قىزىعى بار؟ — دەدى گروموۆ «ءسوز جوقتا ءسوز بولسىن» دەگەن كىسىشە ەرىنىپ قانا.
قارا بۇجىر تارقىلداپ كۇلىپ الدى دا، گروموۆتى ارقاعا قاعىپ-قاعىپ قويدى.
— سەن مۇنداعى ياروحين دەگەن اتاقتى ات ۇرىسىن ەستىگەنىڭ بار ما؟
— يا، ەستۋىم بار.
— ول ءبىزدىڭ قۇدا. ءبىز دۇنيەنىڭ قىزىعىن بىرگە كوردىك.
— ە، ونى باس-اياعىن دال-دال قىپ جۇرت ۇرىپ ولتىرگەن جوق پا ەدى؟
— يا.
— سەنى ءبىر كۇنى سويتپەسىن قايدان بىلەسىڭ؟
— نيچەگو! ۇرىپ ولتىرگەنشە ءالى تالاي زامان بار. سەن ءوزى قىزىق ادام ەكەنسىڭ.
— ە، نەگە؟
— ە-ە-ح! سەن ءوزىڭ ات ۇرلاۋدىڭ ءلاززاتىن بىلمەيتىن ادام ەكەنسىڭ! — دەدى قارا بۇجىر ساق-ساق كۇلىپ.
گروموۆ تەرىس قاراپ وتىردى.
كەش. ىمىرت جابىلىپ، قاس قارايىپ بارا جاتقان مەزگىل. بىر-ەكى سولدات شام اكەلىپ جاقتى دا، قولىنداعى قاعازعا قاراپ، گروموۆتى شاقىردى.
— پەتر گروموۆ!
— مەن مۇندا.
— قانە، تەز جىلدام، بەرى ءجۇر!
گروموۆ ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ ەسىكتىڭ ەكى جاعىندا تۇرعان ەكى سولداتتىڭ ورتاسىنا ءتۇستى.
— ءۇش سوم شتراف، سونىمەن شاباش! — دەدى، ءوز ويىنشا گروموۆتى «ماس بولىپ ۇستالعان» دەپ ويلاعان تۇكتى بەت، قارا بۇجىر ات ۇرىسى، ءبىر جاعىنا اۋناقشي بەرىپ.
پودۆالداعىلار گروموۆتى كوزبەن شىعارىپ سالدى.
* * *
— سۆولوچ! رازبوينيك!.، ز-ز-ز-ززاداۆليۋ، — دەدى پوليسيا باستىعىنىڭ كابينەتىندە، ەدەندە سوققىعا جىعىلىپ جاتقان پەتر گروموۆقا پوليسمەيستەر مەدۆەديەۆ، ەرنى بۇلكىلدەپ، كوزى شاتىناپ. مەدۆەديەۆتىڭ قولىندا رەزەڭكە تاياق (رۋزگا) وتىر ەدى.
— تۇرەگەل!
كەيىنىرەك تۇرعان ەكى جاندارمنىڭ ءبىرى جەلكەسىنەن، ءبىرى قولتىعىنان جۇلمالاپ، گروموۆتى پوليسيا باستىعىنىڭ الدىنداعى ورىندىققا قايتا وتىرعىزدى. گروموۆتىڭ بەت-اۋزى قان، ماڭدايى رۋزگانىڭ ءىزى، سالا-سالا.
مەدۆەديەۆ ەسىكتىڭ ەكى جاعىنداعى قاقيىپ تۇرعان ەكى جاندارمعا يەك قاقتى. ولار چەست بەرىپ، سىرتقا شىقتى.
— مەن، گادينا ەمەس، جۇمىسشى.
— مولچات، سۆولوچ!
— سۆولوچ تا ەمەس.
— ەندى كىم؟
— ادىلدىك ءۇشىن، تەڭدىك ءۇشىن كۇرەسۋشى، جۇمىسشى.
— ادىلدىك؟! تەڭدىك؟!.. ءما، ساعان!
رۋزگا گروموۆتىڭ جەلكەسىنە تاعى دا سارت ەتە ءتۇستى.
— ۇرماڭىز، گوسپودين پوليسمەيستەر!
— بالەم، سەنى ۇرماق تۇگىل، تۇرمەدە شىرىتەرمىن!
ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى زۆونوكتى باسا قويىپ ەدى، ماناعى ەكى جاندارم جەتىپ كەلدى.
— تۇرمەدەگى رازبوينيك قىرعىزدى اكەلدى مە؟
— تاك توچنو، گوسپودين پوليسمەيستەر، اكەلگەن.
— مۇندا جىبەرىڭدەر.
— قۇپ بولادى گوسپودين پوليسمەيستەر.
ەكى جاندارم ساۋدىراپ شىعا جونەلدى.
«بۇل كىم ەكەن؟» دەدى ىشىنەن ويلانىپ گروموۆ. كوزى تۇنىپ، ونە-بويى اشي باستادى. سوققىنىڭ استىنداعى ەكى ساعات ۋاقىت وعان ەكى كۇن سياقتى بولدى. ىشكە، بۇيىرگە تەپكىلەگەندە ءتىرى قالامىن دەپ ويلاعان جوق. «شىنىمەن-اق، ەندى قايتىپ جارىق دۇنيەنى كورە المايتىن بولعانىم با؟ شىنىمەن، وسى يتتەردىڭ قولىندا ولگەنىم بە؟»
— پەتر گروموۆ! — دەدى از عانا جۇمسارعان داۋىسپەن پوليسمەيستەر مەدۆەديەۆ. ءسۇي دەدى دە، ۇستەلدىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى.
گروموۆ مەدۆەديەۆتىڭ ىلەزدىڭ اراسىندا نەعىپ جۇمسارا قويعانىنىڭ ءمانىسىن سەزدى. بۇل مىنەزدى ول ءتورت قابات تۇتقىنعا تۇسكەندە، مەدۆەديەۆتەن بىرنەشە رەت سەزىپ ەدى.
— پەتر گروموۆ!.. سەندە قاتىن، بالا-شاعا بار، ءا؟
— بار.
— ءۇي بار توي؟
— بار، ءيتتىڭ ۇياسى قۇساعان. بىزدەي كىسى بۇل كۇندە ۇيگە جارىعان با؟
— سوندا دا... سوندا دا...
— ؟؟؟..
— دۇنيەدە تۇرعىڭ كەلەدى عوي؟
— ە، نەگە كەلمەسىن! بارلىعىنىڭ دا دۇنيەدە تۇرعىسى كەلەدى. مەن دۇنيەدەن تويدىم دەپ كىم ايتادى دەپ ويلايسىز؟
— دا، تۇرعىڭ كەلەدى. ەندەشە، نەگە ءبۇيتىپ وتىرسىڭ؟
— ءبۇيتىپ وتىرعانى قالاي؟
— العانىڭ جانعا باتاتىن جازا...
گروموۆ ىزالى تۇردە مىرس ەتتى.
— بۇل — ءسىزدىڭ ونەرىڭىز.
— مەن قىلمىسى جوق ادامدى، ايىپسىز ادامدى بۇيتپەيمىن.
— مەنىڭ سونداعى قىلمىسىم نە؟
— سەنىڭ قىلمىسىڭ، ءبىزدىڭ پاتشا اعزام ۇكىمەتىنىڭ زاڭى بويىنشا، ۇلكەن قىلمىس، ساياسي قىلمىس. پاتشاشىلىققا، پاتشا اعزامعا قارسى نيەت. سەن، سەنىڭ تىلەكتەستەرىڭ 1905 جىلعى العان سىيلارىن ۇمىتقان جوق شىعار؟
— ونى پاتشا اعزامىڭىز دا، ءسىز دە ۇمىتقان جوق شىعارسىز؟
— ارينە، ءبىز ساباق بەردىك، پاتشاعا قارسى بەيباستىقتاردىڭ، رازبوينيكتەردىڭ بەتىن تويتاردىق، قايتىپ تۇرماستاي قىلدىق.
— مەن انارحيست ەمەسپىن.
— ەندى كىم؟.. ءبارى ءبىر سايتان ەمەس پە؟
— جوق. رۇقسات ەتىڭىز، ەندەشە مەن سىزگە بۇل جونىندە جىك−جىككە ءبولىپ ءتۇسىنىس بەرەيىن.
— نو، مولچات، گروموۆ! جەتەر! سەنىڭ ءپالساپاڭنىڭ ماعان قاجەتى جوق. سەن — مەرزاۆەس، بولشە نيچەگو!
ەسىك اشىلىپ جاندارمنىڭ ءبىرى چەست بەرىپ تۇرا قالدى.
— تۇتقىن دايار!
— بەرى كىرگىز!
الدەن ۋاقىتتا اياعىن ارەڭ باسىپ تالتىرەكتەپ تومەن قapaپ بىرەۋ كىرىپ كەلدى دە، ەسىكتىڭ الدىندا تۇرعان قالپى اقىرىنداپ باسىن جوعارى كوتەردى. گروموۆ سىرت قاراي وتىر ەدى.
— پەتر گروموۆ! مىنانى تانيسىز با؟ — دەدى مەدۆەديەۆ، ەسىك جاقتى نۇسقاپ.
گروموۆ سىرت بۇرىلدى. العاشقى قاراۋدا گروموۆ تانىعان جوق. بىرتە-بىرتە شىرامىتا كەلىپ، كۇبىدەي بوپ ىسىنگەن بەت اۋىزدىڭ ىشىنەن بالتا ەكەنىن بىلە قويدى، ءىشى وتتاي جاندى. دەنەسى ىستىقتى-سۋىقتى بوپ كەتتى. گروموۆ بالتاعا قاراپ «سەزدىرمە!» دەپ بەلگى بەرگەنشە بولعان جوق. بالتا قالشىلداپ جاقىنداي بەرىپ.
— پەتر! پەتر! — دەدى.
گروموۆ بالتانىڭ ىسىنگەن بەت-اۋزىنا، جىلتىراعان كوزىنە قاراپ، شىداپ تۇرا المادى.
— مۇنىڭ جازىعى نە؟ — دەدى مەدۆەديەۆكە بۇرىلىپ.
— سەنىڭ جازىعىڭ نە بولسا، ونىڭ جازىعى دا سول!
سويدەپ، مەدۆەديەۆ ەكى قولىن ارتىنا سالىپ، بولمەدە تاعى دا ارلى-بەرلى ءجۇردى.
— زناچيت! — «بالىقشى بالىقشىنى الىستان تانيدى» دەگەنىڭنىڭ سالدارى وسى! — دەدى بالتا مەن گروموۆقا قاراپ.
— يا! گوسپودين پوليسمەيستەر! جۇمىسشى جۇمىسشىنى تانيدى. ءبىراق وعان قاراپ جازىقتى قىلا المايسىز.
— مەنىڭ ءسوزىم راس ەمەس پە؟ سەندەر ناعىز رازبوينيك ەمەس پە؟ قايداعى-جايداعى قىرعىز بار ما، سىعان بار ما، ءبارى دە سەندەردە. ارينە، رازبوينيك!. — دەدى مەدۆەديەۆ ءوز ءسوزىن ءوزى قۋاتتاپ.
— يا، ءبىراق ءسىز ويلاعانداي رازبوينيك ەمەسپىز. جۇمىسشى — تاپتىڭ نەگىزى ينتەرناسيونالدىققا ۇيرەتەدى. بىزدە ۇلتقا ءبولۋ جوق، تاپقا ءبولۋ بار! — دەدى گروموۆ، مانادان ەدەندە اۋناپ جاتقان بەرىگىن الىپ باسىنا كيىپ.
— جەتەر، مەرزاۆەس! — دەدى ۇستەلگە جاقىن كەلىپ زۆونوك بەرىپ. سىرتتاعى ەكى جاندارم كىرىپ كەلدى.
— ەكەۋى دە تۇرمەگە جونەلتىلسىن! — دەدى مەدۆەديەۆ، تۇتقىنداردى وقتى كوزىمەن اتىپ.
— تۇرمەدە شىريسىڭدەر! — دەدى شىعىپ بارا جاتقان ەكەۋىنە.
VII
قول باسىنداي عانا بۋرىل ساقالدى، بەتى يگە ءتۇسىپ شىققان تەرىدەي بولىپ سارعايىپ قاتپار-قاتپار بولىپ قالعان بۇكىر ءبىر شال كۇمىستەي جىلتىراعان سەرىپپەلى، ەكى كىسىلىك ۆارشاۆا كەرەۋەتىنىڭ ۇستىندە بيقاساپ تىستى قالىڭ كورپەگە ورانىپ جاتقان اۋرۋدىڭ قاسىنان تۇرا بەرىپ، مىڭقىلداي ءتۇستى.
— دەپۋيس قانداي؟...
بۇل اۋىرىپ جاتقان بۇقپان كومەي ۇلىنىڭ ۇيىنە ادەيىلەپ شاقىرتىلىپ الىنعان دوكتور ارنەنباۋم ەدى. ونىڭ شيرەك عاسىر ءومىرى شەتەلدەردە ءجۇرىپ وتكەن. پاريجدان اسكەرلىك دارىگەرلەر مەكتەبىن ءبىتىرىپ، ەۆروپانىڭ ءبىرتالاي قالالارىن كەزگەن ادام. ورىس تىلىنە ارالاستىرىپ لاتىن، فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىن باتتاستىرا سويلەيتىن.
Mۇنىڭ الگى مىڭقىلداعانىنا بىلاي وتىرعان ادامدار تۇسىنگەن جوق. جالعىز-اق، مەترەەچ قانا تۇسىنگەن ادام قۇساپ كوزىن جىپىق-جىپىق ەتكىزدى دە، ارنەنباۋمعا:
— دەپۋيسكۋنيزەكورۋس — دەدى.
بۇقپان جاتقان بولمەدە بايبىشەسى مەن توقالىنان، مەترەەچتەن باسقا، ۇلكەن ماگازين يەسى شامسۋتدين دەگەن تاتار بايى، بەيسەمباي قاجى بۇلانوۆ وتىر ەدى.
— ۋ−ۋ−ۋ−ۋھ! ال-لاي!.. نە دەيدى؟ ولەدى دەي مە؟! — دەدى بۇقپان، ءبىر اۋناقشي ءتۇسىپ.
— اللا ساقتاسىن، ول نە دەگەنىڭىز! جازىلاسىز قۇداي بۇيىرتسا، جازىلاسىز!— دەدى، قوپاقتاي ءتۇسىپ، بەيسەمباي بۇلانوۆ. دوكتور ارنەنباۋم، بۇقپاننىڭ كانتور ۇستەلىنىڭ قاسىندا مەترەەچپەن سويلەسىپ وتىردى. Mەترەەچ ويىن، بوينيادا بولعان وقيعانى، سونان بەرى بۇقپان كومەي ۇلىنىڭ جاتىپ العاندىعىن، ساۋدا-ساتتىق جۇمىستاردى ءوزىنىڭ باسقارىپ تۇرعاندىعىن، جۇمىستان قولى بوسامايتىندىعىن قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ ايتىپ بەردى.
بۇقپاننىڭ ونشا جانىنا باتقان ناۋقاسى جوق ەدى. ول؛ كوبىنەسە، جۇرت كوزىنە كورىنۋدەن ۇيالىپ جاتتى. ونىڭ كوز الدىنا ءوزى قۇساعان «بەدەلدى» بايلار: شامسۋتدينوۆ، قابانباي، بوگومولوۆ، كازانسيەۆ، تاعى الدەكىمدەر ەلەستەدى. «ولار ەستىدى-اۋ ءا؟.. ولارعا نە بەتىممەن كورىنەمىن؟ ماسقارا بولدىم-اۋ!» دەدى ىشىنەن ويلاپ، كوڭىلىن سۇراپ ۇيىندە وتىرعان بەيسەمباي مەن شامسۋتدينوۆكە بەتتەپ قاراي الماي، جاپسارعا بۇرىلا بەردى دە، اۋىر كۇرسىندى.
دوكتور ارنەنباۋم ءبىر جاپىراق قاعازدى — رەسەپتى مەترەەچكە ۇسىنىپ جاتىپ:
— سۋىق تيگەن، دانەڭە ەتپەيدى. ءبىراز كۇن توسەكتە جاتسىن. دالاعا شىقپاسىن.
— سۇيدەپ ايتادى، — دەپ تۇرعان مەترەەچتىڭ ءسوزىن ەستىگەننەن كەيىن، بۇقپان اقىرىن باسىن كوتەرىپ تۇرىپ، كەرۋەتتىڭ باس جاعىنداعى جۋان بايبىشەگە قاراپ:
— مەنىڭ جەڭسىز كامزولىمدى اپەرشى! — دەدى. بۇقپاننىڭ بايبىشەسى قاديشا ەدى.
— پەشكە سۇيەنگەنى نەسى؟ قانە، اپەرشى! — دەدى قاديشا، پەشكە ارقا سۇيەپ تۇرعان الاسا بويلى قارا تورى جاس ايەلگە — بۇقپاننىڭ توقالىنا.
توقال كەۋدە جاعىندا ۇلكەن قالتاسى بار قارا ساتەن تىستى جەڭسىز قامزولدى بۇقپاننىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى. بۇقپان كەۋدە قالتاداعى ۇلكەن سارى ءامياندى اشىپ قالىپ ەدى، ەكى ورتاسىنداعى جۋان مەسۋاك الدىنا ءتۇستى.
— ءما، بەرشى! — دەدى بۇقپان، ەكاتەرينانىڭ سۋرەتى بار جيىرما بەس سومدىق قاعاز اقشانى قولىنا سىتىرلاتىپ ۇستاپ. ىشىنەن: «دوس-دۇشپاننىڭ الدى شىعار، كورسىن!» — دەپ ويلادى.
دوكتور ارنەنباۋم كىشكەنتاي عانا بىلعارى دورباسىن قولىنا ۇستاپ، باسىن ءالسىن-السىن شۇلعىپ بۇكىرەيىپ شىعا جونەلدى.
* * *
— ... قازىرگى قايسى ءشاھار بولسا دا بوتالىشلار سەزيليپ تۇرا بوگومولوۆتىڭ ءايتۋىنا قاراعاندا، ءىششىلار اراسى تىنىش تۋگىلدي. ءاللا قايدا دي، ءيسىمدا يۋق ۇنتتىم... فرونتقا ءجىبارىلا تۇرعان سولداتتار دا باش كۋتاريپ: «10 ءيندى ءبيزنى الدي الماسسىز، سوعىش ءبىزنى تويدىردى» دەپ، كازارمالارىنىڭ تارازالەرىن ۋاتىپ، كۇل-پارشا يتكەنلەر، دي، ماگازينلارىنىڭ جيمىرگانلاردي! — دەپ قويدى شامسۋتدينوۆ. تىربىقتانعان قىسقا ساۋساقتارى ەكى ورتاسىنا قىسقان جۋان توبىر شىلىمدى ولاي-بىلاي قوزعاپ قويدى. جاڭا عانا سورعان شىلىمنىڭ كوك ءتۇتىنى قۇرساۋلانىپ، توبەسىنەن جوعارى بارا جاتتى.
بەيسەمباي، شامسۋتدينوۆ، مەترەەچ، بۇقپان تورتەۋى تورگى ۇيدە الدەقاشاننان وڭاشا وتىر. بۇقپان جەڭسىز كامزولدى يىعىنا جامىلىپ، توسەكتىڭ ۇستىندە وتىردى. ونىڭ ەندى ءوڭى كىردى، بەتى اشىلدى. «ۇياتى» الدەقاشان جوعالدى. بەيسەمبايدىڭ، ءشامسۋتدينوۆتىڭ مانادان بەرى سويلەگەن سوزدەرى، ونى «جازاتايىم قيىنشىلىقتارعا سوق بولعان جالعىز مەن ەمەس ەكەمىن عوي! اقشالى، ەڭ داۋلەتتى جەر دۇشپانسىز، قاعاجۋسىز بولمايدى ەكەن عوي! كوپپەن بىرگە ەكەم!» دەگەن ويعا كەلتىردى. ول ءوزىن-وزى جۇبانعان بالاداي بولدى.
ولار نە ايتتى، قاي جونىندە سويلەدى؟..
شامسۋتدينوۆ ءسوزى قالانىڭ ۇلكەن كوشەسىندەگى ەكى قاتارلى ءوزىنىڭ ۇلكەن ماگازينىنەن، ونداعى ساۋدا-ساتتىق جۇمىستارىنان، اقشادان، كىرىس−شىعىستان، پىركاشىكتەردەن باستالدى. پىركاشىك اراسىنداعى كەيبىر تويىمسىز قىلىقتاردان، جالاقى ارتتىرۋ ماسەلەسىنەن باستالدى. سونىڭ اياعى كەلىپ، «بوتىشۋ» ماسەلەسىنە — ريەۆوليۋسياعا كوشتى... شامسۋتدينوۆ كەيبىر تاتار بايلارىنداي نادان ەمەس ەدى. سول كۇنگى اعىمنان حابارى بار، ورىسشا، تاتارشا گازەت-جۋرنالداردى وقىپ تۇرارلىق مالىمەتى بار ادام ەدى. اقشا ساياساتىن، كاپيتالدىق ءورشۋ جولدارىن، ونىڭ نەشە ءتۇرلى امالدارىن بىلەتىن ادام ەدى. «ۋاقىت اقشادىر، عاپىل بولما قاراشادىر» دەگەن ماتەلدى ول اۋزىنان تاستامايتىن. بۇل ماتەل ونىڭ اقشا الاتىن كاسساسىنىڭ الدىندا، ماگازيننىڭ ىشىندە دە جازىلىنىپ قويىلعان بولاتىن، شامسۋتدينوۆ - اراب، تۇرىك ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىن باي. ستامبۋلدا، ءجۇسىپ اقشۋرا ۇلىنىڭ (تاتار اكچۋرين بايلاردىڭ تۇقىمى) شىعارىپ تۇرعان «تۇرىك جۇرتى» جۋرنالىن ول ۇزبەستەن العىزىپ تۇردى. شامسۋتدينوۆ، نەگىزىندە، «پانيسلاميست»1 ەدى. ءبىراق ول كاپيتال ماسەلەسىنە كەلگەندە؛ «بايلىققا شەكارا جوق، ەۆروپا بايلىعىنا شومىلىپ الۋ كەرەك»، — دەگەن ءپالساپانى سوعاتىن.
شامسۋتدينوۆ سالبىراپ ومىراۋىنا ءتۇسىپ تۇرعان بۇعاعىن تىربيعان قىسقا، سەمىز ساۋساعىمەن ءبىر قاسىپ قويىپ:
— گوسپودين بۇلانوۆ! ءسىز مۇڭار ني ايتەسىز؟ — دەدى، بەيسەمباي قاجىعا قاراپ، بەيسەمباي بۇقپان كومەيۇلىنا قادالا قاراپ، كۇلىمسىرەي ءتۇستى:
— بايەكە! ءسىز ءالى ەستىگەن جوق شىعارسىز؟
— ول نە؟ — دەدى وجىرايا قاراپ بۇقپان.
وسىنداعى قىزىل اۋىزداردىڭ بىرنەشەۋى مەدۆەديەۆتىڭ قولىنا تاپسىرىلدى.
بۇلاردىڭ تىلىندە «قىزىل اۋىزدار» جۇمىسشىلاردىڭ اراسىنداعى توڭكەرىس ۇيىمىنىڭ ادامدارى ەدى.
— ە، بارەكەلدى! كىم-كىم؟..
— بالتا، ماقسۇت، گروموۆ دەگەندەر بار ەكەن عوي؟
— گروموۆ؟... بىلەم، بىلەم... ءبىر قاھار سوققان نارسە. ماسلاكوۆ دەگەن بايدا گرۋزچيك تە بولىپ تۇردى. ىلىك ءتا بولىرعا كيراك، — دەدى شامسۋتدينوۆ بەيسەمبايدىڭ اۋزىنا قاراپ.
— ول يتتەردىڭ كوزىن جوعالتۋ كەرەك قوي ەندى، — دەدى بۇقپان كۇركىرەگەن داۋىسپەن.
— تۇرا تۇرىڭىز، ونىڭ قىزىعى بار! — دەدى بەيسەمباي ءبىر ۇمتىلىپ.
— ال؟!..
— ءايتىپ قاراعىز ءالى!
بەيسەمباي سول جەردە جەلكەسىن كۇجىرەيتىپ، قاباعىن قارس جاۋىپ ەڭكەيە بەردى. مانادان ۇندەمەي، قوزعالماي تىڭداپ وتىرعان مەترەەچ تە (مەترەەچ قازاقشا سويلەيتىن، تۇسىنەتىن) قوزعالىپ تاماعىن كەنەپ قويدى.
— داۆايتە، گوسپودين بۋلانچ!
بەيسەمبايدىڭ ماناعى قاجىلار قۇساپ شالقايىپ، كۇلىمسىرەپ وتىرعان كەسكىنى جوعالدى. توڭىرەگىندەگىلەرگە بىرەسە كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىمەن، بىرەسە استىمەن قارادى. ناعىز بارىپ تۇرعان جاۋىز تىڭشىلاردىڭ، پراۆوكاتورلاردىڭ قالپىنا ءتۇستى. وتىرعانداردان وزگە بايقاپ تۇرعان ادام بولسا، «اتاقتى پراۆوكاتور، تىڭشى بەيسەمباي بۇلانوۆ ءوز قالپىنا ءتۇستى» دەپ ويلايتىنداي بولدى.
— مەن سىزگە ايتسام، بۇل قىزىل اۋىز ادامداردان بۇكىل روسسيا پاتشالىعىنىڭ قول استى ساۋ ەمەس ەكەن. ءتىپتى بۇلاردىڭ ءبىر تىزگىنى ءبىزدىڭ كرايدان تىس — گەرمانيا، شۆەيساريا، انگليا دەگەن مەملەكەتتەردە جاتقان كورىنەدى.
— پوي-پوي-پوي! — مەترەەچ، وتىرعان جەرىنەن ۇشىپ كەتە جازدادى.
بەيسەمباي ءسوزىن جالعاپ:
— ءسىز مىناعان قاراڭىز: بۇدان ءبىر جىل بۇرىن جاندارم وتدەلەنياسىنىڭ قولىنا تۇسكەن، وسىلاردىڭ ۇيىمى شىعارعان ءبىر پروكلاماسيادا... — بەيسەمباي ىشكى قالتاسىنان ءبىر كىنەشكە سۋىرىپ الىپ: — ...ءبىر پروكلاماسياسىندا: «بۇكىل جەر جۇزىندە امەريكادان باستاپ جاپونياعا دەيىن، شۆەيساريادان الىپ وڭتۇستىك افريكاعا دەيىنگى جەرلەردىڭ بارلىعىندا دا پرولەتارياتتىڭ تياناقتى ۇيىمدارى بار» دەلىنگەن سوزدەر جازىلعان. مۇنى 1913 جىلى وسى قىزىل اۋىزداردىڭ ءبىر باستاۋشىلارى جازعان. پرولەتاريات دەگەنىڭ، بايقاساڭىز، جالاڭ اياق، جالاڭ باستار، جۇمىستا جۇرگەندەر ەكەن. بۇلاردى قۇتىرتىپ جۇرگەن جولدىڭ ءوزى، بۇدان الدەنەشە جىلدار بۇرىن ماركس دەگەن ءبىر نەمىس شىعارعان جول ەكەن. 1798 جىلى وسى روسسيادا شىعىپ تۇرعان "ۆەستنيك ينوستراننوي ليتەراتۋرى» دەگەن ەسكى ءبىر جۋرنالدا سول ماركستىڭ ءبىر كىتابىنا قارسى جازعان ستاتيانى وقىدىم... ويبوي، بايەكە، بۇل ساياسات دەگەن نارسەنىڭ ءوزى، ادامنىڭ باسىن بىت-شىت ەتەتىن كورىنەدى. قىسقاسى... بۇلاردىڭ العان جولى، پاتشا اعزامعا، ونىڭ ءسان-سالتاناتىنا، بايلىققا، جەكە ادامنىڭ مالاي، جۇمىسشى جالداپ باي بولىپ تۇرۋىنا قارسى جول ەكەن...
— نە دەيدى، اينالايىن-اۋ!؟ — دەدى بۇقپان جوتەلىپ قالىپ. — ول نە دەگەنى! بايلىقتى قۇداي بەرگەن. قولىنان كەلسە ولار دا بايىسىن! — دەدى ارتىنان تاعى دا.
بۇقپان ساياسات دەگەنىمىزدى ۇقپايتىن ادام ەدى. ونىڭ ون ۇعىمىنشا، دۇنيەدە باقىتتى، بەدەلدى، كۇشتى بولىپ ءجۇرۋ ءۇشىن ءبىر عانا جول بار. ول — بايلىق. ونى تىرناقتايدان جيناپ ۇستاپ تۇرا بىلسەڭ، وندا سەن ماڭگى باقىتتىسىڭ. ەگەردە ونى بىلمەسەڭ، ورىنسىز شاشساڭ، ءۇستى−ۇستىنە جاماماساڭ، وندا «بايلىق — ءبىر ايلىق». دەپ قانا ۇعىناتىن. ول، ەكىنشى جاعىنان، بايلىقتى باسەكە دەپ بىلەتىن. «پالەن باي بانكروت بولعان ەكەن، بۇلىنگەن ەكەن» دەگەن حاباردى ەمىس-ەمىس ەتىپ تۇرعاندا، ول وزىنشە ءپالساپا اشىپ: «انە، دۇنيە ۇستاپ تۇرا بىلمەسەڭ، باسەكەنىڭ امالىن ۇقپاساڭ، اقىر اياعى كورەتىن كۇنىڭ سول!» — دەيتىن. ونىڭ بىلگەن ساياساتى سول عانا ەدى.
بەيسەمباي بۇلانوۆ ءسوزىن جالعاي بەردى:
— يا، ءسۇيتىپ سول قىرسىق ءبىزدىڭ قالانى دا شالعان كورىنەدى. مەن سىزگە قۇپيا ءبىر اڭگىمە ايتايىن. ارينە، بايەكەلەر، بۇل وسى جەردە، ءوز ارامىزدا عانا ايتىلاتىن اڭگىمە. مەدۆەديەۆ مىرزا مەنى ءبىر كۇنى كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ، كوپ سويلەستى. وندا مەنەن باسقا ارامقانوۆ تا وتىر ەدى. گوسپودين بۇلانوۆ! وسى وبلىستاعى قىرعىز ساحاراسىنىڭ باعالى اقساقالدارىنىڭ ءبىرى ءسىز بولاسىز. ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزدى باعالاي بىلەمىز: ومبى جانارال — گۋبەرناتورى ءسىز جونىندە بىزگە ۇلكەن «رەكومەنداسيا» بەرىپ تۇرادى. قالايدا، ءسىز ۇكىمەتكە قارسى قۇپيا ۇيىمداردىڭ قالادا بولسىن، ساحارادا بولسىن بەتىن اشىپ بەرىپ تۇرۋ جاعىنا وتە كوڭىل ءبولىڭىز. ساحرالاردا بولسا، ءسىزدىڭ ءھيمماتىڭىزدى وزىڭىزبەن بىرگە ىستەس بولعان بولوسنوي، كرەستيان ناچالنيكتەرى، ۇلى اقساقال-قاجىرلار ارقىلى بىلەمىز. ارينە، بۇگىنگە دەيىن، ءسىز ولاردى، ولار ءسىزدى ۇمىتقان جوق شىعار. ال، ەندى قالادا بولساڭىز، ءسىزدىڭ تايانىشىڭىز ءبىز جانە اتاقتى، قۇرمەتتى بايلار، قالالىق ۋپراۆا دەگەن سوزدەردى ايتتى. ارينە، ول ءسوزدىڭ اياعى نەگە اكەپ سوعاتىندىعىن مەن سەزىپ، ءبىلىپ وتىردىم...
— ءسىز، تەگى، رازبوينيك گروموۆلارنى نيشىك تۇتقانلارىن ايتىگىز ءالى! — دەدى شامسۋتدينوۆ، سابىرسىزدانىپ.
— ءقازىر ايتامىن... يا، سەزىپ، ءبىلىپ وتىردىم. مۇراتوۆ، كوچكوۆ، پالەكوۆ تيىرمەندەرىندە، زەنكوۆ، ترۋسوۆ زاۆودتارىندا جۇمىسشىلاردىڭ، لوموۆويشىلاردىڭ اراسىندا اندا-ساندا قۇپيا جيىلىستار بولىپ تۇرادى ەكەن دەگەندى ارامقانوۆتان ەسىتىپ جۇرەتىن ەدىم. ايتقانداي، مەنوۆناي جۇمىسشىلارىنىڭ اراسىندا دا سونداي ءبىر جاسىرىن جيىلىستار بولىپ وتكەن ەكەن. ءسىز ءقازىر وسىمەن اينالىسساڭىز ەكەن. سىزگە كومەككە گورودوۆويلاردان باسقا گوسپودين ارامقانوۆتى جانە «زايچيك» دەگەن ورىستى بەرەمىن» دەيدى.
— كىم ايتتى؟ — دەدى بۇقپان.
— مەدۆەديەۆ مىرزا. سونان بىرنەشە كۇن وتكەننەن كەيىن، ترۋسوۆ زاۆودىندا ىستەيتىن گروموۆ دەگەن بىرەۋدىڭ زەنكوۆ زاۆودىنداعى جۇمىسشىلار اراسىندا قۇپيا جيىلىس وتكىزگەندىگى تۋرالى جاندارم وتدەلەنيەسىنە حابار اكەلىندى. ونان ءبىر كۇن بۇرىن تولەندى بالاسى بالتا دەگەندى كونسەرۆ زاۆودىندا ءبىر جەردەن ۇستاپ اكەلىپ ەدى. زەنكوۆ زاۆودىنىڭ ماقسۇت دەگەن بىرەۋى قولعا تۇسپەي قاشىپ كەتىپتى. ءسۇيتىپ، وسى كۇنى گروموۆ پەن بالتا دەگەن قاراقشىلار «اق ۇيدە» وتىر. بۇلاردىڭ ءبىر لاڭى سول: بۇلار قىرمانشىلار اراسىندا دا ۋىت جايعان كورىنەدى. ونىڭ ءبىر ناتيجەسى بۋكايەۆكەڭنىڭ قامباعا جاعىلعانى بولسا كەرەك. جاندارم وتدەلەنيەسىندەگى ماتەريالدار سونى ايتادى.
مانادان ۇندەمەي تىڭداپ قانا وتىرعان مەترەەچ جيرەن مۇرتىن ءبىر شيراتىپ قويىپ:
— ولاردى كاتورگاعا جىبەرەتىن بولادى، — دەدى.
— كونەچنو، كونەچنو، البەتتە! — دەدى شامسۋتدينوۆ، مەترەەچكە جالتاقتاي بەرىپ.
بەيسەمباي كوزىلدىرىگىن تۇزەپ الىپ، باسىن شايقادى.
— ا، كاك جە، كاك جە! بۇلانىچ! داجە، داجە ەشاپوعا سالىپ اسىپ تا جىبەرەتىن بولادى، — دەدى قيپالاقتاتىپ مەترەەچ. سونان ءبىراز ۋاقىت اۋزىن اشىپ اڭقيىپ تۇرىپ قالدى.
بەيسەمباي بۇلانوۆ جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ءسوزىن زىلدەندىرىپ بىلاي دەدى:
— ناعىز گلاۆنىي سەبەپ — دالەلدى ماتەريال. بۇل يتتەردى ءبىز ونداي زور ماتەريالدارمەن قولعا تۇسىرە الماي ءجۇرمىز. بۇل تۋرالى مەن سوسيال-دەموكرات، ءقازىر قالالىق ۋپراۆادا قىزمەت ىستەيتىن الەكسەي يۆانوۆيچ ۆەندوكومەن كوپ سويلەستىم. ول ءقازىر مەدۆەديەۆپەن دە جاقىن جۇرەدى. سول ايتادى: رسدرپ (ب) مەن ءبىزدىڭ ارامىزدا ۇلكەن شەكارا بار. ولاردىڭ نەگىزگى پروگراممالارىنىڭ ءبىرى — ريەۆوليۋسيانى جۇمىسشىلاردى ۇيىستىرىپ وتىرىپ، قۇرال كۇشىمەن ورناتۋ كەرەك دەيدى، ولاردىڭ جاسىرىن تاراتقان پروكلاماسيالارىن، تىققان قارۋ−جاراقتارىن تاۋىپ الۋ كەرەك، سويتسە، دار اعاشىنىڭ جولى ولارعا وزىنەن−ءوزى اشىلادى دەيدى.
— مۇڭار قاراعاندا، تىگى ءالى مينشيەۆيك ديپ يۋرگينلارى بىزگە الاي ۇق دۋشمان دا تۋگىل يكان لاباسا. ءمىنا، ينشىك! − دەپ قويدى باسىن سىلكىپ شامسۋتدينوۆ.
بەيسەمباي بۇلانوۆ جالپاق كۇمىس باۋلى ساعاتىن جان قالتاسىنان الىپ قارادى دا:
— ۋاقىتتىڭ ءوزى ءوتىپ كەتكەن ەكەن. ەپتەپ ءۇي جاققا اياڭداۋ كەرەك،— دەدى تۇرەگەلىپ.
وتىرعاندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى قوناق ۇيگە شىقتى.
* * *
بۇقپان وتاعاسىنىڭ توقالى شامسيا مەن اتىمتاي ەكى ورتاداعى كوڭىل قوسقان مىنەزدى، وزدەرىنەن باسقا ەش ادام سەزگەن جوق. كۇدىكتەنگەن دە ەشكىم جوق، كوڭىل سۇراي كەلگەن كىسىلەر كەتكەننەن كەيىن، ولاردان قالعان سارقىتتى اس ۇيدە وتىرىپ اتىمتاي مەن شامسيا ءىشىپ، جەدى. كەيدە ءبىرى مەن ءبىرى ازىلدەسىپ تە قويدى.
− بيالايىڭ قۋراپ قالىپتى عوي! — دەدى پەشتىڭ موينىندا تۇرعان سىرتى كون بيالايدى ۋقالاپ شامسيا.
— قۋراسا ۋقالاپ تۇرسىز عوي، يكەمگە كەلتىرەرسىز، — دەدى كۇلىپ قانا اتىمتاي. شامسيا مىرس ەتتى.
تاماعىن ءىشىپ، كيىنىپ جاتقان كەزدە، شامسيا اتىمتايدىڭ ىشكى كامزولىنىڭ جەڭىنەن ۇستاي الىپ:
— كامزولىڭنىڭ ەتەگى قاق ايرىلىپتى عوي! تىگىپ بەرەيىن، — دەدى اقىرىن ەركەلەگەن داۋىسپەن. شامسيانىڭ ەركە داۋىسى اتىمتايدىڭ جۇرەگىن قىتىقتاپ ءوتتى. كوزىنە قادالىپ قاراپ تۇردى. «اش بەلىنەن قۇشاقتاپ الىپ باۋىرعا باسىپ جاتار ما ەدىم»، — دەدى ىشىنەن. سۇيدەپ ويلاعانشا بولعان جوق، جاقىنداپ كەلىپ قالعان شامسيانى قۇشاقتاي الىپ، تاماعىنىڭ استىنان ءسۇيىپ الدى.
— ويباي، كەلە جاتىر! — دەدى سىبىرلاپ قانا، دەمىن زورعا الىپ شامسيا. اتىمتاي قويا بەردى.
— كەشكە جاماپ بەرەسىڭ عوي، — دەدى اتىمتاي ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتىپ. شامسيا ءسۇيىنىپ قاراپ قالدى.
گروموۆ پەن بالتا تۇرمەنىڭ ءبىر كامەراسىندا، ءىرى-ۇساق ۇرلىقپەن تۇسكەندەردىڭ اراسىندا جاتتى. بۇل كامەرا جوعارعى قاباتتا ەدى.
تۇرمەنىڭ ىشىندە ون كىسى قاتارلاسىپ جاتاتىنداي عانا تاقتاي ساكىدەن باسقا، ۇستەل-ورىندىقتان دانەڭە جوق. جاپسارىنىڭ كەيبىر جەرلەرىندە اق ىزبەسى قوپارىلىپ ءتۇسىپ، قىزىل كىرپىشتەرى كورىنىپ تۇر. كەيبىر جەرلەرىن كومىرمەن، قارىنداشپەن سىزعان سىزىقتار، جازعان جازۋلار، ادامدى، اتتى، سيىردى جاساعان سۋرەتتەر بار.
العاشقىدا ون ءتورت ادام ءبىر كامەرادا جاتتى. بەرى كەلە ازايدى. كەيبىرەۋلەرى ەكىنشى قالاعا جونەلتىلدى. كەيبىرەۋلەرى مەرزىمدى كۇنى ءبىتىپ، بوسانىپ شىقتى. ءقازىر سونان توعىز-اق ادام قالىپ ەدى. تاماقتى ءۇش مەزگىل بەرۋشى ەدى: ءبىر ءتىلىم قارا نان، ىستىق سۋ، كەيدە لاي سورپا بولىپ ءجۇردى.
بۇگىن گروموۆ پەن بالتا جانە بىرنەشە تۇتقىندار جوعارعى قاباتتاعى ءۇيدىڭ كوريدورىنداعى دارەتحانانى تازالادى. قاراۋىلشى سولداتتاردىڭ قاراماعىندا ءجۇرىپ، شەلەكتەپ لاس سۋلاردى تاسىدى.
تۇرمەنىڭ استىڭعى ءبىر كامەراسىندا كىلەڭ ايەلدەر جاتاتىن ەدى، سول كۇنى ولار دا دارەتحانانى تازالادى.
بەتىن قىزارتىپ بوياعان، كوزى ۇڭىرەيىپ ىشكە باتقان ءبىر ايەل شەلەك كوتەرىپ بارا جاتقان گروموۆ پەن بالتاعا قاراپ ساقىلداپ كۇلدى دە، كوزىن قىستى.
— ونىسى نەسى؟ — دەدى بالتا گروموۆقا مىڭگىرلەپ.
گروموۆ كۇلدى:
— وزىنەن سۇرا!
— بۇلاردىڭ جازىعى نە؟
— "قىزىل پانار" شىعار؟
— ول قانداي ورىن؟
— پاتشا رەسەيىنىڭ ول دا ءبىر اشقان «تاربيە ورنى»...
— تۇسىنبەيمىن، — دەدى بالتا.
— تۇسىنەرسىڭ ءالى!
تۇرمە قوراسىنىڭ ءتورت بۇرىشىندا، بيىك قۇيمانىڭ توبەسىندە تۇرعان چاسوۆوي سولداتتار، قورانىڭ ىشىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن تۇتقىنداردان كوزدەرىن المادى. كەيبىرەۋلەر ايەلدەرگە ءسوز ايتتى:
— و، تەتكە! نەعىپ جۇرسىڭدەر؟
— كورىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟ جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىز.
سىرتتان قاراۋىلداپ تۇرعان سولداتتار اقىرىپ قويا بەردى.
— تۇتقىندارعا سويلەسۋگە رۇقسات جوق!
— ەندەشە، ولار نەگە ءتىلدى قىتىقتايدى؟
— مولچات!
ماناعى ايەل گروموۆ پەن بالتانىڭ قاسىنان وتە بەرىپ:
— ءاي، ادەمى جىگىتتەر! شىلىمدارىڭ بار ما؟ − دەدى.
گروموۆ ايەلدىڭ كەكەسىنسوزىنە تۇسىنە قويدى. ويتكەنى بالتا مەن ەكەۋىنىڭ ادەمىلىككە جاتاتىن كەسكىندەرى جوق ەدى. پوليسمەيستەر مەدۆەديەۆتىڭ روزگاسىنىڭ ءىزى ەكەۋىنىڭ بەت اۋزىن كوكپەڭبەك قىپ ءىسىرىپ جىبەرگەن بولاتىن.
بالتا قالتاسىنان كەسەتىن الىپ، ۋىستاپ ايەلگە موحوركا بەردى.
— راحمەت! بىزگە قوناققا كەلىڭدەر! — دەدى ايەل، "موحوركانى" پەشپەتىنىڭ قالتاسىنا سالىپ. سۇيدەپ، جان-جاعىنا قارادى دا، گروموۆتىڭ قولىنداعى بوس شەلەكتىڭ ىشىنە ءبىر قاعازدى تاستاي بەردى:
— سەندەرگە بەردى!
— كىم؟
— بىلەسىڭدەر. كەلىپ جۇرىڭدەر!
— جىبەرمەيدى، — دەدى بالتا.
— جىبەرەدى. نادزيراتەلدىڭ كوڭىلىن اۋلاڭدار.
— نەمەن اۋلايمىز؟
— اقشامەن، اراقپەن. قوش بولىڭدار!
— قوش!
— كامەرالارىڭا بارىڭدار! — دەدى ماڭايداعى قاراۋىلشىلار ايقايلاپ. گروموۆ شەلەكتىڭ ىشىندەگى قاعازدى الىپ، جىلدام قالتاسىنا سالدى.
تۇتقىن ايەلدەر، ەركەكتەر بىرىنە-بىرى قولدارىن بىلعاپ كامەرالارىنا تارادى.
* * *
كەشكى تەكسەرىستەن كەيىن گروموۆ پەن بالتا ەكەۋى ماناعى ايەل بەرگەن قاعازدى وقىدى. قاعازداعى جازۋ ورىسشا جازىلعان ەدى. باسقا تۇتقىندار ءارقايسىسى ءار جەردە وتىرىپ، سىبىرلاسىپ، سويلەسىپ جاتتى. حاتتاعى جازۋدىڭ مازمۇنى مىناۋ ەدى:
«ايانىشتى ارىستاندار!
سەندەردىڭ قانداي جۇمىسپەن وتىرعاندارىڭدى مەن ەستىدىم. سەندەردى سىرتتان بىلەمىن. مەن كونسەرۆ زاۆودىنىڭ جۇمىسىنداعى ءبىر جەسىر ايەل ەدىم. كۇيەۋىم ون بەسىنشى جىلى كۇزدە گەرمان فرونتىنا كەتكەن بولاتىن. ونان حات الىپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى تۇندە مەنىڭ ۇيىمە ءتىنتۋ جاساپ جاندارمدار كەلدى. «سەنىڭ كۇيەۋىڭ بولشيەۆيك ەكەن. فرونتتان قاشىپ كەتىپتى. ءبىز وسىندا كەلىپتى دەپ ەستىدىك. سونى بىزگە تاۋىپ بەر!» — دەستى. كوزىم كورمەگەن كۇيەۋدى مەن قايدان تاۋىپ بەرەمىن؟ سونى ايتتىم. ولار ماعان نانبادى. مىنە، بۇگىن ءبىر جۇما بولدى تۇرمەدە وتىرمىن. مەنى نادەجدادان سۇراساڭدار، ايتادى. سەندەردىڭ بولشيەۆيك ەكەندەرىڭدى مەن سونان بىلگەم. سىرتتان تانىسپىن. بۇل قاعازدى وقىپ بولعان سوڭ جىرتىپ تاستاڭدار.
تانيا گاۆريلوۆا»،
گروموۆ حاتتى وقىپ بولعان سوڭ، ساكىنىڭ ۇستىندەگى ماي شامعا ۇستاي قويىپ ەدى، جالىندانىپ جاندى دا، كۇل بولدى.
— كۇنا ورتەلدى! — دەدى مۇيىستە قيسايىپ جاتقان ءبىر تۇتقىن. باسقالارى باستارىن كوتەرىپ گروموۆقا قارادى.
— ول قايسى ەكەن؟ — دەدى حات تۋرالى ويلاپ بالتا.
— بىلمەيىم. تىسقا شىقپاعانداردىڭ ءبىرى شىعار... الدە، ءجاي اشەيىن «پروۆاكاسيا» ما ەكەن؟ — دەدى گروموۆ.
— كىم ءبىلسىن؟
ول كۇنى ءتۇنى بويى بالتا دا، گروموۆ تا ۇيىقتاي المادى. ساكىنىڭ استىنان الدەنە سىبدىرلاپ، ءبىر مۇيىستەن ءبىر مۇيىسكە جۇگىرىپ دامىل بەرمەدى. ول تىشقان ەدى.
بوتەن ۇيىقتاپ جاتقان تۇتقىنداردىڭ اراسىندا كەيبىرەۋلەرى قورىلدادى. ويلانعان ادامعا ولاردىڭ ونىسى اعاش كەسكەن يرەك ءتىس ارانىڭ سىرىلداعانى قۇساپ ەستىلەدى. الدەقايسى ساندىراقتاپ، ءىشىن تارتىپ جىلاپ قويدى. كەيدە سىرتتاعى كوريدوردا ولاي-بۇلاي جۇرگەن چاسوۆويدىڭ اياق دىبىستارى ەستىلەدى.
— سەن قالاي ويلايسىڭ؟ ءبىزدى وسىلاي ۇستاپ جاتاما؟- دەدى، اقىرىن سىبىرلاپ قانا بالتا.
— كىم ءبىلسىن. ماتەريال تاپپاسا...
— شىعارادى، ءا؟
— جۇمىسشىلار دا، كوميتەت تە قاراپ جاتقان جوق شىعار.
— مەنىمشە ءبىزدى ۇستاپ تۇرارلىق ەشبىر دالەل جوق.
— بولعان كۇندە دە، رايدان قايتاتىن وي جوق، بالتا! الدە سەن بوساڭسىپ قالدىڭ با؟ شارشادىڭ با؟ قورقاسىڭ با؟ — دەدى گروموۆ اقىرىن عانا.
— مەن بە؟
— يا، سەن.
— ول نە دەگەن ءسوزىڭ؟
— ءجاي، انشەيىن، شىعۋ جاعىن كوپ ايتاسىڭ.
— سەنىڭ شىققىڭ كەلمەي مە؟
— كەلەدى. ءبىراق ويلاعىم كەلمەيدى. مەنىمشە، جادىراڭقى بولۋ كەرەك، ءوزىڭدى نىق ۇستاۋىڭ كەرەك، نەگە دە بولسا شىداۋ كەرەك.
— ەندەشە مەن دە سوندايمىن، گروموۆ! مەنى سەن وزىڭدەي كور. سەن ماعان اقىلشا دا، دوس تا! سەنىڭ ءار ءسوزىڭ مەنى بەكىندىرەدى، شىنىقتىرادى.
— راحمەت! جاقسى سوزىڭە! انە سونى ءىس جۇزىندە ورىنداۋىمىز كەرەك. الدا ءالى جۇمىس كوپ. كۇرەستىڭ اكەسى ءالى الدا. ءبىراق شىندىق ءبىزدىڭ جاقتا، ءبىز جەڭەمىز!..
تاعى بىرنەشە مينۋتتان كەيىن كامەرانىڭ ىشىندە ەشبىر سىبىر ەستىلگەن جوق. تەك اشەيىن ساكىنىڭ استىنداعى تىشقاندار عانا ولاي-بىلاي جۇگىرىپ، شيق-شيق ەتتى.
* * *
گروموۆ پەن بالتا جاتقان كامەراعا كۇننىڭ كوزى الدىمەن ءتۇستى. ويتكەنى، بۇل كامەرانىڭ تەرەزەلەرى كۇنشىعىس جاققا قاراپ تۇر ەدى. كۇننىڭ ساۋلەسى ايقىش−ۇيقىش تەمىر شارباقتى سالالاپ، جاپسارعا ءتۇستى. شارباقتىڭ ەلەسى ايقىش−ۇيقىش بولىپ جاپساردا تۇردى.
كامەرانىڭ ىشىندەگى تۇتقىندار ەرتە تۇرىپ ەدى. جالعىز−اق، بالتا مەن گروموۆ قانا جاتتى.
تۇرمەنىڭ كىلتشىسى ەسىكتى سالدىراتىپ اشىپ، اششى داۋىسپەن شىڭعىرىپ قويا بەردى:
— تۇرىڭدار!
ونىڭ ارتىنان قىلىش، مىلتىق تاققان ەكى ادام (ءبىرى — تۇرمە باستىعى) ءارقايسىسىنىڭ اتىن، فاميلياسىن اتاپ تەكسەرىس جاسادى. بالتاعا قاراپ:
— تولەندين بالتا! — دەدى قايقى مۇرتتى، الاسا بويلى بىرەۋى.
— يا، مەن!
— ءبىر ساعاتتان كەيىن دايىن تۇر! — دەدى.
سۇيدەپ ول ەكەۋى، سوڭىنان كىلتشى كامەرادان شىعا جونەلدى. ەسىكتىڭ سىرتىندا كىلتتەر تاعى دا سىلدىرلادى.
— مەنى قايتەدى ەكەن؟ — دەدى بالتا، ەتىگىن كيىپ جاتقان گروموۆقا جەتىپ كەلىپ.
تۇتقىنداردىڭ ىشىندەگى بەتىندە قوراساننىڭ ءىزى بار ۇزىن بويلى، ات جاقتى بىرەۋى:
— زناچيت، تۇرمەمەن قوش ايتىساسىڭ، — دەدى.
بالتا وعان جالت بۇرىلدى:
— قوش ايتىساسىڭ!؟..
— يا، قوش ايتىساسىڭ، بوساتىلاسىڭ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— بۇلاردىڭ داعدىسى سولاي. تۇرمەدەن بوساتىلاتىن ادامدى سول ۋاقىتتا شىعارادى.
بالتا نە ايتارىن بىلمەي اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى دا، ەتىگىنىڭ قونىشىن تارتىپ، وكشەسىمەن ەدەندى تۇيگىشتەگەن گروموۆقا قارادى.
— بوساتسا، ەكەۋمىز دە بىرگە بوسانامىز. ەكەۋمىزدىڭ جۇمىسىمىز ءبىر، — دەدى مىڭگىرلەپ.
گروموۆ كۇلىمسىرەي بەردى.
— مۇمكىن، سولاي شىعار، — دەدى، ساكىگە وتىرا كەتكەن بالتاعا.
— ەندەشە، نەگە سەنى شاقىرمادى؟ — دەدى گروموۆقا قادالا قاراپ بالتا. گروموۆ ەكى قولىن قالتاسىنا تىعىپ ارلى-بەرلى ءجۇردى.
كىلتشى ەسىكتىڭ جوعارعى جاعىنداعى تەسىكتەن ايقايلاپ:
— قانە، ستاروستالارىڭدى جىبەرىڭدەر. نان، شاي السىن! — دەدى. ەسىك اشىلىپ كامەراداعى ستاروستا، تالدىرماش ءبىر سارى جىگىت سىرتقا شىقتى.
— نو، بالتا جولداس! مۇمكىن، مەن دە بوسارمىن. بىرىمىزدەن سوڭ ءبىرىمىز شىقساق تا، بۇرىن شىقساق تا ءبارىبىر. مۇمكىن، مەن ءالى وسىندا قالىپ تا قويارمىن. ءبىراق ەسىڭدە بولسىن: كوميتەتتەگى جولداستارعا حابار ايت.
پەتر گروموۆ ءتىرى، كوڭىلدى، مىقتى دە. مەن ءۇشىن ولار قاپا بولماسىن. مەن ەشكىمگە تىزگىن بەرمەيمىن. پارتيانىڭ جولىندا باسىم قۇربان. ساعان دا ايتاتىن اقىلىم سول. نادەجدا مەن قاياتقا دا سالەم ايت. تاماق اكەلگەن سىلتاۋمەن كەلىپ تۇرسىن. تانيا گاۆريلوۆا تۋرالى ۇمىتپا. شىن با ەكەن، ءبىلىپ ال.
ءبىر ساعاتتان كەيىن بالتا تۇرمە باستىعىنىڭ كەڭەسىنە شاقىرىلدى. گروموۆ ەكەۋى ءبىرىنىڭ ءبىرى قولىن قىسىپ ۇستاپ، اۋىزدارىن ءسۇيىستى.
— قوش، بالتا!
— قوش، پەتر!
بىرگە جاتقان تۇتقىندار دا شۋلاسىپ قوشتاسىپ قالدى.
بالتا سول شىققاننان كامەراعا قايتىپ كەلگەن جوق. گروموۆ كەيىنىرەك تۇرىپ، تۇرمەنىڭ سىرتىنداعى بازارعا قارادى. ويتكەنى، بالتا سول جول ءتيىستى ەدى. ءبىرازدان كەيىن كوشەدە، بازار جاق دالاڭقىدا اياڭداپ ءجۇرىپ بارا جاتقان بالتانى كوردى. قاسىندا ەش ادام جوق. "زناچيت، ءبىرىمىز بوساندىق"، − دەدى كوڭىلدەنىپ، ىشىنەن قۋانعان گروموۆ. ءسۇيتتى دە، ساكىنىڭ ۇستىنە القا قوتان وتىرىپ شاي ىشكەن تۇتقىنداردىڭ قاسىنا كەلدى.
ستاروستا سارى جىگىت كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، گروموۆتى ارقاعا ءبىر قاعىپ قالىپ:
— ءما، سەنىڭ ەسەڭ! — دەدى ءبىر ءتىلىم قارا ناندى قولىنا ۇستاتىپ.
— ەندىگى ءبىر ءتىلىم نان قازىنانىڭ پايداسىنا ءتۇستى، - دەدى تۇتقىنداردىڭ ءبىرى قارق-قارق كۇلىپ.
وعان قاراپ گروموۆ تا كۇلدى. ونىڭ جۇرەگى كوڭىلدى. كوڭىلى قۇستاي ۇشىپ، ونە بويى جەڭىلدەنىپ قالعانداي بولدى. ول بالتانىڭ بوسانعانىنا ءوزى بوسانعاننان اناعۇرلىم ارتىق قۋاندى. ءبىر ويلاعاندا، ول بالتاسىز ىستىق−سۋىقتى بىردەي كورگەن جان جولداسسىز قالعاندىعىنا كۇيىنۋگە دە ءتيىستى ەدى. ءبىراق ول وعان كۇيىنبەدى. تۇرمەدە تەككە جاتۋدان كورى، جالعىز ادام بولسا دا بوس ءجۇرىپ، ريەۆوليۋسيانىڭ ارتقان مىندەتىن قالىڭ جۇمىسشىلار كوپشىلىگىنە ۇعىندىرۋى، وعان بارىنەن دە ارتىق، بارىنەن دە پايدالى، بارىنەن دە قاسيەتتى كورىندى. گروموۆ تۇرمەدە جاتۋدى، «ريەۆوليۋسياعا پايداسىز جاتىس» دەپ ەسەپتەدى.
گروموۆ سول كۇنى كەشكە وزىمەن بىرگە جاتقان «گولوۆنيك» تۇتقىندارعا پاتشانىڭ ساياساتى مەن ريەۆوليۋسيانىڭ ەكى ورتاسىنداعى ايىرما جونىندە ءبىراز اڭگىمە ايتتى. ونى ول قىلمىس پەن تاربيە ماسەلەسىنە اكەپ بايلانىستىردى. «ءبىز نەگە جاتىرمىز؟» دەگەن سۇراۋدى قويىپ سول سۇراۋعا انىق، ايقىن، تۇسىنىكتى ەتىپ جاۋاپ بەردى. بۇرىن ءبىرىن-بىرى بوقتاپ بالاعاتتاپ جاتاتىن «ۋگولوۆنيكتەر» سول كۇنى سەڭ سوققان بالىقتاي بولدى.
VIII
سىعىرايعان كىشكەنتاي عانا تەرەزەنىڭ اينەگىنە جاز باسىنداعى جاۋعان جاۋىننىڭ ۇساق تامشىلارى اندا-ساندا ءبىر تامىپ، اينەكتى شىلاپ تۇردى.
ءتۇس اۋعان مەزگىل.
— بۇل كىم؟ — دەدى، تومپايعان دوپ-دومالاق سارى بالانى، سول قولىمەن كەۋدەسىنە قىسىپ تۇرەگەلگەن نادەجدا. ەسىكتى الدەكىم جۇلىپ تارتتى.
— مەن، اش، نادەجدا!
«ەركەك داۋسى! بۇل كىم ەكەن؟» دەدى ىشىنەن نادەجدا
— مەن، بالتا، اش، نادەجدا! سۋ ءوتتى!
نادەجدا سەلك ەتە ءتۇستى دە، ەسىكتىڭ ىرعاق تەمىرىن كوتەرىپ، سىرتتان كىرە بەرگەن ادامدى قۇشاقتاپ الاتىن كىسىدەي وڭ جاق قولىن كەرىپ تۇرا قالدى.
— بال-تا!...
— يا، مەن... مەن، نادەجدا!
جاڭبىرعا شىلانعان قۇلاقشىنىن باسىنان الىپ، نادەجدانىڭ قولىن ۇستادى.
— بال-تا... بال-تا! — دەدى، بالتانىڭ بەتىنە تەسىرەيە قاراپ كۇبىرلەپ نادەجدا. ءتىپتى بالتانىڭ كەسكىنىنەن شوشىپ، شىرىلداپ جىلاي باستاعان بالانىڭ داۋسىن دا سەزگەن جوق. قول ۇستاسقان بويىمەن بالتانى جەتەلەپ تورگە قاراي جونەلدى دە، وتىرعىشتى كورسەتتى.
— تانىماي قالىپسىڭ عوي! — دەدى بالتا وتىرعىشقا وتىرا بەرىپ، كۇلىمسىرەپ. ءبىراق بالتانىڭ بەتىنەن ول كۇلىمسىرەۋدىڭ ءىزى دە كورىنبەدى. جالعىز-اق، ۇڭىرەيگەن كەزىنىڭ قاراشىعى عانا از قوزعالىپ جىلتىراپ تۇردى. تىستان تۇسكەن جارىقپەن قاتار بالتانىڭ كوز قاراشىعىنىڭ ۇستىنە تەرەزەنىڭ ەلەسى ءتۇستى.
نادەجدا بىرنەشە مينۋتتاي ءسوز تابا الماي داعدارىپ قالدى. جىلامسىراعان بالانىڭ بەتىنە اۋزىن تيگىزىپ، ارقاسىنا قاعىپ، تەڭسەلتىپ، بالتاعا قاراي بەردى. ءبىراق ونىڭ كوڭىلىندە ءتىرى بالتانى كورىپ وتىرمىن دەگەن وي جوق ەدى، بولسا دا ءدۇدامال بولىپ وتىر ەدى. سوندىقتان ول كەنەت كوكتەن تۇسكەندەي بولىپ وتىرعان بالتاعا ايتاتىنداي ءسوز تابا المادى.
بالتا ورنىنان تۇرىپ، قولىنا جۇمارلاپ ۇستاعان قۇلاقشىنىن ەسىكتىڭ الدىنا تامان الىپ بىرنەشە رەت سىلكىپ، شەگەگە ءىلدى دە، ءدال توبەسىندەگى ءۇرپيىسىپ تۇرعان قويۋ قارا شاشىن ءبىر سيپاپ، نادەجدانىڭ قاسىنا قايتا كەلىپ وتىردى:
— قانە، نادەجدا! نە حابار بار؟ سويلە. قالدەرىڭ قالاي؟ قايات قايدا؟... بالاڭ قۇتتى بولسىن!..
سۇيدەپ، بالانىڭ كىشكەنتاي عانا قولىن الىپ، ەركەلەتكەن ىسپەتتى بولىپ، بىر-ەكى قوزعاپ قويدى.
— ءۇ−ۋ−yھ! — دەدى الدەن ۋاقىتتا نادەجدا. — بالتا! Mەن سەنى ءتىرى دەپ ەستىگەم جوق، ءولدى دەپ ەستىگەم. ءتىپتى، ءبىز قايات ەكەۋمىز قوسىلىپ جىلاپ تا الىپ ەدىك.
— ە، نەگە؟
— سول. شەشىن، كەيىن سويلەسەرمىز.
بالتا ۇستىندەگى بەرزەنت شەكپەنىن شەشىپ، ىشتەگى قىسقا قارا بەشپەنتىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، تەرەزەنىڭ الدىنداعى وتىرعىشقا كەلىپ وتىردى دا، قالتاسىنان كەستەلى كەسەتىن شىعاردى. نادەجدا بالتا وتىرعان تەرەزە مەن بەرگى تەرەزەنىڭ ەكى ورتاسىنداعى كىشكەنتاي بيىك ۇستەلدىڭ قاسىنا كەلىپ وتىرىپ، بالتانىڭ وڭىنە، ءۇستى-باسىنا كوز جۇگىرتتى. بالتانىڭ اق ارالاسا باستاعان قويۋ قارا شاشىنا (بالتانىڭ جاسى جيىرما بەستەن از-اق اسسا دا، شاشىنا اق كىرە باستاعان ەدى)، ەرنىن جاۋىپ تۇسكەن قىرقۋسىز قويۋ مۇرتىنا، يمەك كەلگەن مۇرنىنا، ۇڭىرەيگەن كوزىنە، يەگىنە، جۇقارعان وڭىنە قارادى. كىرى ايعىز-ايعىز ىشكى كويلەگىنىڭ جاعاسىنا، مايلانىپ جىلتىراپ تۇرعان بەشپەتىنە قارادى.
— ال، نادەجدا، سويلە! — دەدى شىلىمىن تۇتاتىپ، ۇستەلگە شىنتاقتاپ بالتا.
نادەجدا سۇيسىنگەن ءتۇر كورسەتىپ، جىميدى.
— نe سويلەيىن؟ باياعى ءوزىڭ كورگەن تۇرمىس، وزگەرىسى كەم. ءولىپ تىرىلگەن سەنىڭ ءسوزىڭ تاڭسىق.
— ولگەنى قالاي؟
— ول بىلاي: سەنى تۇتقىن قىلىپ الىپ كەتتى دەگەندى ءبىز «مەناۋناي دۆوردىڭ» جۇمىسشىلارىنان ەستىدىك. سونان كەيىن بارىپ مۇراتوۆ تيىرمەنىندەگى، كونسەرۆ زاۆودىنداعى جۇمىسشىلار: قابىل، گروموۆ، ماقسۇت بارلىعى ارىز جازىپ، قول قويىپ، سەنى بوساتۋعا امال كوزدەپ جۇرگەندە، كوميتەتكە جاندارمدار ءتىنتۋ جاساپ، ونان دانەڭە تابا الماعان سوڭ، تەرى زاۆودىنان گروموۆتى تۇتقىن قىپ اكەتىپتى. سونىڭ ارتىنان بىرنەشە كۇننەن كەيىن تۇرمەگە سەندەردى ىزدەپ، تاماق الىپ باردىم. تۇرمە قاراۋشىلارى: «بىزدە ونداي كىسى جوق!» — دەپ مەنى بالاعاتتاپ قويا بەردى.
— نەگە بالاعاتتايدى؟
— "رازبوينيك، بولشيەۆيكتەرگە جانىڭ اشيدى ەكەن. كەرەك بولسا، ساعان دا ورىن تابارمىز" دەستى. سونان كەيىن مەن، قوي، پالە ۇستىنە پالە جابىسپاسىن دەپ، ۇندەمەي كەتە باردىم.
بالتا قولىنداعى شىلىمىن ءسوندىرىپ، ەسىكتىڭ الدىنداعى شىلاپشىنعا تاستاي بەردى.
— ءولدى دەپ كىم ايتتى؟
— ونى ءبىز بازار ىشىندە ساۋداگەرلەردەن ەستىدىك. «مەناۋنايدان» ۇستاپ اكەتكەن ءبىر بولشيەۆيك قازاقتى پوليسمەيستەر مەدۆەديەۆ سوققىعا جىعىپ ءولتىرىپتى» دەگەن قاۋەسەت شىعاردى، — نادەجدا كۇلىمسىرەي ءتۇستى، — سەنەن باسقا ۇستالعان «بولشيەۆيك قازاق» بولماعاننان كەيىن، ءبىز وتىرىپ بالتا دەپ جورىدىق.
بالتا ءتىسىن اقسيتىپ قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— سول-ل-لاي!... نادەجدا! قايات ەكەۋىڭە گروموۆ سالەم ايتتى.
— قۇداي سالاماتتىق بەرسىن!
نادەجدا قولىنداعى بالانى بالتانىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى.
— ءبىز بالانى بايسىز دا تاپتىق.
— ماريام انا سياقتى ما؟
— يا.
— وندا دۇنيەگە تاعى ءبىر ايسا پايعامبار تۋدى دەسەيشى!
— يا، تاعى ءبىر ايسا تۋدى. ءبىراق بۇل كوكتىكى ەمەس، جەردىكى!
بالتا بالانىڭ جۇمساق باسىن الاقانىمەن سيپاپ مۇرتىنان كۇلدى. ءتۇبىن سىممەن شىرماپ بايلاعان، ءبۇيىرى ءبىراز جاپىرىلعان كىشكەنتاي سارى جەز ساماۋىردى كوتەرىپ پەشتىڭ الدىنا الىپ بارا جاتقان نادەجدا كوزىن تولتىرىپ بالاعا ءبىر قاراپ قويدى.
— اينالايىن، سول!
بالتانىڭ الدىنا وتىرعان بالا نادەجدانىڭ ەركەلەتكەن ءسوزىن ۇققان ادام قۇساپ، ءتىلىن شىعارىپ، قول-اياعىن شولتاڭداتىپ قويدى.
— نادەجدا! — دەدى كەنەت ەسىنە بىردەڭە تۇسكەندەي بالتا.
— ءاۋ؟
— سەن تانيا گاۆريلوۆا دەگەن ورىس ايەلىن بىلەسىڭ بە؟
«مۇنىسى كىم ەكەن؟» دەگەن ءتارىزدى بولىپ نادەجدا از ويلانىپ، تاڭدايىن سىرت ەتكىزدى.
— كونسەرۆ زاۆودىندا ونداي ايەل بولدى ما؟
— جوق، بولعان جوق. مەن بارلىعىن دا بىلەمىن.
— ەش ۋاقىتتا دا بولعان جوق پا؟
— بىلمەيمىن، ءبىز كورگەمىز جوق.
"پروۆوكاسيا بولعانى ما؟" دەدى ىشىنەن ويلانىپ بالتا.
— ونى نەگە سۇرادىڭ، بالتا؟ — دەدى نادەجدا.
بالتا كۇرمەلىڭكىرەپ جاۋاپ بەردى.
— ءجاي اشەيىن... سونداي ءبىر ايەل تۇرمەدە وتىردى. گروموۆ ەكەۋمىزگە حات جازىپتى. «كونسەرۆ زاۆودىندا ىستەپ ەم، ءبىر سەبەپتەرمەن تۇرمەگە اكەپ جاتقىزدى» دەپتى.
— كىم بىلەدى؟ باسقا زاۆودتاردان تۇرمەگە تۇسكەن ايەلدەردىڭ بارلىعى ەستىلەدى. ءبىراق كونسەرۆ زاۆودىندا ونداي ايەل بولعان جوق، — دەدى نادەجدا، سالماقتى داۋىسپەن.
بالتا تەرەزەدەن كوشەگە قارادى. جاڭبىر سول باياعى قالپى. قايتا، كۇشەيگەن ءتارىزدى. جوعارىدا الاقاننىڭ اياسىنداي عانا بولىپ اسپان كورىنەدى. قارا قوڭىر بۇلتتار كوشكەن كەرۋەندەي بولىپ بىرتە-بىرتە جوعالىپ بارادى.
نادەجدا بالتانىڭ الدىنداعى ۇستەلدىڭ ۇستىنە داستارقان اكەلىپ جايدى، نان، قانت، ءبىر كونسەرۆ اكەپ قويدى.
— گروموۆ نەگە كەلمەدى؟ — دەدى، بالانى بالتانىڭ الدىنان الىپ نادەجدا.
بالتا تومەن قارادى.
— الدە...
بالتا باسىن جوعارى سەرىپتى.
— الدە، ونى بوساتقان جوق پا؟ — دەدى نادەجدا بالتاعا ۇڭىلە قاراپ.
— يا، — دەدى بالتا اۋىر كۇرسىنىپ.
— نەگە؟.. نەگە بوساتپادى؟ بارلىعىڭدى ءبىر جۇمىسپەن اكەتكەن جوق پا؟..
— جوق. ونىكى تاعى دا اۋىرىراق، — دەدى، داستارقاننىڭ ءبىر شەتىن باس بارماعىمەن تۇيگىشتەپ بالتا. — ول مىڭ توعىز ءجۇز ون ءتورتىنشى جىلى باكۋدا بولعان ساياسي زاباستوۆكەگە دە قاتىناسىپتى. جاندارم يتتەردىڭ قولىنا حابار تۇسسە كەرەك، — دەدى تاعى دا ارتىنان.
— ە-ە-ە، يۆان، يۆان!.. جۇرمەگەن جەرىڭ دە، كورمەگەن بەينەتىڭ دە جوق ەكەن! — دەدى مۇڭدى داۋىسپەن نادەجدا.
بالتا ءبىر قوزعالىپ قويىپ:
- ءسىرا، گروموۆتى... ءبىر جەرگە ايداپ جىبەرمەسە نەعىلسىن؟ — دەدى.
نادەجدا دا، بالتا دا مۇڭايىپ تومەن قارادى.
جالعىز−اق، نادەجدانىڭ الدىندا وتىرعان بالا عانا بىلدىرلاپ سويلەپ، تومەن قاراعان نادەجدانىڭ كەۋدەسىن جۇلمالادى، قولدارىن شولتاڭداتتى. تىپىرشىپ وتىردى.
IX
ۇلكەن كوشەمەن تۇيىسكەن ءبىر كوشەنىڭ مۇيىسىندە الاسا عانا ءبىر قابات تاس ءۇي تۇردى. كوشە جاعىندا باسپالداقتى ۇلكەن، قىزىل سىرلى ەسىك. بەرگى جاعىندا سول ءتۇستى قىزىل سىرمەن بوياپ، جوعارىدان تومەن قاراي جاسىل سىرمەن سالالاپ ادەمى ءوڭ بەرگەن ۇلكەن قاقپا تۇر. اشىق قاقپادان بۇل ءۇيدىڭ قوراسىنىڭ تورىندەگى كىشكەنتاي ءۇي، ۇلكەن سارايلارى كورىنەدى.
بۇل — قالاداعى بەلگىلى قازاق كوپەسىنىڭ نوسەربايدىڭ ءۇيى. بۇل ءۇيدىڭ قارسى الدىنداعى ءمۇيىس — ۇلكەن كوشەگە قاراعان جاقتاعى استى تاس، ءۇستى كوك سىرعا بويالعان ەكى قابات ءۇي — نوسەربايدىڭ ءنومىرى. ءار جەردەن كەلگەن جولاۋشىلاردى تۇسىرەتىن گوستينيسا. ونىڭ بەرگى جاعىنداعى ءبىر الاسا اعاش ۇيدە نوسەربايدىڭ ءىنىسى ءماۋلي تۇرادى.
نوسەربايدىڭ بوي جەتىپ، سىلانىپ وتىرعان ءتورت قىزى بولاتىن ەدى. بەسىنشى قىزى تاعى بار. ولاردىڭ ءجامجان، قاليما دەگەن ەكەۋى تاڭداپ وتىرىپ تورەنىڭ، بايدىڭ بالالارىنا ءتيدى. ول ەكەۋىنەن كىشى، كوپەي دەگەن بىرەۋى ەركەكشورا بوپ ءجۇردى. ءتورتىنشى قىزى — ءباتجان. وعان ءماۋليدىڭ ءجامجان دەگەن قىزى تەتەلەس بولىپ قوسىلدى دا، ءباتجان، ءجامجان اتالىپ كەتتى. بۇل ەكەۋى ايەلدەر گيمنازياسىندا وقىپ جۇرەتىن.
نوسەرباي، رەسەيدەگى قازاقتار بىلاي تۇرسىن، قىتايداعى باي قازاقتارمەن، تورعاۋىتتارمەن، جۇڭگو قازاقتارىنىڭ شەندى ادامدارىمەن تانىسىپ، بايلانىس جاساپ تۇردى. قىتايدىڭ مامىربەك تورە دەگەنى جىلدا نوسەربايدىڭ ۇيىنە مەيمان بولىپ جاتىپ كەتىپ تۇراتىن. نوسەربايدىڭ ۇيىندە ءبىر جۇمادان بەرى بىرنەشە كىسى بولىپ، سولار جاتىر ەدى.
بۇگىن كۇن باتىپ، قاس قارايعاننان كەيىن پار-پار ات جەككەن تارانتاس-پاۋەسكەلەر قاقپانىڭ الدىنداعى جىراقانىڭ ۇستىنە سالعان تاقتاي كوپىردى دۇرسىلدەتىپ نوسەربايدىڭ قوراسىنا كىردى.
ەكى-ۇش كۇن جاۋىپ باسىلعان جاڭبىر كوشەنى، قورانىڭ ءىشىن سەل عىپ تاستاپ ەدى. اتتار شىلپ-شىلپ باسىپ قوراعا كىرگەننەن كەيىن، ەسىكتىڭ الدىندا فونار بار، جارىق.
— اسسالاۋمالەيكۇم!
— قوش كەلدىڭىز، بەيسەكە!
— جوعارى شىعىڭىز.
— مال−جان امان با؟
− جوعارى... جوعارى...
ەسىكتىڭ الدىندا ۇيمەلەپ، مەيمانداردى قارسى الىپ تۇرعان دايارشىلاردىڭ اراسىنان سونداي داۋىستار كەلدى.
نوسەربايدىڭ ۇيىندە، مامىر تورەنىڭ كەلگەن قۇرمەتىنە جاسالعان كەش ەدى، «بال-سىرا جيىنى» ەدى.نوسەرباي قالاداعى ءوزىنىڭ تامىر-تانىستارىنىڭ بارلىعىن دا شاقىرعان بولاتىن.
تىستان كەلە بەرگەن ادامعا تورگى بولمەدەن سكريپكانىڭ اششى داۋسى ەستىلدى. ونىمەن باتتاسىپ دابىرلاعان داۋىستار دا ەستىلدى. ايەلدەردىڭ ساقىلداپ كۇلگەن داۋىستارى ەستىلدى.
سۇقسۇر ارامقان ۇلى قالا بايلارىنىڭ ەشبىر توي−توپىرىنان قالىپ كورگەن جان ەمەس. ول دايارشىلىق ەتپەگەن توي-توپىر جوق. ول باس سۇقپاعان جەر جوق. ويتكەنى سۇقسىر دايارشىلىق ەتىپ مۇندا دا ءجۇردى. ونىڭ اۋزىنان تاستامايتىن داعدىلى ءسوزى: «ە، بايەكەلەر، اعالار، دۇنيە ەكى اينالىپ كەلمەيدى. ىشىڭدەر، جەڭدەر!" بولاتىن. ءبىراق بۇل ءۇيدىڭ مەيماندارى تولىق جينالىپ بولماي، ۇستەل باسىنداعى قىزۋ باستالماعاندىقتان، ول ءالى مۇنى اۋزىنان شىعارعان جوق ەدى. ونىڭ كۇلگەن داۋسى ەشكىنىڭ باقىلداعانى سياقتى ەدى. سول كۇلكىسىمەن كۇلىپ، جيەنبايدى ارقاعا ءبىر قاعىپ قويدى:
— جيەكە!... سەن ايەلدەر جاعىنان بوساي الماي ءجۇرسىڭ-اۋ!
جيەنباي امانجول ۇلى ەزۋىن جيىرىپ كۇلىمسىرەي ءتۇستى.
— قاشان؟
بىلەم، بىلەم. كۇنا ەمەس، جارايدى جيەكە، جارايدى! — دەدى سۇقسىر.
انىعىندا، جيەنباي باسقا بولمەدە وتىرعان ايەلدەردىڭ قاسىنان شىققان جوق. كوزدەن تاسا بولسا-اق كوپەيدىڭ قاسىنا جەتىپ بارادى.
جيەنبايدىڭ نوسەرباي ۇيىنە قايدان كەلىپ قوسىلعاندىعىن جۇرت تۇرلىشە ايتاتىن. بىرەۋلەر: «جيەنباي نوسەربايدىڭ مالايى ەدى. نوسەرباي ونى وقىتىپ ادام قىلدى» دەيدى. بىرەۋلەرى: جيەنباي نوسەربايدىڭ قاراكەسەكتەن اكەلگەن مولداسى. قىزدارىن وقىتۋعا جالداعان» دەيدى. ەكىنشى بىرەۋلەر: «جيەنباي نوسەربايدىڭ داۆەرنايى» دەيدى. قىسقاسى، جيەنباي نوسەربايدىڭ ۇيىنە الدەقاشاننان كەلىپ باۋىرلاسىپ، بىتە قايناپ قالعان ادام ەدى. ونى «وقىتۋشى ەدى» دەسە ءجونى بار، ول سول كۇنگى تاتار گازەت، جۋرنالدارىن ۇزبەستەن الىپ وقىپ تۇردى. ونىڭ شكابىن اقتارعان ادام قازاندا شىعىپ تۇرعان «يالت-يۋلت»، «اق يۋل»، «شۋكىش» جۋرنالدارىن، «يۋلدىز»، «باقىت»، «قازاق» گازەتتەرىن، «ايقاپ» جۋرنالىن كورەتىن، بەرى كەلە جۇرت ونى: «نوسەربايدىڭ كىشى كۇيەۋى، كوپەيدى الماقشى بولىپ ءجۇر» دەستى. ول راس ەدى. جيدەبايدىڭ كوڭىلى الدەقاشاننان كوپەيدە بولدى.
— كەلەتىن كىسى كەلىپ بولدى ما؟ قاقپانى جاپتىم، اۋزىنا قۇلىپ سالدىم! — دەدى نوسەربايدىڭ مالايى نايمانباي تەڭسەلە باسىپ كىرىپ كەلدى دە.
— بولدى، — دەدى سۇقسىر، مەيماندار وتىرعان بولمەنى سىعالاپ، اينالا كوزبەن شولىپ.
مالاي تىسقا شىقتى.
ۇزىننان-ۇزاق ۇستەلدى جاعالاي وتىرعان ادامداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ الدىندا ءبىر-بىر ستاقان تۇردى. ونىڭ ىشىندە بوپ-بوز بولىپ بال-سىرا تۇردى. وتىرعاندار بىرتە-بىرتە قىزا باستاپ ەدى.
سۇقسىر مەن جيەنبايعا دامىل بولعان جوق. ءالسىن-السىن ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ تۇردى. پودنوسقا سالىپ بال-سىرا تاسىدى. ايەلدەر باسقا بولمەدە ەدى، ولارعا پىلەگىردە تۇراتىن قىزمەتشى سارى نوعاي ايەلىمەن ءشاريپا، قاليما دايارشىلىق ەتتى. كەيدە بۇلارعا دايارشىلىق ەتىپ سۇقسىر مەن جيەنباي دا قاباتتاسىپ كەتىپ ءجۇردى.
ءباتجان مەن ءجامجاننىڭ بۇگىنگى كيگەن كويلەكتەرى كەڭ جەڭدى، نەشە ءتۇرلى بەزەگى بار جىبەك، تورعىن ارالاستىرىپ تىككەن جۇڭگو كويلەك، شاشتارىن وراپ اكەلىپ، توبەلەرىنە قوقىرايتىپ قويعان. ونى الدەنەشە تۇيرەۋىشتەرمەن جان-جاعىنان تۇيرەگەن. جالعىز-اق، قازاقشا-ورىسشا ارالاستىرىپ سويلەگەندەرى بولماسا، سىرتقى كەسكىن-كەلبەتتەرىنە قاراعان ادام جۇڭگو قىزدارىنان ايىرىپ بولارلىق ەمەس. جالعىز-اق، كوپەي عانا بۇرىنعىداي ەركەك-شورا. ۇستىندە — ەركەكشە كوستيۋم. اياعىندا — ايەلدەردىڭ بيىك وكشەلى كەبىس-توپلەسى. شاشىن ەركەكشە قىرىقتىرىپ تاستاعان. نوسەربايدىڭ جۋان بايبىشەسى ايشانىڭ قاسىندا وتىردى دا قويدى. تەك اندا-ساندا ايەلدەر وتىرعان بولمەگە، سىرا تاسىعان جيەنبايعا عانا كوزىنىڭ استىمەن كۇلىمسىرەپ قاراپ قويادى.
ەركەك جاعى قىزدى. دابىر كۇشەيدى.
بۋرىل شوقشا ساقالدى، اق شاشتى، اش ءوڭدى ارىق ەشمۇقان تورە ۇستەلدىڭ ەڭ باسىندا وتىر ەدى. ونىڭ ۇزىن ەتەكتى قارا مۋنديرىندەگى جەز تۇيمە وتتىڭ ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ، جىلتىراپ تۇردى. يىعىنداعى ساۋساقتىڭ جۋاندىعىنداي كولدەنەڭ جاپسىرعان پاگون ەشمۇقان تورەنى جانارال-گۋبەرناتور تارىزدەندىرىپ كورسەتتى. ول قولىنا ستاقاندى الىپ اقىرىن ورنىنان تۇرەگەلدى دە جاعالاي وتىرعاندارعا قارادى. دابىرلاپ بىرىمەن-بىرى سويلەسىپ قىزىپ وتىرعان ادامدار ءسوزدى بىلاي تاستاپ، بارلىعى دا ەشمۇقان تورەگە جالت بۇرىلدى.
— مىرزالار! گوسپادا! — دەدى ەشمۇقان. العاشقىدا داۋسى تۇتىعىپ شىقتى. تاماعىن كەنەپ الىپ، بىلاي دەدى:
— گوسپادا! بۇگىنگى كەش، التى الاشتىڭ اقساقالدارىنىڭ، ۇلىقتارىنىڭ باس قوسقان كەشى. قۇرمەتتى مەيمانىمىز مامىربەك اقساقالدىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان كەش. ءبىزدىڭ ويداعى-قىرداعى التى الاشتى ەل بولىپ وتىرعان قازاعىمىزدىڭ رەسەي پاتشالىعىنىڭ، پاتشا اعزامىنىڭ قۇشاعىنا كىرىپ، سايالى جەرگە، سانالى ەن داۋلەتكە يە بولعانىنا ءبىر تالاي جىلدار بولدى. پاتشا اعزامعا، پاتشا اعزامنىڭ مىناۋ سۇراپىل سوعىستا جەڭىپ شىعۋىنا التى الاش ءبىز دە تىلەكتەسپىز. مۇنى ءبىر ءجايلى قىلعاننان كەيىن، تىزگىن ءبىزدىڭ قولىمىزعا شەكسىز تيەدى. بۇل قازاق حاندىعى. سول ءۇشىن ىشەيىك. ور-ر-ا!
ەشمۇقان سۇيدەگەن كەزدە، ۇستەلدى جاعالاي وتىرعانداردىڭ بارلىعى دا «ورالاپ» شۋلاپ، ستاقاندارىن قاعىپ-قاعىپ سالدى.
— براۆا، براۆا-براۆا! — دەدى بۇعاعى سالبىراپ گريگوريي مەدۆەديەۆ.
— بيس! بيس! بيس! — دەدى، ەسىك كوزىندە تۇرعان سۇقسىر.
بارلىعى دا ورىندارىنا قايتا وتىردى.
ۇستەلدىڭ بەر جاق مۇيىسىندە وتىرعان مەنشيەۆيك باكەشيەۆ قالي شىدامادى، ۇشىپ تۇرا كەلدى. الاسا عانا بويلى قالي جان-جاعىنداعى ەڭگەزەردەي ادامداردىڭ قاسىندا بالا سياقتانىپ قانا كورىندى. جاسى وتىزدان اسقان ادام بولسا دا، ساقال-مۇرتىن قىرىپ تاستاعان، بەتى ءبىر ۋىس قانا قارا كىسى ەدى. قاسىندا وتىرعان بەيسەمباي قاجى ەتەگىنەن تارتىپ قالىپ قاليدى قايتا وتىرعىزدى.
— رۇقسات ەتىڭىز، رۇقسات ەتىڭىزشى! — دەدى قوپاقتاي بەرىپ قالي.
— قانە، سوسياليسكە ءسوز بەرەمىز! — دەدى انادايدان بايقاپ وتىرعان مەدۆەديەۆ باقىلداي ءتۇسىپ.
قالي تاعى دا تۇرا كەلدى. الدىمەن گريگوريي مەدۆەديەۆكە قارادى. ونان كەيىن كوزىمەن ءسۇزىپ وتىرىپ ەشمۇقانعا، مامىربەك تورەگە، اياعىندا كەلىپ شالقايا تۇسكەن نوسەربايعا قارادى.
— گوسپودا، مەيماندار! مەن — سوسياليست. نو، تولكى، ءبىراز عانا رازنيسا بولماسا، تۇبىندە ءبىزدىڭ ماقساتىمىز بىرىنە-بىرى ۇشتاسادى. ءبىز بولشيەۆيكتەر ەمەسپىز. ولارداي قان پروليۆايت ەتەتىن ريەۆوليۋسيادان ءبىز اۋلاقپىز. ءبىز... ءبىز بارلىق حالىقپەن دوگوۆوريتسيا ەتىپ، تىزە قوسىپ وتىرىپ قان پروليۆايت ەتپەي عانا، قۇرالسىز عانا ريەۆوليۋسيا جاساۋعا تالاپتانامىز. وت چاستي... كۇنشىعىس حالقىنا (ماسەلەن قازاق سياقتى) رەسپۋبليكا بەرۋگە دە قارسى ەمەسپىز. ەگەر جالپى حالىق قامىن جەۋشى كەمەڭگەرلەر تابىلسا، حان عىپ قويۋعا دا قارسى ەمەسپىز.
— ۇعىمدى، ۇعىمدى گوسپودين سوسياليست! — دەدى گريگوريي مەدۆەديەۆ.
— دا... ءبىزدىڭ تىلەگىمىز — اقىر ءتۇبى جەڭىپ بولعانعا دەيىن سوعىسۋ، ۆوت! جاساسىن...
قاليدىڭ سوڭعى ءسوزىن وتىرعاندار شۋلاپ ەستىرتپەي كەتتى. قالي ورامالىمەن بەتىن ءسۇرتىپ ورنىنا وتىردى.
اتىمتاي ەسىكتىڭ الدىندا تۇر ەدى. اندا-ساندا بۇقپانعا قاراپ قويدى. بۇقپان كىم ءسوز ايتسا، سوعان جالتاقتاپ قاراپ، كۇلىمسىرەدى دە وتىردى.
«وسىلار نە ايتىپ وتىر؟» — دەيدى ىشىنەن اتىمتاي. ەسىكتىڭ ءبىر جاعىنا كەلىپ جارىقشادان سىعالاپ: «مۇنىڭ ىشىندەگى جۇڭگو قازاعى قايسى ەكەن؟» — دەدى تاعى دا وز-وزىنە. سۇقسىر اتىمتايدى جەڭىنەن تارتىپ، تىسقا شىعاتىن ەسىكتىڭ ءبىر جاعىنا وتىرعىزدى دا، قولىنا ستاكان بەردى:
— شىراعىم، قاي ەلسىڭ؟ — دەدى سۇقسىر.
— اتىعايمىن.
— ءا-ا-ا... كىمنىڭ مالايىسىڭ؟
— كومەيدىكى.
— ءا-ا-ا... كىسىلەر وتىرعان ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا بارما. ۇيات بولادى، — دەدى كەتىپ بارا جاتىپ سۇقسىر.
اتىمتاي ستاكانداعى سىرانى قاعىپ سالدى دا، كەتىپ بارا جاتقان سۇقسىردى ەتەكتەن تارتتى:
— ءما، وتاعاسى!
— ورنىڭا بارىپ، وتىر، شىراعىم! — دەدى، ەپپەن عانا سۇقسىر.
باس قازانداي ۇزىن بويلى ءبىر اققۇبا جىگىت ورنىنان تۇرەگەلدى.
— "تالاپ" قاۋىمىنىڭ پرەدسەداتەلى گوسپودين «ىبراش» جۇماجان تىلەك ۇلى سويلەيدى، — دەدى بەيسەمباي قاجى الاقانىن شاپالاقتاپ.
— ءىھىم−ءىھىم... ءبىز قازاق جاستارىن، التى الاشتىڭ جاڭا ءوسپىرىم ءۇرىم-بۇتاقتارىن ونەر-بىلىمگە دايارلايمىز، زەمستۆا توڭىرەگىنە ۇيىستىرامىز...
— ورررا! ور-را!
— براۆا! براۆا!...
— وررا! — بىرا-ا...
ونىڭ دا سوڭعى سوزدەرى ەستىلگەن جوق. وتىرعاندار الدىن الا كوتەرىپ، شۋ ەتە ءتۇستى. بارلىعى دا قىزعان ەدى. ارتىنان مۋزىكا وينالىپ، ءسوز بىلاي قالدى.
ەشمۇقان تورەنىڭ بالاسى قيعاش پەن ءباتجان ەكەۋى قورا جاق ەسىكتىڭ سىرتىندا، تىستا تۇردى. قوراداعى لاي بولىپ جاتقان باتپاقتىڭ ءيسى مۇرىنعا كەلەدى. اسپانداعى تەڭبىل-تەڭبىل بۇلتتاردان جىلتىراعان ەشبىر نارسە كورىنبەيدى.
ءباتجان قيعاشتىڭ قۇشاعىنا ەنىپ، باسىن كەۋدەسىنە قويىپ، سىبىرلاپ سىق-سىق كۇلدى.
— ءباتجان! بيىل قايدا بولاسىڭ؟
— بيىل ما؟... بيىل تاعى دا سول جارقايىڭعا بارىپ جاتامىن.
— ومبىعا كەلسەڭ قايتەدى؟ جارقايىڭدا نە بار؟
— بىلمەيمىن... مۇمكىن...
تاعى دا سىق-سىق كۇلكى. شوپىلدەگەن ءسۇيىس.
— قيعاش! ءسىز كادەسكيي كورپۋستى قاشان بىتىرەسىز؟
— ءباتجان!
— ءاۋ!
— ءسىز جەنسكيي گيمنازيانى قاشان بىتىرەسىز، كادەسكيي كورپۋستى مەن دە سول جىلى بىتىرەمىن.
— حا-حا-حا... قويىڭىزشى!
— قوياتىن دانەڭە جوق. سەرەزنىي!
— سەرەزنو؟!... حا-حا-حا...
ەكەۋى دە تاڭداي قاعىپ تۇرعان ءتارىزدى. بۇل سۇيىسكەن دىبىستارى.
— ءباتجان!
— سلۋشايۋ!
— بارساق قايتەدى؟
— قايدا؟
— اناۋ جەرگە.
قيعاش سىرت قوراعا مەزگەدى.
— لاي، باتپاق...
— ول قايتۋشى ەدى؟
— ءتۋپليىمدى بىلعايمىن.
— كوتەرىپ الىپ بارايىن.
— كوتەرە المايسىز. مەن سالماقتىمىن.
— كوتەرەمىن!
— كوتەرە المايسىز.
— كوتەرەمىن.
شوپىلدەگەن ءسۇيىس.
— كوتەرە المايسىز.
— كو-تە-رە-مىن!..
— ۋ-ۋ-ۋھ! قۇلايمىن...
قورانىڭ ىشىندەگى لاي-باتپاق اياقتىڭ استىندا شىلپ-شىلپ ەتىپ جاتتى. اياعىن اۋىر باسقان بىرەۋ اعاراڭداعان بىردەڭەنى سىرتقى قوراعا تامان الىپ ءجۇردى.
— قۇ-قۇ... لايمىن... قۇلايمىن!
بەرگى جاقتا بايلاۋلى تۇرعان اتتار قاسىنان وتكەن ادامنان ۇركىڭكىرەپ، وسقىرىپ قويدى.
ءتورت−بەس مالاي اسحانانىڭ ەدەنىندە، جايعان كەنەپتىڭ ۇستىندە تاماق جەپ وتىردى. اتىمتاي تاباقتىڭ ىشىنەن ءبىر جاپىراق ەتتى الىپ، كىشكەنتاي كەسەدەگى گورچيساعا مالىپ اۋزىنا سالىپ جىبەرىپ ەدى، الگىدەي بولماي-اق قاقالىپ-شاشالىپ بۇركىپ قايتا ءتۇسىردى.
— ە، نە بولدى؟ — دەدى، نوسەربايدىڭ مالايى نايمانباي اتىمتايدىڭ جەلكەسىنە تۇيگىشتەپ. ول سۇيەككە قاقالدى ما دەپ ويلادى. اتىمتاي ءبىراز ۋاقىت ۇندەمەدى. ارتىنان مىڭگىرلەپ:
— ماي ەكەن دەسەم...
— ۋا، قا-قا-قا...
— ۋ ما ەكەن؟
— Thy! ۋ ەكەن! — دەدى، جەڭىمەن اۋزىن ۇيكەپ اتىمتاي.
اسحاناعا كەلگەن سۇقسىر ەدەندە وتىرعاندارعا وجىرايىپ قاراپ:
— بۇلاردى مۇندا كىم شاقىردى؟ — دەدى قازان باسىندا جۇرگەن الاسا بويلى سارى ايەلگە.
— مەن ەدىم، — دەدى ايەل.
سۇقسىرعا بۇلاردىڭ مۇندا وتىرىپ تاماق جەۋى نوسەربايدىڭ توبەسىنە وتىرعانداي كورىندى، ماڭىزىن تۇسىرگەندەي بولدى.
— ۇيات قوي!... قانە، نايماننىڭ بالالارى، اياقتىڭ استىنان بىلاي شىعىڭدار، ۇيات قوي، — دەدى قىپىلداپ، شىر كوبەلەك اينالىپ سۇقسىر.
— جەي بەرسىن. مەيمانداردان قالعان تاماقتى ايايسىز با؟ ونى، ءبارىبىر، ەشكىم جەمەيدى! — دەدى، ىدىس تازالاپ جۇرگەن سارى نوعاي ايەلى.
مالايلار ورىندارىنان تۇرەگەلىپ ەسىك جاققا كەتتى.
جۇڭگو قازاعىنىڭ تورەسى مامىربەك ءوز اتىنا ارنالىپ شاقىرعان كەشكە وتە ىرزا بولىپ وتىردى. قاسىنداعى توبەسىندە ۇزىن كەكىلى بار ارىق قارا جىگىتكە، نوكەرىنە قاراپ جىميىپ ەدى، بۇكىل جاعىن قاتپار-قاتپار قىپ جيىرشىق سىرىپ اكەتتى. قاقساپ، سارعايىپ تۇرعان ۇزىن−ۇزىن تىستەرى كورىنەدى. ۇساق-ۇساق بولىپ ەكى كوزىنىڭ جيەگى دە شيىرشىقتاندى... بۇلار ءۇش كىسى ەدى. ۇشەۋىنىڭ كيگەنى — جۇڭگو كيىمدەرى. مامىربەكتىڭ جاعاسىنان تومەن قاراي تىزگەن تاس تۇيمەلەرى شامنىڭ ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ، گاۋھار قۇساپ ءتۇرلى تۇسكە قۇبىلدى.
بولمەنىڭ ءدال ورتاسىنداعى بيىك ۇزىن ۇستەل جينالىپ الىندى دا، مەيماندار كەيىن سىرىلىپ وتىردى. ورتالارى القا قوتان اشىق قالدى. مۋزىكا «مازۋركا» ءبيىن وينادى.
ەكى بەتى قىزداردىڭ بەتىندەي دومالاقتانىپ قىپ-قىزىل بولىپ تۇرعان جەز-تۇيمەلى ءبىر جاس جىگىت، «مەن ءقازىر بيلەيمىن» دەگەن كىسىدەي بولىپ ورنىنان تۇرەگەلدى. جاڭا عانا قارايىپ مۇرت شىعىپ كەلە جاتقان جىگىت ەدى. سويتسە دە، قويۋ مۇرتى بار ادامداي بولىپ، ەكى جاق ەزۋىنىڭ ءۇستىن ەكى بارماعىمەن بۇراي بەرەدى. مۇنىسى — ونىڭ داعدىلانعان ءتۇرى. سۇلۋ مۇرتتى ستۋدەنتتەردەن، وفيسەرلەردەن ۇيرەنگەن ادەتى. قىزدىڭ قاسىنداي بولىپ يميە كەلگەن قاسىن بىر-ەكى سەكىرتىپ قويىپ، ەسىك جاققا قارادى. بولەك ۇيدە وتىرعان قاتىندار، كەلىنشەكتەر، قىزدار توپتالىپ ەسىكتىڭ الدىندا تۇر ەدى.
- ءابىش! «مازۋركانى» سىزدەن باسقا ادام بيلەي الار ما ەكەن؟ — دەدى سۇقسىر تۇرىپ. تۇرەگەلىپ تۇرعان ادەمىشە جاس جىگىت — ءابىش مىرس ەتىپ كۇلدى دە، ەسىك الدىنداعى ايەلدەرگە جاقىندادى. — ءسىز ەكەۋىمىز مازۋركاعا ءبىر تۇسسەك قايتەدى، — دەدى بەتىندە ازداپ قوراساننىڭ ءىزى بار، مىرتىقتاۋ كەلگەن دەمبەلشە ءبىر قارا تورى شالعا جاقىنداپ ءابىش. ول — سۇقسىردىڭ قىزى جۇمابيكە ەدى. مانادان بەرى ابىشكە قادالا قاراپ، كوزىن الا الماي تۇرىپ ەدى.
ءابىش ءدىلداباي بالاسى ومبىدان، وقۋدان كەلگەن بەتىندە سۇقسىر ارامقانوۆتىڭ ۇيىندە جاتىپ ءجۇردى. وسى كەلگەن بەتىندە دە سوندا جاتىر ەدى. ەكەۋى كوڭىل قوسىپ جۇرگەن بولاتىن. جۇمابيكە بيلەۋ بىلمەيتىن. بيلەۋ بىلاي تۇرسىن، اۋەلى جۇرگەن ءجۇرىسىنىڭ ءوزى ورەسكەل ەدى. كەيدە ميتىڭداپ، كەيدە تىرپ-تىرپ باسىپ، اياعىن لوموۆويلاردىڭ اتىنداي ارەڭ الىپ جۇرەتىن. بىلسە-بىلمەسە دە ءدىلداباي بالاسى ونى كوڭىلدى بولسىن دەپ ادەيى شاقىردى. ءبىراق، جۇمابيكە وزىندەگى كەمشىلىكتى بىلدىرگىسى كەلمەگەندەي بولىپ، اۋزىن مايىستىرىپ، تىربىقاي ساۋساقتى، جۋان بىلەكتى قولىن اقىرىن ءبىر سەرپىپ قالىپ، شولجىڭ تىلىمەن:
— جوق، ءابىش! كەيىمە، نۇقشانيەت كەلىپ تۇر. مەنى قويىڭىز! — دەدى.
— بيلەگىڭ كەلسە، بيلە قاراعىم، بيلە! — دەدى شەشەسى تۇرىپ. جۇمابيكە قىزاراقتاپ كەيىن شەگىندى.
قيعاش پەن ءباتجان «مازۋركانىڭ» ىرعاعىنا باسىپ الدەقاشان سەكىرىپ جونەلىپ ەدى. ەش ادام شىقپاعان سوڭ، ءابىش ءدىلداباي بالاسى جاپادان-جالعىز سەكىردى. «ونەردىڭ نەگىزگى ءبىر تاراۋىن اياماي كورسەتىپ قالايىن» دەگەن كىسىدەي بولىپ، ءوزىن-وزى ولاي دا، بىلاي دا ىرعالاڭداتتى. قىزدىڭ بەلىندەي نازىك بەلى بىلاي دا مايىستى: ءالسىن-السىن كوزىن جاۋىپ اكەتىپ تۇرعان ۇزىن قارا شاشىن باسىمەن سەرپىپ قالىپ ءجۇردى.
— براۆا!... براۆا! ءابىش! براۆا! — دەدى بەيسەمباي بۇلانوۆ الاقانىن سارت-سۇرت ەتكىزىپ.
وتىرعاندار الاقان شاپالاقتادى. «زناچيت مەنىكى!» دەدى ىشىنەن ويلانىپ ءابىش. مۋزىكا توقتاعان كەزدە كەۋدەسىن ۇستاپ، ەنتىگىپ بارىپ وتىرا كەتتى. باسى اينالعانداي بولدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ كوز الدىنا ومبىداعى ۋچيتەلسكايا سەميناريا، ونداعى جولداستارى ەلەستەدى. كادەسكيي كورپۋس، وندا وقىپ جۇرگەن سەنتۇر مەناتاروۆ ەلەستەدى. ەسىكتىڭ الدىندا تۇرعان قيعاشقا قارادى دا، كۇلىمسىرەي ءتۇستى. قيعاش ءابىشتى وزىنە شاقىردى.
— ءابىش!
— دا، گوسپودين پراپورچيك، قيعاش!
— بولاشاق...
— دوس، بولاشاق!
— ءسىز، كادرەلدى بىلەسىز عوي، ءا؟..
— كوپ ەمەس، از عانا.
— مۋزىكا قالاي بولار ەكەن؟... مۋزىكانتتار بىلە مە ەكەن؟...
قيعاش مۋزىكانتتاردىڭ قاسىنا باردى.
— ءباتجان!
— ءاۋ! — دەدى يىعىنا قولىن سالعان جۇمابيكەگە قاراپ ءباتجان.
شاشىڭا ءشوپ قايدان جابىسقان؟... الىپ تاستادىم، — دەدى اقىرىن عانا سىبىرلاپ.
ەكەۋى ءبىرىن-بىرى جەتەلەپ، ءباتجاننىڭ بولمەسىنە قاراي جۇگىرە باسىپ جونەلدى.
جاستار جاعى بيمەن اۋرە بولىپ جاتقاندا، ىشكەن-جەگەندەرى باستارىنا شىققان «اقساقالداردىڭ» اراسىندا كەيدە كوتەرىڭكى، كەيدە سايابىر، كەيدە سىبىر بولىپ ءوزارا اڭگىمەلەر ەستىلىپ جاتتى.
- مەنىمشە، قازاقتان سولدات الۋ دەگەن حابار — ماڭىزدى حابار. مادەنيەت دەگەندى اۋىزعا الاتىن بولساق، ەۆروپانى الامىز. ماسەلەن: ءبىر، تاعى ءوستى دەگەن حالىقتار — ارابتار، ءۇندىستاندار، زاڭگىلەر... ولار اعىلشىن ۇكىمەتىنە سولدات بەرەدى. افريكاداعى زاڭگىلەر ءوزى باعىنعان ۇكىمەتكە سولدات بەرەدى، — دەدى، "تالاپ" قاۋىمىنىڭ باستى ادامى جۇماجان. سۇيدەپ،تاپ−تاقىر عىپ قىرعان باسىن سيپالاپ جۇماجان ورىسشا سويلەدى. ۇيتكەنى، اڭگىمەنىڭ ىشىندە گريگوريي مەدۆەديەۆ، بايلار: كازانسيەۆ، بوگومولوۆ، ماسلاكوۆ وتىر ەدى.
— مەجدۋپروچەم... دا... تاتارلار مەن باشقۇرتتار دا ازيات. ولار پاتشا اعزامعا الدەقاشاننان بەرى سولدات بەرەدى، — دەدى بوگومولوۆ وتىرىپ. الپامساداي بولىپ وتىرعان ماسلاكوۆ توقتى قويدىڭ باسىنداي جۇدىرىعىن جۇمارلاپ تىزەسىن ءبىر قويدى دا، ورشەلەنە ءتۇستى:
— بۇگىنگە دەيىن قازاقتان سولدات الماعان ءمانىسىن بايقايتىن شىعارسىزدار، گوسپودا! قازاقتارعا قاراعاندا تاتارلار ازيات ەمەس، وزىمىزبەن بىتە قايناعان حالىق. ولار... ولار — مادەنيەتتى. ولاردا فابريكانتتار بار، ءىرى .ماگازين يەلەرى بار. كۋپەستەر بار، دۆورياندار بار... ءبارى دە بار. ءا، قازاق ولارعا قاراعاندا ناعىز ازيات. قويداي ورگەن حالىق. ولاردا جاۋىنگەرلىك جوق، — دەدى «ءبارىن دە ءوزىم بىلەم» دەگەن كىسىدەي بولىپ وركوكىرەكتەنىپ.
— يۆان الەكسەيەۆيچ، قاتە ايتاسىز، قاتە! — دەدى ۇلكەن كوزىن تاسىرايتىپ گريگوريي مەدۆەديەۆ... ول كوپتەن ۇندەمەي وتىر ەدى. «ساياسات» ساقتاپ وتىر ەدى.
— قالايشا قاتەلەسەمىن، گريگوريي پاۆلوۆيچ؟ — دەدى جۋان موينى يكەمگە كەلمەي، دەنەسىمەن تۇتاس بۇرىلىپ ماسلاكوۆ.
— قازاق جاۋىنگەر حالىق، ءبىراق نادان. مۇنداعى ءسىز ايتقان دۆورياندار، ميلليونەرلەر قازاقتا دا بار... زناچيت، بايلىق بار. بايلىق بولعان جەر رەسەي پاتشاسىنا پايداسىز بولمايدى. ال، ەندى سولدات قىزمەتىنە كەلسەك، بىرتە-بىرتە ونى دا ۇيرەتەمىز. الدىمەن قارا جۇمىسقا، وكوپ قازۋعا، باراك سالۋعا جۇمسايمىز...
— ا-ا-ا... مەن ءسىزدى پونيمايۋ، گريگوريي پاۆلوۆيچ! — دەدى قارق-قارق كۇلىپ بەيسەمباي بۇلانوۆ.
ءتىسىن شۇقىپ-شۇقىپ كەرىلە وتىرعان بۇقپان:
— نە دەيدى؟ نە دەيدى؟ — دەپ، بەيسەمبايعا قارادى.
مانادان ەكى قولىن قالتاسىنا سالىپ، قاقيىپ تۇرعان جيەنباي دا ءبىر جاعىنان كيمەلەي ءتۇستى. ۇزىن قويۋ مۇرتىن سىلاپ-سيپاپ، تاماعىن كەنەدى:
— عاپۋ ەتەسىزدەر، گوسپودا!
— پوجالۋيستا، پوجالۋيستا!
— پوجالۋيستا، وتىرىڭىز!
— وتىر، جيەنباي مىرزا!
ءارقايسىسى جيەنبايعا سۇيدەپ قويدى.
— عاپۋ ەتەسىزدەر!... مەنىمشە، قارا جۇمىسقا العاننان دا، تۋرا سولدات قىزمەتىنىڭ وزىنە العان جاقسى. ارينە، پاتشا اعزام ۇكىمەتى ونىڭ ءمانىسىن ءوزى بىلەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ قازاق قارا جۇمىستى «قالۋ بالەدەن» بەرى ىستەپ كەلەدى. ىسىلۋ ءۇشىن، تاربيە كورۋ ءۇشىن سولدات قىزمەتىنىڭ ءوزى دۇرىس. ءبىزدىڭ قازاق نادان، ول راس. ءبىراق پاتشا اعزام رەسەيىنىڭ قاي قىزمەتىنە بولسا دا قارسىلىق ەتپەيدى. ونى ءبىز، قازاق وقىعاندارى، جاقسى بىلەمىز، — دەدى جيەنباي.
ول وزىنشە «ءبىزدىڭ قازاق» دەگەن سوزىمەن ءوزىنىڭ پاتريوتتىق تا، ۇلتشىلدىق تا پىكىرىن الدىندا وتىرعاندارعا انىق ءتۇسىندىردىم دەپ ويلادى. ونىڭ سويلەگەن ماقساتى دا سول ەدى. «سوسياليست» قالي جيەنبايدىڭ بۇل سوزىنە سۇيىنگەندەي بولدى. قالتاسىنان كۇمىس شىلىم ساۋىتىن الدى دا، جاعالاي وتىرعاندارعا شىلىم ۇلەستىرىپ بولىپ، جيەنبايعا دا ۇسىندى.
مۋزىكا «پولكا» دەگەن ءبيدى ويناپ ەدى، قالي مەن جيەنباي بيلەۋشىلەر جانىنا قاراي شىقتى.
ۇيدە وتىرعاندار بىر-بىرلەپ تاراي باستادى. الدىمەن بەيسەمباي، گريگوريي مەدۆەديەۆ، بوگومولوۆ، كازانسيەۆ جونەلدى. نوسەرباي ءوزىنىڭ دايارشىلارىمەن، بىرنەشە ايەلدەرمەن، ءوزىنىڭ مەيماندارىن شىعارىپ سالدى. وزىنشە، ول كەشىن كوڭىلدى وتكىزدىم دەپ ويلادى، ىشىنەن ءسۇيىندى، كوڭىلدەندى.
مامىربەك تورە ءوزىنىڭ نوكەرلەرىمەن نوسەربايدىڭ نومەرىندە، ەڭ جاقسى، اشەكەيلى ءبىر بولمەسىندە جاتىر ەدى. نوسەربايمەن قويان-قولتىقتاسىپ ىرزا بولىپ جونەلدى. نوسەرباي ولاردى ەرتەڭگى شايعا شاقىردى.
ءتۇن جارىمى. اسپان قارا، تۇنەرىپ تۇردى. از عانا جەل ەسكەندەي. كوشە-كوشەنىڭ مۇيىسىندەگى گازبەن جانىپ تۇرعان فونارلار اندا-ساندا تەڭسەلىپ قالىپ تۇردى. كولەڭكەسى ءبىر ولاي، ءبىر بۇلاي شىعادى.
* * *
سۇقسىر سول كۇنى ۇيىنە قايتقان جوق ەدى.
ۇيدەگىلەر ۇيىقتاپ قالعان كەزدە (سۇقسىردىڭ ۇيىندە «مويناق» اۋىلىنان كەلگەن اۋىل ادامدارى جاتىر جۇمابيكە، ىشكەرگى ۇيدە، كىشكەنتاي ءبىر بولمەدە جاتقان ءابىشتىڭ قاسىنا كەلدى دە، موينىنا اسىلدى.ءابىش شوشىپ، جۇمابيكەنىڭ قولىن سەرپىپ جىبەرىپ ەدى، ەسىنە ءتۇسىپ، ويانىپ، قولدى وزىنە قاراي تارتتى... جۇمابيكەنىڭ بىلق-بىلق ەتكەن سەمىز دەنەسىنىڭ ىستىق بۋى ءابىشتىڭ مۇلدە ۇيقىسىن قاشىردى. جۇمابيكەنى كورپەنىڭ ىشىنە كىرگىزدى.
— مەن سىزگە وكپەلەدىم، — دەدى اقىرىن سىبىرلاپ قانا، دەمىن زورعا الىپ جۇمابيكە... جۇرەگى القىمىنا كەلىپ تىعىلعانداي بولىپ، ەنتىگىپ جاتتى...
— نەگە، ساۋلەم؟ — دەدى جۇمساق بەلىنەن قۇشاقتاپ ءابىش.
— مەن سىزگە وكپەلەدىم، — دەدى اقىرىن سىبىرلاپ قانا، كوزىڭىز ءجامجان جاقتا بولدى، — دەدى وزىنشە ەركەلەنىپ جۇمابيكە.
وتىرىك ايتاسىڭ. كوزىم سەندە بولماسا دا، كوڭىلىم سەندە بولدى، — دەدى ءابىش. سۇيدەپ، جۇمابيكەنىڭ تاماعىنان ايمالاپ يىسكەپ جاتتى. جۇمابيكە تىرپ ەتكەن جوق. «قاشان سۇيەر ەكەن؟ قاشان سۇيەر ەكەن؟» — دەدى ىشىنەن سابىرسىزدانىپ.
X
قالانىڭ باتىس جاعىنداعى كىشىرەك كوشەلەردىڭ بىرىندە، ىلديلاۋ جەردە، سىرتىنا بىر-ەكى ءتۇپ تال، تەرەك وسىرگەن، اينالاسى قورشاۋلى كىشكەنتاي عانا ەكى بولمەلى ءبىر اعاش ءۇي تۇر.
قاراعايدان ءتىزىپ سالعان بورەنەلەرى ءسىبىردىڭ اق جاۋىندارىنا شىلانىپ سارعايعان. تەمىرمەن قاپتالعان توبەسىنىڭ ەرنەۋى سوگىلىپ، شەكەسى كوتەرىلىپ، جەل، داۋىلدى كۇندەردە تاقتايى سابالاپ قاڭعىر-كۇڭگىر ەتەدى. ەكى جاق سامايىنداعى قىزىل كىرپىشتەن سالعان ەكى مۇرجاسى، الىستان قاراعاندا تۇرىكتەردىڭ قىزىل تاقياسىنداي، ونان بۋداقتاپ شىققان قارا ءتۇتىن شاشاعىنداي بولىپ ەلەستەيدى. اقشاسى ءۇي سالعىزۋعا جەتپەگەندىكتەن بە، قاقپاسىنىڭ سيقى جوق. شىرىگەن، سىنعان تاقتايلاردى قۇراستىرىپ شەگەلەپ، قيقى-شويقى قىپ ىلەكەرلەپ قويعان.
قوراسىن قورشاپ العان پلەتەننىڭ ءىشى-سىرتىنا مالدىڭ جاپاسى سىلانىپ، پلەتەن ۇستاپ تۇرعان قازىقتاردىڭ باسى سورايىپ تۇر. قاتتى جەل سوقسا قۇلاۋدىڭ از-اق الدىندا، سولق-سولق ەتەدى.
قورشاعان ۇلكەن قورانىڭ ىشىندە مال تۇرارلىق كىشكەنتاي توقىما قورا تاعى دا بار. و دا ەسكى، و دا مالدىڭ جاپاسىمەن سىلاۋلى. بۇل قورانىڭ تۇكپىرىندە ءبىر شانادان اسار-اسپاس ءشوپ، كوتەرەمنىڭ از-اق الدىندا تۇرعان ءبىر تارعىل سيىر تۇر. ناۋانىڭ الدىندا تۇز جالاپ ءبىر كىشكەنتاي قارا ات تۇر.
بۇل تەرى-تەرسەك «سورتوۆششيگى» بوگەنبايدىڭ ءۇيى. جۇرت ونى «قارا بوگەنباي» دەيتىن ەدى. ۇيتكەنى، بوگەنباي قازاننىڭ كۇيەسىندەي قارا كىسى بولاتىن.
بۇگىن تاڭەرتەڭنەن بەرى قالا قارا جاۋىننىڭ استىندا قالدى. قالانىڭ سوناۋ باسىنان كوشە-كوشەنى سالالاپ، جىراقانى بويلاپ سارقىراپ اققان لاي سۋ، بەگەنبايدىڭ ءۇيىنىڭ سىرتىنداعى بيىك جارعا كەلىپ، تاۋدى-تاۋعا اتقان بۇلاقتاي بولىپ كۇرىلدەپ تومەن ءتۇسىپ جاتتى. سايدىڭ استىنداعى تەرەڭ ارىقتى بويلاپ، قالانىڭ شەتىندەگى ۇساق قارا سۋلارعا قۇيىپ جاتىر.
تۇڭعات شەشەسىنىڭ باستى مۇجىگەن، قۇلاقتى ويعان، جۇرەكتى تىرنالاعان زارىن ەستىپ بولىپ، ءتۇس اۋا تەرەزەنىڭ الدىنا كەلىپ، بوگومولوۆتىڭ تەرى زاۆودى جاق كوشەگە قاراپ وتىر ەدى.
جاۋىن استىندا اربالى جاياۋ ادامدار شىلپ-شىلپ باسىپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ بارادى. جاۋىن ءالى باسىلعان جوق.
اسپانداعى بۇلتتار قانداي تۇكسيىپ قاباق شىتىپ تۇرسا، ۇيدەگى ىزبارلى شەشەسىنىڭ دە شىرايى تۇڭعاتقا سونداي كورىندى. كۇننەن كۇن ەسەيىپ بارا جاتقان شاقتارى، بالالىعى، قۇرداستارى كوز الدىنا ەلەستەدى. كوزىنە جاس العان جوق، ءبىراق ىشىنەن جىلاپ، ەڭىرەپ وتىرعانداي سەزىلدى.
بوگەنباي شال اعاش كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە بۇكتەتىلىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەدى. تۇڭعاتتىڭ ون ءتورت جاسار ءىنىسى قالمىرزا قوراسىنان شىعىپ، تورگى ۇيدە جاتتى. قولى توقپاقتاي عانا تاتار كەسكىندى سارى ايەل ناماز وقىپ وتىردى. ول — تۇڭعاتتىڭ شەشەسى ەدى.
تۇڭعات سول كەزدە ون التى جاستا بولاتىن. اكەسى بوگەنباي ونى ون ەكى جاسىنان باستاپ قالانىڭ بايلارىنا جالعا بەرىپ، قارا جۇمىسقا سالىپ قويا بەرگەن بولاتىن. بەس جاسىنان باستاپ قالانىڭ دۇمشە مولدالارىنان ساباق وقىتتى. قىس ساباق وقىسا، جازدىڭ كۇنى بىرەسى مويكەدە، بىرەسە «مەناۋناي دۆوردا»، بىرەسە قالانىڭ ەتشىلەرىنە جۇمىس ىستەدى. ول ءجۇن دە جايدى، تەرىگە ىستىك ەتە شانىشتى، قوي دا باقتى.
— مال وڭايلىقپەن تابىلمايدى، ەڭبەكپەن تابىلادى. سەنىڭ اكەڭە تيگەنىمدە، اكەڭنىڭ جالعىز ات پەن سالت قامشىدان باسقا، بيت باسقان تونىنان باسقا دانەڭەسى جوق ەدى. اكەڭدى ادام قىلعان مەن. قاراشى! تاپقان−تايانعانىن تىرناقتاپ جيناپ، اياعىندا ۇستىمىزگە ىمىرات سالعىزدىم. وسىلار ءبىز ولسەك، سەندەرگە قالادى. اششى-تۇششىنىڭ ءدامىن تات! — دەيتىن قيت ەتسە-اق شەشەسى.
ءبىراق ول جاعىنا تۇڭعات تەرەڭ كوز جىبەرگەن جوق. ونىڭ كوڭىلىندە: «وزىمدەيلەر نە بولسا، مەن دە سولمىن» دەگەن وي بولدى.
تۇڭعات تەرەزەنىڭ تۇبىندە وتىرىپ وسىنىڭ بارلىعىن ويلاپ شىقتى. تىستا ەسىك تارسىلداماسا، تۇڭعات ءالى دە ويلانىپ وتىراتىن ەدى.
ەسىك اشىلعان كەزدە، ءۇستى-باسى سۋ بولىپ، سولداتشا كيىنگەن بولەسى — قاسەن امەجان ۇلى كىرىپ كەلدى.
— جوعارى شىق! — دەدى قاسەندى قولىنان جەتەلەپ، تۇڭعات.
قاسەن امەجان ۇلى ەل ىشىندە، قازاق اراسىندا وسكەن جىگىت. ءبىراق پاسپورتتا تاتار ەسەبىندە جازىلعاندىقتان، سولداتقا الىنىپ، قالادا ۋچەبنايا كوماندادا ۇيرەنىپ ءجۇر ەدى.
— ەكى كۇنگە بوسانىپ شىقتىم! — دەدى قاسەن، تۇڭعاتتىڭ شەشەسىنىڭ قولىن ۇستاپ. سويلەسكەن داۋىسقا كەرۋەتتە جاتقان بوگەنباي شال وياندى. باسىن كوتەرىپ تۇرىپ وتىردى.
بوگەنباي سوعىس اڭگىمەسىن تىڭداۋعا اۋەس ەدى. قاسەننەن سوعىس تۋرالى سۇراستىردى:
— سوعىس قاشان توقتالادى ەكەن؟ ونى بىلەسىڭ بە؟
— جوق. ءسىرا، كۇشەيسە كەرەك. ءبىزدى دە فرونتقا جونەلتپەكشى بولىپ جاتىر.
— قاي فرونتقا دەيدى؟
— بىلمەيمىن. ءبىزدى جولداستار اۆستريا فرونتىنا دەيدى.
— مۇمكىن، ول جاق ونشا قورقىنىشتى بولماس. اۆستريانىڭ ءوزى پلەنگە تۇسكىش حالىق پا؟ نەمەنە؟ ويىندا تولىپ ءجۇر عوي! — دەدى بوگەنباي، اڭقاۋسىماق تۇرمەن.
قاسەن جىميىپ كۇلدى:
— بىزدىكى دە ولاردىڭ قولىندا از ەمەس شىعار!
ءبىرازدان كەيىن بوگەنباي تاعى دا سۇرادى.
— قازاقتان وكوپكە سولدات الادى دەگەن قاۋەسەت بار دەيدى. ونى ەستىگەن جوقپىسىڭ؟
— اۋىق-اۋىق ەستيمىن. ەل ءىشى ءبۇلىنىسىپ، بۇلقان-تالقان بولىپ جاتىر دەيدى.
— قۇداي ساقتاسىن. ومىرىنە اتا-بابامىز سولدات بەرىپ كورمەپ ەدى. قازاققا قول سالسا، بۇل ءيتتىڭ ابدەن الجىعانى عوي، ساسقانى عوي! — دەدى كەيىپ، بۋرىل ساقالىن سالالاپ، بوگەنباي.
— كورمەيسىز بە ەندى مىنالاردى! — دەدى بوگەنبايدىڭ ايەلى قاسەندى كورسەتىپ.
— اكەسىنەن عوي! الدەقاشان قازاق اراسىنا ءسىڭىپ، قازاق بوپ قالعان نەمەلەر... ءالى كۇنگە پاسپورتتارىن دا تۇزەپ الماپتى. ال، ەندى!.. مارشتا دا ءجۇر! — دەدى، الدەكىمدى كەكەتكەن، مۇقاتقان تارىزدەنىپ بوگەنباي شال.
— قازاقتان دا الاتىن بولعان سوڭ، ءبارى ءبىر ەمەس پە! — دەدى، مىڭگىرلەپ قاسەن.
ىشكەرگى ۇيدەگى ناۋقاستانىپ جاتقان قالمىرزا ساندىراقتاپ الدەنە ايتقان ءتارىزدى بولدى. كەمپىر بۇكشەڭدەپ ىشكەرگى ۇيگە جونەلدى.
— اتا، ءسىز تولەندىنىڭ ءۇيىن بىلەسىز بە؟ — دەدى قاسەن الدەن ۋاقىتتا.
— قاي تولەندى؟ ەتىكشى تولەندى مە؟
— وسى كىرپىش ساراي توڭىرەگىندە، تاۋ استىندا دەپ ەستىپ ەم، — دەدى قاسەن.
— ە، يە سول، ەتىكشى تولەندى. وسى جەردە، تاۋدىڭ استىندا، دومباي شالدىڭ ۇيىمەن قاتار تۇرادى، — دەدى، يەگىن كوتەرىپ بوگەنباي شال.
— مەن ەرتىپ الىپ بارايىن. كەرەك پە ەدى؟ — دەدى تۇڭعات وتىرىپ.
قاسەن مەن تۇڭعات كەشكە تامان تولەندىنىڭ ۇيىنە باراتىن بولدى.
كەشكە قاراي جاۋىن باسىلدى. باتىستىڭ ۇشىعى قىزارا ءبورتىپ سالا بەردى. كۇن اشىققا باتتى.
* * *
بالتانىڭ ايەلى ۇمسىندىق قاسەن مەن تۇڭعاتتى جىبەرگەن جوق. قازانعا ءبىراز ەت سالىپ، قولدا بار تاماعىمەن سىيلاماق بولدى.
بالتانىڭ ۇيىندە قاسەن مەن بالتادان، تۇڭعاتتان باسقا قىلىش تا وتىردى. قاسەن ءوزىنىڭ ۋچەبنايا كومانداداعى تۇرمىسىمەن، سولداتتار مەن وفيسەرلەردىڭ apaسىنداعى قاتىناستارىمەن تانىستىردى. ۇرۋدىڭ، گاۋپتۆاحتاعا جابۋدىڭ كۇنارا بولىپ تۇرعاندىعىن ايتتى.
بۇدان ءبىر اي بۇرىن التى سولداتتى اريستوۆايت ەتىپ، تومسكييگە جونەلتتى، — دەدى قاسەن وتىرىپ.
بالتا مەن قىلىش قاسەنگە ەنتەلەي بەردى.
− نe ءۇشىن جونەلتتى؟
— سولداتتاردىڭ اراسىنان «دومالاق قاعاز» شىعىپتى. تاراتىپ جۇرگەندەر سولار بولسا كەرەك. ءبىر كۇنى تۇندە التاۋىن دا ايداپ الىپ جونەلدى.
— ول «دومالاق قاعاز» سەنىڭ قولىڭا تۇسپەدى مە؟
— ءتۇستى. اياعىنداعى «رابوچيي كوميتەت» دەگەنىن عانا كوزىم شالىپ قالدى. فەتفيەۆل كەلىپ قولىمنان جۇلىپ الدى. جارماسا كەتىپ ەم، كەۋدەگە ءبىر ءتۇيدى، — دەدى جىميىپ قاسەن.
— ال، سەن اۋىزعا نەگە ءبىر سالمادىڭ؟ — دەدى، قارقىلداپ كۇلىپ قىلىش.
— سەنى قاشان جونەلتەتىن ءتۇرى بار؟ — دەدى بالتا، قاسەننىڭ يىعىنا قولىن سالىپ.
- جاقىندا جونەلتەمىز دەيدى.
وندا بىزبەن ۇزاق جولداس بولا المادىڭ عوي! — دەدى قىلىش.
— يا... راس. ۇزاق بولا المادىڭ. قايتەسىڭ؟ بۇيرىق سولاي! — دەدى كۇرسىنىپ قاسەن.
ءبىر شاقىرىم جەردەگى شويىن كوپىردىڭ ءۇستىن باسىپ ءوتىپ بارا جاتقان پوەزدىڭ اۋىر سالماقتى ءجۇرىسى، كۇرسىلدەگەنى ءۇيدىڭ ىشىندەگىلەرگە ەستىلىپ تۇردى.
— انە! ءجا، زەڭبىرەككە جەم بولاتىن سولداتتاردى اكەتىپ بارادى. ءجا بولماسا، كوگەندەگەن قويداي قىپ ءتىزىپ كوك كيىمدى اۆستريالىقتاردى تاسىپ اكەلە جاتىر، — دەدى، پوەزدىڭ داۋىسىنا قۇلاق قويىپ بالتا.
— ءبىزدى دە سول اۆستريا فرونتىنا جىبەرەدى دەسەدى.
— اۆستريالاردى توپىرلاتىپ ۇستاپ اكەلەمىن دەسەيشى! — دەدى قىلىش.
— مەن سوعىسقا بارسام مىلتىق اتپايمىن.
— ەندى قالاي؟ ۇيىقتاپ جاتامىسىڭ؟
— ۇيىقتامايمىن دا.
— ەندى قايتپەكسىڭ؟
— اسپاندى كوزدەيمىن..
— سەنى سۇيتكىزىپ «قۇس اتقىزىپ» قويا ما؟
— قويماسا قايتەيىن؟
بالتا مەن قىلىش قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. ولارعا قاراپ ەرىكتى-ەرىكسىز قاسەن دە كۇلدى.
— ءالى شيكىسىڭ، — دەدى بەتىنە قادالا قاراپ تۇرىپ بالتا قاسەنگە.
قاسەن ۇقپادى. تەك اشەيىن جىميا بەردى.
— ءالى شيكىسىڭ، قاسەن!.. سەن وزدەرىڭمەن بىرگە جاتقان پاۆلوۆ اركاديي دەگەن جىگىتتى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى قاسەنگە.
قاسەن از ويلانىپ، جالت قارادى:
— يا، بىلەم. و دا فرونتقا بىزبەن بىرگە جونەلتىلەدى. وتە جاقسى جىگىت.
— ول قايسىسى؟ — دەدى قىلىش، بالتانىڭ جەڭىنەن تارتىپ.
— بىلتىرعى جىلى موسكاليەۆتىڭ قولىندا بارلىعىمىز بىرگە جۇك تاسىپ جۇرگەمىز.
— ءا-ا-ا... ماڭدايىندا تىرتىعى بار، سەپكىل بەتتى سارى جىگىت پە؟ — دەدى قىلىش.
— يا، سول. ول — جاقسى جىگىت.
— ءبىزدىڭ سولداتتاردىڭ اراسىندا اقىلدى، جايدارى مىنەز ادام سول! — دەدى قاسەن.
— ەندەشە، سەن، قايدا جۇرسەڭدەر دە سونىمەن بىرگە بول. ول تۇرمىستىڭ اششى-تۇششى ءدامىن كوپ ادامنان ارتىق بىلەدى. ولسە امال جوق، ولمەي ءتىرى قالساڭدار، ول ساعان جول مەگزەي بىلەتىن جىگىت! — دەدى ءاربىر ءسوزىن زىلدەپ، قاباعىن قارس جاۋىپ، ماڭدايىن جيىرىپ بالتا.
— جارايدى، — دەدى قاسەن ورنىنان تۇرىپ، شىلاپشىنعا قاراي بارىپ. ءۇيدىڭ ءىشى بۋلانا قالدى.
XI
ساۋساقتىڭ جۋاندىعىنداي عانا ماي شام ۆاگوننىڭ ورتاسىنداعى كىشكەنتاي پەشتىڭ ۇستىندە ىرعالاڭداپ جانىپ تۇردى. پەش جاعۋسىز. ونىڭ ءقازىر ۆاگونعا كەرەگى دە جوق ءتارىزدى، ۇمىتىلعان ءتارىزدى. بۇل ۆاگوندا پەتر گروموۆپەن بىرگە ون ءتورت كىسى جاتتى. ولاردىڭ دەنەسىندە، بەت اۋزىندا روزگانىڭ ءىزى بار. كەيبىرەۋلەرىنىڭ بەت-اۋزى مۇلدە جارا بوپ كەتكەن. پەتر گروموۆ بۇلارمەن ءالى تانىسقان دا جوق ەدى. ويتكەنى، بۇلاردىڭ ارەستانتتار ۆاگونىنا مىنگەنىنە ۇزاق تا بولعان جوق. بۇدان ەكى-اق ساعات بۇرىن، كەشكە تامان عانا ۆاگونعا قامالدى. پەتر تۇرمەدەن جاپا-جالعىز ايدالىپ كەلدى. بۇلاردى ول ۆاگوندا عانا كوردى. قايدان، نەگە تۇتقىن بولعاندىقتارىن سۇراۋعا شاماسى دا كەلمەدى. قالجىراپ ۆاگوننىڭ ىشىندەگى تاقتاي ساكىگە قۇلاي كەتىپ ەدى. سونان ۇيىقتاپ قالىپتى. باس كوتەرىپ تۇرا كەلسە، ۆاگون ىشىندەگى كورىنىس الگى. كورشىلەرى، ءارقايسىسى ءار مۇيىستە بۇكتەتىلىپ جاتىر. ۆاگون ءىشى قارا كولەڭكە، سىرتى ەكى جاقتان جابىق. جالعىز-اق، ۇلكەن ءبىر جۇرەكتىڭ لوبىلىپ سوققانىنداي بولىپ دۇرسىلدەپ ۆاگون عانا ءجۇرىپ بارادى.
— ءا، كورشى! ۇيقىڭ قاندى ما؟ — دەگەن داۋىستى ەستىپ پەتر جالت قارادى.
تومەندەگى تاقتاي ساكىدە، ۆاگوننىڭ مۇيىسىندە الدىمەن شىلىمنىڭ قىزارعان شوعى كورىندى. ونان كوز اشىپ−جۇمعانداي دا بولعان جوق، قىزارعان شوقتىڭ ۇستىندە الدەكىمنىڭ يەگى، ەرنى، قويۋ مۇرتى كورىندى. ارتىنان تاعى دا قارا كولەڭكەلەندى. كەسكىن جوعالدى.
— قاي ستانسانى وتتىك؟ ونى بىلەسىڭ بە، كورشى؟ — دەدى تاعى دا ماناعى تانىس داۋىس.
سۇيدەگەنشە بولعان جوق، قويۋ مۇرتتى، قالىڭ ەرىندى ۇستىندە سولدات شينەلى بار بىرەۋ، ساكىنىڭ استىڭعى جاعىنان سۇيرەتىلىپ تۇرەگەلدى دە، شامنىڭ جارىعىنا جاقىندادى. پەتر گروموۆ كورشىسىنىڭ بەتىنە ۇزاق قاراپ تۇردى. وعان بۇل بەت-وڭ تانىس سياقتى كورىندى. ماڭدايداعى تىرتىقتى، سەپكىلدەنگەن بەتتى الدەقاي جەرلەردە كورگەن ءتارىزدى بولدى. ءبىراق قويۋ مۇرت ونىڭ ەسىندەگىسىن جاڭىلدىرا بەردى. «قوي، ول ەمەس شىعار!» دەدى ىشىنەن.
— قاي ستانسانى وتكەنىمىزدى بىلمەيمىن. مەن جاڭا وياندىم عوي!
مانادان ماي شامنىڭ لاپىلداپ، ىرعالاڭداپ جانعانىنا قاراپ الىپ تىستەرىن اقسيتىپ جىميا ءتۇستى.
— مەن دە الگىدە عانا وياندىم، — دەدى. ارتىنان اۋىر كۇرسىندى.
پەتر ءوزىنىڭ جاتقان ورنىندا، قاراڭعى جەردە وتىر ەدى. بۇ دا تۇرەگەلىپ، اقىرىن اتتاپ شويىن پەشتىڭ قاسىنا كەلدى. شامنان كوزىن الىپ پەترگە قاراعان كورشىسى اۋزىن اشىپ اڭقيا قالدى. ول دا شىرامىتقان سياقتى. ءبىراق پەتردىڭ ۇڭىرەيىپ ىشكە باتقان كوزى، قاۋقيعان ساقالى ۇستىڭگى ەرنىن جاۋىپ، ەكى جاق ەزۋىن اينالىپ، ساقالىمەن تۇتاسقان مۇرتى، قاتپار-قاتپار بولىپ كەتكەن ماڭدايى ونىڭ دا ويىنداعىسىن ەلەستەتە الماي تۇرعان ءتارىزدى.
— مەن مۇنى قايدا كوردىم؟» — دەدى پەتر ىشىنەن.
— تانىس سياقتى عوي! قايدا كوردىم؟» — دەدى ىشىنەن شەنەلدى ادام دا.
ەكەۋى دە ويلانىپ، ماي شامنىڭ جاپىراقتانىپ تۇرعان وتىنا قارادى.
پەتر شەنەلدى ادامنىڭ ءاتى-جونىن سۇراۋعا باتپادى. ۇيتكەنى، ءوزى ويلاپ تاڭ قالدى ءتاۋىر كوردى. شينەلدى ادامنىڭ دا ويى سول ەدى. ەكەۋىنىڭ اندا-ساندا قوزعالعان لەبىنەن ىرعالاڭداپ، سەرپىلىپ، مايىسىپ قالىپ تۇرعان قىلتيعان وت، جازدىڭ ادەمى كەشىندە جارىق ايدىڭ ساۋلەسى تۇسكەن جاپىراق تارىزدەنىپ تۇردى. از عانا جەل ۇرلەپ، سىبدىر قاعىپ تۇرعانداي بولدى. سونى ەلەستەتتى. ەكەۋىنىڭ دە ۇمىتقانىن ەسكە تۇسىرەتىن جالعىز-اق نارسە وسى وت، وسى قىلتيعان شام عانا سياقتى بولىپ، ەكەۋى دە تەسىرەيىپ سوعان قارادى.
شينەلدى ادام تىم ارىدەن ويلادى. ول كوزىنىڭ الدىنا گەرمان سوعىسىن، فرونتتى ەلەستەتتى. وكوپ... ءبىر تەرەڭ شۇڭقىردا اينالا القا قوتان بولىپ ونشاقتى سولداتتار، ارادا ءبىرلى-جارىم تومەن دارەجەلى وفيسەرلەر دە بار. بولشيەۆيكتەر كوميتەتىنىڭ سولداتتارعا ارناپ جازعان حاتى. تالقى... ورتا بويلى ءبىر سارى جىگىت ساقتىققا قويىلدى، كۇزەتتە. ول — پەتكا اتالاتىن. فاميلياسىن دا بىلەدى گروموۆ. سوڭىنان ول كوزگە ءتۇسىپ، جوعالىپ كەتتى. شتابتان ىزدەپ كەلگەندەر دە بولدى. جاندارمدار دا ىزىنە ءتۇستى. تاعى دا قايدا كوردى؟ شينەلدى ادام جارالى. سىرتقا جىبەرىلدى. لازارەتتەن شىعارىلىپ ۋاقىتشا ۋچەبنايا كومانداعا قويىلدى. سونان... سونان كەيىن...
سول كەزدە پەتر ويلانىپ بولىپ باسىن جوعارى كوتەردى دە، قيىن ءبىر جۇمباقتى شەشكەن بالاداي بولىپ قۋانىپ:
— اركاديي پاۆلوۆ، توۆاريشش پاۆلوۆ! — دەدى، ماسايراعان تۇرمەن.
— ا-ا-ا... پەتكا... پەتكا توۆاريشش... توۆاريشش گروموۆ! — دەدى القىنعان داۋىسپەن شينەلدى ادام دا.
بۇلاردىڭ داۋىسىنا ۇيقىدا جاتقانداردىڭ كەيبىرەۋلەرى ويانىپ، باستارىن كوتەردى. بۇل كەزدە پەتر مەن اركاديي ەكەۋى ءبىرىنىڭ قولىن ءبىرى ۇستاپ سىلكىپ تۇر ەدى.
— تانىستار.
— ۇيقىدان كەيىن!
— مەن ءتىپتى الدەقاشانعى ۋاقىتتاردى ويلادىم. ەسىمە جاڭا عانا ءتۇسىرىپ كەلە جاتىر ەدىم، — دەدى، سول قولىن پەتردىڭ يىعىنا سالىپ، اركاديي.
— مەن، ەندەشە، بەرىرەك ويلادىم، — دەدى كۇلىپ پەتر.
ساكىدە وتىرعاندار كوتەرىلىپ شىلىم وراپ جاتتى. قىلتيىپ جانعان شام ارى-بەرىدەن سوڭ بىرتە-بىرتە تۇنجىراپ بارىپ، مۇلدە ءسوندى. مۇيىس-مۇيىستە ءجۇندى قۇرت قۇساپ قىزارعان شوقتار، يەك، ەرىن، مۇرىنداردىڭ ۇشى عانا كورىندى. كۇبىرلەگەن دىبىستار عانا ەستىلدى. ۆاگونداردىڭ دۇرسىلدەرى ەستىلدى. الدە قايسى تۇرەگەلىپ ەسىكتى تەپكىلەدى. جاۋاپ جوق. الدەن ۋاقىتتا پوەزد توقتادى. ۆاگوننىڭ ەسىگى شيقىلداپ بارىپ اشىلدى دا، الدىمەن قولعا ۇستاعان فونار كورىندى. ونىڭ ارتىنان ەكى كىسى ەپتەلەپ ۆاگوننىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلدى. ءبىرى – مۇرنى تاڭقيعان، كوزى تاسىرايعان ۇزىن بويلى ارىق وفيسەر، ءبىرى — جابايى كيىمدى دەمبەلشە، قارشىعا مۇرىندى، بۇجىر قارا جىگىت. يەگىندە شوقشا جيرەن ساقالى بار. وفيسەر قولىنداعى قاعازعا قاراپ بىرەۋدىڭ اتىن شاقىردى. تۇرەگەلىپ وتىرعانداردىڭ اراسىنان كوزىلدىرىكتى، جاعاسى قوڭىرايعان، بەلى بۇكىرەيگەن قارا بورىكتى، قىرما ساقالدى بىرەۋى:
— مەن مۇندا! — دەدى، ورنىنان قوزعالىپ.
— بەرى ءتۇس!
سۇيدەگەن داۋىسقا الگى كوزىلدىرىكتى ادام ۆاگوننان قارعىپ تۇسە قالدى. مانادان كورىنبەي تۇرعان ىستىكتى مىلتىعى بار ەكى سولدات، سىرتتا ەسىكتىڭ ەكى جاعىنان ساپ ەتە ءتۇستى دە، الگىنى الدەقايدا ايداپ الىپ جونەلدى.
— شام بەرىڭدەر! — دەدى پەتر فونار ۇستاپ تۇرعاناعا.
— شام؟!.. ھىم! شام؟!.. كوزدەرىڭ كورمەي بارا ما؟..
— قاراڭعىدا وتىرا المايمىز.
— ۇيرەنەسىڭدەر.
— ول نە دەگەن ءسوز؟ — دەدى اركاديي ىزبارلى داۋىسپەن.
— ول ما؟ ول... ۇيرەتەمىز دەگەن ءسوز.
فونار ۇستاپ تۇرعاننىڭ قاسىندا تەك اشەيىن دەمبەلشە بۇجىر قارا جىگىت قانا قالىپ ەدى:
— ءاي!.. ادامنىڭ جولدان تۋعان بالالارى! ءولىپ، مۇردەم قاتىپ قالدىڭدار ما؟ نەگە تۇرمايسىڭدار؟ — دەدى ساكىنىڭ ۇستىندە سەرەيىپ-سەرەيىپ ۇيىقتاپ جاتقان تۇتقىندارعا ايقايلاپ.
— تۇرعىزعاندا بەرەتىندەرىڭ نە؟ جاتسىن! — دەدى پەتر وعان.
— مولچات!.. ايۋان!.. كەرەك بولسا قالاعاندارىڭدى الارسىڭدار! — دەدى كەكەتىپ فونار ۇستاعان ادام.
كوپ ۇزاعان جوق، ماناعى ايداپ اكەتكەن كوزىلدىرىكتىنى الدىندا وفيسەر، ارتىنان ەكى سولدات ايداپ تاعى كەلدى.
ۆاگوننىڭ ەسىگى قايتا جابىلدى. كوزىلدىرىكتى ادام ءبۇرىسىپ جاتا كەتتى دە، كوزى جىلتىراپ، پەشتىڭ قاسىندا وتىرعان پەتر مەن اركادييگە قارادى. پەشتىڭ ۇستىندە جاڭا شام جانىپ تۇر ەدى.
پوەزد ورنىنان قوزعالعان جوق. سىرتتا، ستانسانىڭ الاڭىندا، ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن اياق دىبىستار، ايقايلاعان، ءبىرىن-بىرى اتاپ شاقىرعان داۋىستار ەستىلدى. كۇرسىلدەپ، بۋى پىسىلداپ ەرسىلى-قارسىلى پاروۆوزدار ءجۇردى.
— بۇل قاي ستانسا؟ — دەدى، تۇتقىنداردىڭ ءبىرى كوزىلدىرىكتىگە.
— تاتاركا!
كوزىلدىرىكتى سۇيدەدى دە، تەرىس قاراپ جاتتى.
* * *
— ءبىزدى قايدا الىپ بارادى؟
— مەنىڭ ويىمشا، ومسكىگە.
پەتردىڭ سۇراۋىنا اركادييدىڭ جاۋابى سول بولدى. ءتۇن ورتاسى اۋعان. پەتر مەن اركاديي ەكەۋى جوعارىداعى ناردىڭ مۇيىسىنە تىعىلىڭقىراپ قاتار جاتتى. ەكەۋىنىڭ دە كوزىندە ۇيقى جوق. ەكەۋىنىڭ دە ويلاعانى ءوز باستارىنان كەشكەن اششى-تۇششى ءومىر.
ءومىر سوڭعى كەزدە بۇرىنعىدان اناعۇرلىم ءتاتتى سياقتى. اينەكتەن، جارىقشادان جىلتىراپ كورىنگەن وت، نە كۇندىز كورىنگەن كوگەرگەن اسپان، ۇزاق، كەڭ دۇنيەنىڭ، ءتاتتى ءومىردىڭ سۇيكىمدى ءبىر كەسەگى قۇساپ ەلەستەيدى. از عانا قاراڭعىلىق تىنىستى تارىلتىپ تۇنشىقتىرىپ تۇرعان ءتارىزدى. زىلدەي بولىپ ەڭسەدەن باسىپ تۇرعان ءتارىزدى. قاباعىن قارس جاۋىپ، تۇكسيگەن قاراڭعىلىق ودان دا كوڭىلسىز. ادام تىرىدەي كورگە كومىلگەن سياقتى بولادى. ول نەگە سولاي ەكەن؟
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، پەتردىڭ كوڭىلىنە وسىنداي وي كەلدى.
ارينە، سوعىس سوتى، ونان باسقا دانەڭە دە ەمەس. بۇل جالعىز فابريك-زاۆودتاعى جۇمىسشىلاردىڭ اراسىندا جۇرگىزگەن جۇمىس ەمەس، ۇكىمەتتىڭ جوعارعى تىرەگى بولىپ وتىرعان سولداتتاردىڭ اراسىنا... سولدات يتپەن بىردەي، سولدات نە، يت نە — پاتشا ۇكىمەتىنە ءبارىبىر. سوعىسقا بارسا، زەڭبىرەككە جەم. مۇيىزىنەن باس ءجىپ تاعىپ سۇيرەگەن وگىز ءتارىزدى. وعان ساڭىلاۋ بەرۋدى پاتشا ۇكىمەتى وگىزگە سويلەيتىن ءتىل بەرۋمەن بىردەي كورەدى. ولارعا ساياسات ءتۇسىندىرۋدى كەروسينگە وت بەرگەنمەن بىردەي كورەدى. پاتشا ۇكىمەتى ءۇشىن ول — ەڭ بارىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەرلى جول.
— مەنىڭشە، ماعان سوعىس سوتى. مەنى سوعان ايداپ بارادى. ونان باسقانى بۇل يتتەردەن كۇتۋگە بولمايدى!
اركاديي، سۇيدەپ ويلانىپ جاتىپ، ۇيىقتاپ كەتتى.
— اركاشكا!
— ؟؟؟...
پەتر اۋناقشي ءتۇستى.
تومەندە الدەقايسى ۇيقىسىراپ جاتتى.
— ماشا! ماشا! شپيوندار ىزىمە ءتۇسىپ ءجۇر! — پاتشانىڭ يتتەرى مەنىڭ سوڭىمنان قالمايدى. ماشا!.. قوش!
ۆاگوننىڭ ءىشى تاعى دا قارا كولەڭكە، ماي شام قالتىلداپ ازەر جانىپ تۇر.
كوزىلدىرىكتى ادام باسىن اقىرىن كوتەرىپ، ۆاگوننىڭ استىلى−ءۇستىلى قاباتتارىنا كوز جۇگىرتىپ شىقتى. «سەلت» ەتكەن ەشكىم جوق. اقىرىن اياعىنىڭ ۇشىمەن عانا باسىپ باردى دا، شامعا شىلىم تۇتاتتى. جان قالتاسىنان كىشكەنتاي عانا ءبىر كنيجكا الىپ ءبىراز ءسوز جازدى دا، ەكى قولىن قالتاسىنا تىعىپ ارلى-بەرلى ءجۇرىپ الدى. ويلانعان ادام ءتارىزدى.
پەتر گروموۆ ەكىنشى رەت ۇيقىسىنان ويانعان كەزدە، ونىڭ كوزىنە الدىمەن كورىنگەن نارسە — ۆاگوننىڭ ەسىگى، ەكى ورتاداعى از عانا جارىقشادان تۇسكەن ساۋلە ەدى. ول ءبىراز ەسىن جيىپ، ۇيقىسىن ابدەن اشىپ العانعا دەيىن ۆاگوننىڭ ەدەنىنە كولدەنەڭدەي تۇسكەن جالپاقتىعى ءبىر ەلى ۇزىننان ۇزاق ساۋلەدەن كوزىن المادى. ءوزىنىڭ قايدا جاتقاندىعىن ۇمىتقان كىسى سياقتانىپ، كوزىن جىپىق-جىپىق ەتكىزدى. ارى-بەرىدەن سوڭ ۇشىپ تۇرا كەلىپ، ەسىكتىڭ قاسىنا باردى. سىرتتا ۋ-شۋ. ۆاگون ءبىر ورىندا تۇرعان ءتارىزدى.
— نو، كاك؟.. جىبەرمەي مە؟
سۇيدەگەن داۋىسقا پەتر جالت بۇرىلدى. ۆاگوندا ءتورت-اق ادام قالعان. «ون كىسى قايدا؟» دەپ ويلاعانشا بولعان جوق، اياعىنا جوكەدەن ورگەن «شاباتا» كيگەن، قىسقا بەشپەنتتى قابا ساقالدى سارى كرەستيان قۇساعان بىرەۋ:
— دا، ومبىعا دا كەلدىك! — دەدى.
ۆاگونداعى تۇتقىنداردىڭ ازايعانىنا تاڭ-تاماشا بولىپ تۇرعان پەتر كوزى ۇياسىنان شىعا جازداپ الگى ادامعا قارادى:
— ءسىز قايدان كەلە جاتىرسىز؟
— مەن بە؟.. مەن الىستان!
— قاي قالادان؟
— پەنزانى ەستۋىڭىز بار شىعار؟
— يا.
— سونان ەتاپپەن ايدالىپ كەلەم.
— قايدا الىپ بارا جاتىر؟
— چەرت ءبىلسىن!
بۇل ءتورت ءىسىسىنىڭ ىشىندە پەتردىڭ تانىعان ادامدارىنان ەكى كىسىنىڭ ەكەۋى دە كورىنبەدى. ونىڭ ەسىنە الدىمەن اركاديي ءتۇستى. ونان كەيىن تۇندەگى كوزىلدىرىكتى، قارا بورىكتى بۇكىر كىسى ءتۇستى. الگى ادامعا تاعى دا قادالا قارادى:
— باسقالار قايدا قالدى؟
— ولاردى پوەزد توقتاعان سوڭ-اق، تاڭەرتەڭ اكەتتى.
— ولار كەتكەلى شاماسى قانشا ۋاقىت بولدى؟
— شاماسى، ءۇش ساعاتتاي بولار، — دەدى كرەستيان كەسكىندى ادام.
وتىرعاندار بىرىنە-بىرى قارادى.
اركادييدىڭ نەعىپ وياتپاي، سويلەسپەي كەتكەنىنە تاڭ قالدى. وكىندى. «سونشاما قاۋىرت اكەتتى مە ەكەن؟» دەپ ويلادى.
تىستا سىلدىرلاپ ۆاگونعا جاقىنداعان اياڭ دىبىستارى ءبىلىندى. داۋىستار ەستىلدى.
— مۇندا نە بار؟
— ارەستانتتار.
— سەندەر سونى كۇزەتىپ تۇرسىڭدار ما؟
— يا، تاقسىر.
— ساياساتشىلار ما؟
— تاك توچنو، تاقسىر.
— قايدا بارادى؟
— ايتا المايمىن، تاقسىر.
اياق دىبىستارى سىبدىرلاپ الىستاي بەردى. ءبىرازدان كەيىن ءزىلدى جۇرىسپەن دۇرسىلدەپ، الدەقانداي پوەزد كەلىپ توقتادى. پاروۆوز پىسىلداپ، ارەستانتتار قامالعان ۆاگوننىڭ ءدال قاسىندا تۇرعان سياقتى.
ايقاي، ۋ-شۋ باستالدى.
— باي! گوسپادين باي!.. سوعىستان كەلگەن مۇگەدەكپىن. ءبىراز قايىر قىلساڭىز؟
— پوشول! پوشول!
— اياعىمدا ەتىگىم جوق.
— پوشول!..
الدەنەتكەن ءبىر ايەلدىڭ ايقاي سالىپ جىلاعان داۋسى ەستىلدى. بىرەسە شىڭعىرادى، بىرەسە سولق-سولق جىلايدى.
— قاراۋىل! قاراۋىل! شامادانىمدى اكەتتى. شامادانىمدى...
— گورودوۆوي قايدا؟ گورودوۆوي!..
— بۇل جەردە ساعان نە قىلعان گورودوۆوي!.. ءىشىپ، سىلەيىپ ءبىر فوناردىڭ تۇبىندە جاتقان شىعار، سونان ىزدە!
— قا-را-ۋىل!.. قارا...
پەتر ۆاگوننىڭ سىرتىنداعى سول داۋىستاردى ەسىتىپ تومەن قاراپ ۇزاق ۋاقىت وتىردى.
− ايتىڭىزشى، ءبىزدى قايدا الىپ بارادى؟
پەتردىڭ بۇل سوزىنە، قاسىنداعى وتىرعان بىرەۋ، جاۋىرىنىن جيىرىپ، قولىن ەكى جاققا كەردى.
— چەرت ءبىلسىن!
سىرتتاعى داۋىس سايابىرلاعان سياقتى. ءبىراق ۆاگوننىڭ قاسىندا تۇرعان پاروۆوز عانا بۋىن ەكى جاق بۇيىرىنە بۇركىپ، مانادان پىسىلداپ تۇر. گۋدوگىنىڭ داۋسى قۇلاقتىڭ ءىشىن جارىپ جىبەرە جازدادى.
كۇن الدەقاشان باتقان. جۇلدىزدار جىمىڭ قاعىپ، كوك بارقىت اسپاندى سىرەستىرىپ بارادى.
ۆاگوننان ءتۇسىرىپ ايداپ اكەلە جاتقان بەتىندە پەتردىڭ ءالسىن-السىن ىشىنە تارتقانى كەشكى تازا اۋا بولدى. الدى-ارتتارى اتتى كازاك-ورىستار. ءتورت ادامدى ورتالارىنا قىسىپ، قورشاپ كوشەنى بويلاپ ايداپ بارادى.
— ومبى جاقسى قالا ەكەن، — دەدى تۇتقىنداردىڭ ىشىندەگى ۇزىن بويلى بىرەۋى.
— دا! — دەدى سىرتتان ءبىرى.
— مولچات!
بيىك، ەكى قابات ءبىر اق تاس ءۇيدىڭ الدىنا كەلگەنشە، بىرىنە-بىرى ىم قاققان جوق.
— دۆەرسكە كەلدىك! — دەدى ماناعى كرەستيان كەسكىندى تۇتقىن قاسىنداعىلارعا.
— مولچات! سويلەمە!
تۇتقىندار قاقپانىڭ كىشكەنتاي تەسىگىنەن بىر-بىرلەپ قورانىڭ ىشىنە كىردى.
XII
اسپان-كوكتىڭ ۇشىعى قىزارعان شوقتاي بولىپ تۇردى. كەشكى سالقىن سامال ۇرلەدى. قۇلاقتىڭ تۇبىنەن سىبىرلاپ، ءسۇيىپ وتە شىقتى.
قالانىڭ تابىنعا قوسقان سيىرلارى ءدوڭنىڭ ەتەگىندەگى بەسكول سۋىن بويلاپ، شاڭدى بۇرقىراتىپ ۋ-شۋ بولىپ كەلە جاتىر. بەتى — ءدوڭنىڭ باسىنداعى «زاگون».
وڭ جاق دالادا قالادان بىرنەشە شاقىرىم وتىرعان پوسەلكەلەر: ارحانگەل، كيروۆوزور كورىندى. ولاردىڭ سىرتىندا قالىڭ اعاشتاردىڭ اراسىنان اعاراڭداپ نوۆو-كامەن پوسەلكەسىنىڭ اق تاس شەركەۋى، ءبىرلى-جارىمدى ۇيلەرى كورىندى. بەرى، قالانىڭ ەتەگى، قارا قۇرتشا قىبىرلاعان اتتى كازاك-ورىستار. ءتۇس اۋعاننان بەرى ۇساق قارا سۋلاردىڭ بويىندا ولاي دا، بىلاي دا شاپقىلاپ ءجۇردى. ءقازىر كۇن باتا ولار دا لەك-لەك بولىپ قالاعا بارادى. ولار دا شۋلاپ كەلەدى، اتتارىنىڭ تۇياعى شاڭدى اسپانعا شىعارىپ، ءۇيىرىلىپ كەلەدى. دالا ۋ-شۋ ايقاي.
زاگوننىڭ باسى دا سول.
دوپ ويناپ جۇرگەن بوزبالالار، كارتا ويناپ وتىرعان موسقال ەركەكتەر، القاقوتان وتىرىپ الىپ بىرىنەن-بىرى «جاڭالىق» تىڭداعان قاتىندار، ءورىپ جۇرگەن قىزدار، زىر جۇگىرگەن بالالار بەسكول جاعىنان جوعارى كوتەرىلگەن، بۋداقتاعان شاڭدى كورىپ، بارلىعى دا مويىندارىن سول جاققا بۇردى.
— تابىن كەلەدى، تابىن كەلەدى!
— اۋكىم-اۋكىم...
— قانە، جۇرىڭدەر، الدىنان شىعايىق!..
تابىننىڭ الدى ءدوڭنىڭ باسىنا شىقتى.
— مۋ-ۋ-ۋ... مۋ-ۋ-ۋ-ۋ...
— ھايت، تشۋ!.. ھا، ھا!..
— اۋكىم-اۋكىم-اۋكىم!..
ءدوڭنىڭ ءبىر جاق شەكەسىندە، لەك-لەك بولىپ شۋلاعان كازاك-ورىستار كورىندى.
كالينۋشكا لامالا، لامالا، لامالا،
بۋباريكي ءشوپشي لامالا...
ۆدول پولىني كاۆكازا،
تام سيزوي ورەل لەتال...
* * *
پراۆوسلاۆنىي گەنەرال!..
داۋىستار بىرەسە ۇزىلەدى، بىرەسە قارلىعىپ، شىرىلداپ شىعادى. ءاربىر لەگىنىڭ اندەرى دە، داۋىستارى دا باسقا-باسقا ەستىلەدى.
اتىمتاي اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ ۇزاق ۋاقىت تىڭدادى. تابىندى، سيىرلاردى ۇمىتقانداي بولدى. ول الدىمەن اتتىڭ ۇستىندەگى وڭدەرىن شاڭ باسقان كازاك-ورىستارعا، سامايلارىنداعى ۇرپيگەن شاشتارىنا، باستارىنداعى قوڭىرايعان كارتوزدارىنا، ماڭدايلارىنداعى كاكارداعا، بەلدەگى قىلىشتارعا، سىرتتارىنداعى اسقان مىلتىقتارىنا قارادى. نايزانىڭ باسىنا ىلگەن تۋلارىنا قارادى. ونان كەيىن بارىپ اتتارىنا كوز جىبەردى. دوپ-دومالاق ءبىر قارا ات ونىڭ ەسىنە ءوزىنىڭ ءپلۇش تىستى تىماعىن ءتۇسىردى. وتكەندەگى تىماق، قارا جورعالار، گورودوۆوي، گريگوريي مەدۆەديەۆ كوزىنىڭ الدىنان ءبىر-بىر ءوتتى. اۋىر كۇرسىنىپ قويدى.
— ءاي، جىگىت! اناۋ سيىرلاردى قايىرشى! — دەگەن داۋىسقا سەسكەنىپ، باسىن جۇلىپ الدى. بىرنەشە سيىرلار تابىننان ءبولىنىپ «مينوۆنىي» جاعىنا شىعىپ بارادى ەكەن. اتىمتاي قايىرىپ اكەلىپ تابىنعا قوستى.
اركىم اينالا قورشاعان زاگوننىڭ ءىشىن ارالاپ ءجۇرىپ ءوز سيىرلارىن سىرتقا ايداپ شىعىپ جاتتى. تۇڭعات تا وسىندا ەدى. مينوۆنىيدان جۇمىستان شىققان بەتىندە جالعىز قاسقا سيىردى كۇتىپ و دا وتىردى. ءقازىر و دا سيىرىن زاگوننان ايداپ شىقتى.
— ءاي، كۇيەۋ بالا! — دەگەن داۋىستى ەستىپ تۇڭعات بۇرىلىپ قاراپ ەدى، تورت-بەس سيىردى اقىرىن ايداپ كەلە جاتقان اتىمتايدى تاني كەتتى.
— ءا، قايىن اعا، حال قالاي؟ — دەدى تۇڭعات تا.
بۇل، «كۇيەۋ بالا»، «قايىن اعا» دەگەن سوزدەر، ەكەۋىنىڭ قالجىڭى ەدى.
— كۇلتاي قايدا؟
— ۇيدە. ساعان سالەم دەدى.
سۇيدەپ اتىمتاي كۇلىپ جىبەردى.
انىعىندا-اق تۇڭعات كۇلتايمەن جۇزبە-جۇز تانىس تا ەمەس ەدى. ءتىپتى ءتىل قاتىپ تا كورگەن ەمەس. ءبىراق كۇلتايدى جاقسى كورەتىن. تەك اشەيىن سىرتتان كورىپ، «ءاي، وسى مەنىكى عوي!» دەپ، وزىنشە مەنشىكتەپ ءجۇردى. كۇلتايدىڭ مىنەزىن، قۇلقىن بىلمەيتىن. جۇمىستان شىققان قالپىندا ءوزىنىڭ وسى كەسكىنىمەن، تەرىنىڭ شاڭ-شايىرى جابىسقان باسىمەن كۇلتايدىڭ كوزىنە كورىنۋدى تۇڭعات ويلامايتىن. شاماسىنىڭ كەلگەنشە سىپايىراق، تازا كەسكىن-كەلبەتپەن كورىنگەندى جاقسى كورەتىن. ءبىر رەت ول كۇلتايدى وسى تابىندا كوردى. قاسىندا بۇقپاننىڭ توقالى شامسيا بار ەدى. تۇڭعاتتىڭ جۇمىستان شىققان بەتى ەدى. قاسقا سيىردى ايداپ شامسيا مەن كۇلتايدىڭ الدارىنان تومەن قاراپ اتىمتايعا ايتقان بولاتىن. سونان بەرى اتىمتاي تۇڭعاتتى «كۇيەۋ» اتاپ قالجىڭداپ ءجۇردى.
— كۇيەۋ، تۇنجىراپ نە ويلاپ كەلەسىڭ؟
— كىم؟ مەن بە؟
— يا.
— قالجىراپ قالىپپىن. بۇگىن باقاۋىزدان جىلقىنىڭ تەرىسىن تاسىپ شىعارىپ، كۇننىڭ كوزىنە كەپتىرىپ ەدىك.
— كىمنىڭ تەرىسى؟
— اركىمدىكى. كەيدە شاۋالي وسپانوۆ دەگەننىڭ تەرىسىن، كەيدە زاينۋلعابيدەن بۋرناشيەۆ دەگەن مىرزانىڭ تەرىسىن كەپتىرەمىز. پۇشپاق-پۇشپاعىنا ىستىك شانشامىز.
ءبىراز جەرگە بارعانشا ەكەۋىندە دە ءۇن بولعان جوق.
— يا، كۇيەۋ بالا، مال تاپ! قىزىمىزدى تەگىن بەرمەيمىز. ونى ءوزىڭ دە سەزەتىن شىعارسىڭ؟ — دەدى تاعى دا قالجىڭداپ اتىمتاي. ءبىراق تۇڭعات بۇل جولى ءسوزدى ەكىنشى جاققا بۇردى.
— قاسەننەن حات كەلدى، — دەدى اتىمتايعا قاراپ.
— امەجانوۆتان با؟ يا، قايدا ەكەن؟
— اۆستريا فرونتىندا، سوعىستا.
— نە جازادى؟
— مەنى كورگەن-بىلگەندەرگە سالەم ايت دەپتى.
اتىمتاي قاسەندى بالا جاسىنان بىلەتىن. ەكەۋى ءبىر اۋىلدا ويناپ-كۇلىپ وسكەن جىگىتتەر. «ول، سولدات بولدى-اۋ، و» دەپ قويدى ىشىنەن. ەكەۋىنىڭ ەلدە جالشىلىقتا جۇرگەن ۋاقىتتارى ەسىنە ءتۇستى. قاسەن اققوشقار قاجىنىڭ ۇيىندە جۇرەتىن. ونىڭ سىرىقتاي-سىرىقتاي قىزدارى بار ەدى. قاسەن دەسە اۋىزدارىنان سۋى قۇرىپ ءجۇردى. ۇيتكەنى، قاسەن ونشا كوركەم جىگىت بولماسا دا، دەنەلى، جاۋىرىندى، تولىق جىگىت بولاتىن. ول سول قىزداردىڭ بارلىعىمەن دە «كوڭىل قوسىپ» ءجۇردى. اۋىلداعى بايدىڭ سال بالالارى ولاردى قاسەننەن قىزعانىپ ءجۇردى. ءتىپتى كەيدە ۇرارمانعا كەلگەن كۇندەرى بولدى. ءبىراق اتىمتاي ەكەۋى ول مىرزالاردىڭ كوزدەرىنە شىققان سۇيەلدەي ەدى. شامالارى كەلمەدى. اتىمتاي لەزدىڭ اراسىندا سونى ويلاپ شىقتى.
— قاسەنگە مەنەن حات جازىڭدار. اققوشقار قاجىنىڭ قىزدارىنان ەشكىم قالعان جوق. بارلىعى دا بىتىرادى، مال بولدى، — دەدى. تۇڭعاتپەن ايىرىلاتىن مۇيىسكە كەلگەندە اتىمتاي.
— جارايدى.
— قولىڭ بوستا بىزدىكىنە كەلسەيشى.
تۇڭعات كوزىن جىلتىراتىپ «راس ايتاسىڭ با» دەگەن كىسىدەي بولىپ اتىمتايعا قارادى.
— كۇيەۋ بالا، كەل. كۇلتايدىڭ قولىن ۇستاتامىن، كەل! — دەدى الىستاپ بارا جاتىپ.
كوشەدەگى بىتىراپ كەلە جاتقان سيىرلار ءار قوراعا كىرىپ ازايا بەردى. تۇڭعات كراينىي كوشەنى بويلاپ تاۋدان تومەن قاراي ءتۇسىپ بارا جاتقاندا، الىستاعى زەنكوۆ زاۆودىنىڭ گۋدوگى ەستىلدى. بوگومولوۆتىڭ قاقپاسىنىڭ الدىنان توپتالىپ شىعىپ كەلە جاتقان جۇمىسشىلار كورىندى. بۇلار — تەرى زاۆودىنداعىلار ەدى. سوڭىنان قاباعى قارا تۇنەرىپ ياركوۆ شىقتى، ونىڭ سوڭىنان ءبىر توپ بولىپ شىققان قازاق، ورىس، تاتار جۇمىسشىلارى ءبىرىن-بىرى تىركەستەرىمەن نۇقىپ قالىپ، ياركوۆكە قارادى. مۇيىستەگى ۇيىنە جەتكەنشە قاقپاسىنا كىرىپ جوعالعانشا، جۇمىسشىلار ونى اشۋلى تۇردە وقتى كوزدەرىمەن شىعارىپ سالدى.
تۇڭعات مۇنى سەزدى.
* * *
مينوۆنىيدىڭ ىشىندەگى كىشكەنتاي عانا مەشىتتىڭ ىشىنە ۇيىلە، نامازىن وقۋعا كىرگەن باي-مىرزالار، شۋلاپ، توپىرلاپ، ساسىپ دالاعا شىقتى. كەيبىرەۋلەرى شاماسى كەلمەگەن سوڭ، كەبىستەرىن قولدارىنا ۇستاپ شىقتى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ كيىمدەرىنىڭ ءبىر جەڭىن كيىپ، ءبىر جەڭىن تىستا كيدى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ باستارىنداعى سالدەلەرى تارقاتىلىپ، اياقتارىنىڭ استىندا شۇباتىلىپ ءجۇردى.
— ءيا، اللا، نە بار؟ نە بولىپ قالدى؟
— ءورت بار ما؟
— ۇرى ۇستالدى دا؟
مينوۆنىيدىڭ ءدال ورتاسىندا جۇرت ءۇيىرىلىپ، توپتالىپ تۇر ەدى. كوبى جۇمىسشىلار. كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولىندا ۋىستاپ ۇستاعان قامىس ىستىك، ءبىر قولىندا پىشاق، باكى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولىندا تەرى ىلەتىن تاعاننىڭ سىرعاۋىلى، ءدال ورتاسىنان سىندىرىپ، ىقشامداپ توبەسىنە كوتەرىپ ءجۇر. سولاردىڭ سىرتىندا، ۇستەرىندە اق قامزول، بەلدەرىندە قىلىش-مىلتىق، يىقتارىندا پاگون ەكى-ۇش گورودوۆوي ءجۇردى. قورشاعان جۇمىسشىلاردىڭ ءدال ورتاسىندا، الدارىندا كەنەپ الجاپقىش، جالاڭ باس، قولدارىن ولاي دا، بۇلاي دا بىلعالاڭداتىپ ەكى جۇمىسشى تۇردى. بۇلار بالتا مەن ماقسۇت ەدى. ەكەۋى دە بىردەي سويلەيدى. ەكەۋى دە اشۋلى، ەكەۋىنىڭ دە كوزى قانتالاپ كەتكەن. ەكەۋى ەكى جاققا سويلەپ جاتىر.
— مينوۆنىي فابريك ەمەس، زاۆود ەمەس. ءبىراق بۇ دا بايلاردىڭ ۇياسى، بۇ دا اۋىر قارا جۇمىستىڭ ورنى. كىمگە تەرى كەپتىرەمىز؟ بايلارعا. كىمنىڭ قىلىن كۇزەيمىز، تەرىسىنە ىستىك شانىشامىز؟ بايدىكىن. كىمدەردىڭ مالىن ىربىتكە، يۆان پوستقا — جارمەڭكەگە اسىعىپ جونەلتەمىز؟ بايلاردىكىن. كىمنەن العان اقىمىز كۇندىك تاماعىمىزعا جەتپەيدى؟ بايلاردان... قيت ەتسەڭ گورودوۆويمەن، ۋچاسكەمەن، تۇرمەمەن، كاتورگامەن قورقىتاتىن كىم؟ بايلار. ەندى ولاردىڭ «تۇشكىرگەنىنە جاراكىم الدا» دەپ وتىرۋعا ورىن قالمادى. كەشە تەرى زاۆودىنىڭ بىرنەشە مىقتى جۇمىسشىلارىن بايلار جەر اۋدارىپ جىبەردى. بۇگىن بايلاردىڭ دوۆەرەننىيى ءبىر جۇمىسشىنى تاسپەن ۇرىپ جىقتى. ايىبى-اقىسىن تولىق سۇراعانى، قارسىلاسقانى. نانباساڭدار، انە قاراڭدارشى! قاراڭدارشى! جاندارىڭ اشي ما؟ جوق پا؟ — دەدى بالتا.
بالتانىڭ نۇسقاعان جاعىندا بەت-اۋزىن قان جاۋىپ كەتكەن ءبىر تاتار جۇمىسشىسى تۇردى. ەكى ادام ەكى جاق قولتىعىنان سۇيەپ تۇر ەدى. ءارقايسىسى ءۇڭىلىپ قاراپ قويدى.
— ءوي، مىناۋ شاپيقوۆ قوي!
— مۇنى بۇيتكەن كىم؟ قاي جاۋىز؟
— بلوكتىڭ دوۆەرنايى دەيدى.
— ول قايدا ءوزى؟
— قاشىپ كەتىپتى.
— بلوكتىڭ ءوزى قايدا؟
— و دا جوق، قاشقانعا ۇقسايدى.
قاندى كورگەندە تۇڭعاتتىڭ كوزىنەن جاس وز-وزىنەن شىعىپ كەتتى. ونى ءوزى دە بايقاعان جوق. ونىڭ كوز الدىنا جاس كۇنىندە بالالارمەن توبەلەسىپ جۇرگەندە، ءبىر بالانىڭ تاسپەن ۇرىپ باسىن جارعانى ەلەستەدى. ولار وندا پاپكەگە تالاستى، ءا، بۇلار نە ءۇشىن؟.. ول جاعىن تۇڭعات تۇسىنە المادى. جالعىز-اق باسىنان قان اعىپ تۇرعان شاپيقوۆتى عانا ايادى!
ماقسۇت ءوزىنىڭ زور داۋسىن كوتەرىپ، ورشەلەنىپ، ايعايلاپ تا جىبەردى:
بايلارىنىڭ پوليتيكاسىنىڭ قايسى جاققا الىپ بارا تۇرعاندىعىن بيىگىرەك ياحشا ءبىلاسىز. ءايى شۋل، ءبىلابىز!.. سوڭ بۇني؟.. ءىشلارىن ءىشليسىڭ، ءنيندى ءميحناتلارنى كۋراسىڭ. ءا، الار... الار نيشلي؟ الارمى، الار... تاياقىلاي. پوليسيا، گورودوۆوي، كيتەرگاننار، قاراعىز ءالى! كىمنارگە كيتەرگاننار سوڭ الارنى؟ — ىنشىلارگا! ايە شۋل، ءمىنا بىزگا! بىزنە ەستىرىپ الىپ كيتارگا تۇرالار. ايداگىز، تۋعانان، بىزنە توتىپ بيرگىزەر! نيگە تۇراسىز، تۇتىپ بيرگىز. ءبىز ءسىزنىڭ ءۇشىن ارلاشيك، ءا ءسىز الار ءۇشىن ءبىزنى تۇتىپ بيرگىسىز. تۇرماگا وتىرتسىننار. ايە شۋل!..
تەڭسەلگەن توپ كۇڭىرەنە ءتۇستى. ەكەۋىن ۇستاۋعا ىڭعايلانعان گورودوۆويلارعا قاراپ جۇمىسشىلار ەنتەلەي بەردى. گورودوۆويلار ىسقىرىپ جاتتى.
— پوليسياعا! پوليسياعا!
— سولداتتارمەن قورشاپ الۋعا كەرەك.
— يتتەردىڭ باسىنعانىنا نە بەرەرسىڭ!
— ناعىز جۇلىك قوي وزدەرى!
— ءيا، اللا! زامانالار بوزىلىپ بارا!
مەشىتتەن ۇركىپ شىققان بايلار، ساۋداگەرلەر شەتتە توپتالىپ تۇرىپ، سۇيدەپ ايقايلادى.
— پوليسيانىڭ قولىنا بەرمەيمىز.
— سوققىعا جىعىپ الىپ، پوليسيا شاقىرىپ تۇرعاندارىن قارا!
— قانە، جاقىنداپ كورىڭدەرشى!
— قانە، وزدەرىڭە نە كەرەك؟
سۇيدەپ شۋلاپ، ات قويعان بىرنەشە جۇمىسشىلاردى كورىپ، بايلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى اقىرىن زىتا جونەلدى. ورىك، مەيىز ساتىپ تۇرعان وزبەك بايلارى، ساۋداگەرلەرى دۇكەندەرىن جاپتى. سىرتىن كوك سىرعا بوياعان تەمىر ەسىكتەرگە اۋىر-اۋىر قۇلىپتار ءىلىندى.
ماقسۇت پەن بالتانى ورتالارىنا الىپ، شاپيقوۆتى سۇيەمەلدەپ جۇمىسشىلار مينوۆنىيدىڭ ەسىگىنەن سىرتقا شىقتى. جان جوق، شۇبىرعان بالا-شاعا. قالانىڭ مينوۆنىيعا جاقىن وتىرعان جاتاقتارى. اندا-ساندا بالتا مەن ماقسۇتتى ۇستاۋعا ىڭعايلانىپ، ۇمتىلىپ قالىپ ەكى-ۇش گورودوۆويلار ارتتارىنان ەرىپ وتىردى. امالدارى قۇرىدى.
— تاراڭدار! اتامىن! — دەپ ايقايلادى ءبىر گورودوۆوي. ءبىراق اتقان جوق. قولدارىنداعى مىلتىقتارىن بىلعالاڭداتىپ، توپتىڭ ءبىر وڭ جاعىڭا، ءبىر سول جاعىنا شىقتى.
— دالادا، ويناپ جۇرگەن كازاك-ورىستارعا كىسى جىبەردى، — دەگەن سىبىستار ەستىلدى.
جۇمىسشىلار گورودوۆويلاردى ماڭايلارىنا جولاتقان جوق. قارسى الدارىنان ءوتىپ بارا جاتقان لوموۆويلاردىڭ ارباسىنا شاپيقوۆتى وتىرعىزىپ الىپ، بىرنەشەۋى بولنيسا جاققا جونەلدى. قالعاندارى — ماقسۇت، بالتا جانە بىرنەشە جۇمىسشىلار ءبىر ارباعا وتىرىپ، قالانىڭ باتىس جاعىنا قاراي كەتتى. گورودوۆويلار اڭقيىپ قالىپ وتىردى.
— ۆوت، رازبوينيكتەر! — دەدى، ماڭدايىنداعى تەرىن ءسۇرتىپ، ەرنى بۇلكىلدەپ، قويۋ ۇزىن مۇرتى سەلتەڭدەپ، اسۋان قارىندى، مۇرنى قولاقپانداي ءبىر گورودوۆوي.
ماقسۇت، بالتا وتىرعان اربا قالاعا كىرىپ جوعالعانشا، تۇڭعات ۇزاق ۋاقىت قاراپ تۇردى.
— ۋھ!.. جوعالدى سۆولوچتار! — دەدى مۇرنى جاپىرىلعان، بەت-اۋزىن تۇك باسقان تاپال ءبىر مال دارىگەرى. بۇل ەكىنشى جاعىنان تىڭشى دا ەدى.
تۇڭعات جالت بۇرىلدى. ءبىراق مال دارىگەرى تۇڭعاتتى ەلەڭ دە قىلعان جوق، ءجۇرىپ كەتە باردى.
XIII
نويابر ايىنداعى كۇزگى سالقىن جەل قۋارىپ سارعايعان اعاشتىڭ جاپىراقتارىن جان-جاققا ۇشىرىپ ءتۇسىردى. اياقتىڭ استى سىرت-سىرت ەتەدى. اسپانداعى سۇرعىلت بۇلتتار تەرەڭ سۋدا جۇزگەن سەڭدەردەي بولىپ سىرەسىپ، اينالا ۇشىقتى قاپتاپ اكەتتى. جەل ىسقىرادى. تەرەزەلەردىڭ بوس تۇرعان قاقپاقتارى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جابىلىپ تۇر. كوشە قاپتاعان جۇرت.
قارا، كوك ءتۇستى شەنەلدەرىنىڭ جاعاسىن قوڭىرايتىپ، ءبۇرىسىپ توپ-توپ بولىپ تۇرعان اۆستريالىقتار ۇلكەن شەركەۋدىڭ دالاڭقىسىندا ءجۇر. كەيبىرەۋىنىڭ قولىندا كۇرەك، كەيبىرەۋىنىڭ قولىندا بالتا، بالشىق سىلايتىن قالاق، كەيبىرەۋلەرى ەكەۋ-ەكەۋ بولىپ كوتەرگىشكە سالىپ قۇم، بالشىق تاسىپ ءجۇر. بۇلار — تاستان ءۇي سالىپ جاتقاندار.
بۇگىن پريەم باستالعان كۇن. «نوۆوسۆەت» كينوسىنىڭ الدى قىبىرلاعان جۇرت-قازاقتار. كينونىڭ الدىنداعى ات بايلاعىشتا تىزبەكتەلگەن اربا، سالت اتتار. ءتىپتى، ول كوشەدەن اتپەن ءوتىپ ەش ادام جۇرە الاتىن ەمەس. ەلدىڭ شالدارى، بالا-شاعاسى، كەمپىرلەر، جاس ايەلدەر بارلىعى قاباتتاسىپ كەتكەن. كەيبىر قوراپتى اربالاردىڭ سىرت جاعىندا لىقىلداپ تولىپ تۇرعان سابا، پىسپەكتىڭ ءتورت قىرلى كەرتپەش باسى كورىنەدى، قوي كورىنەدى. ءارقايسىسى ۇستىنەن كيىزگە وراپ، ارقانمەن تاڭىپ تاستاعان. كەيبىر سابانىڭ استىنان قىمىزى جىلامسىراپ اعىپ تا تۇر. اربالاردىڭ ماڭى قىمىز ءيىسى اڭقيدى.
«نوۆوسۆەتتىڭ» ەسىگىنەن بىرەۋ كىرەدى، بىرەۋ شىعادى. كەيبىر پۇشپاق بورىكتى، كۇمىس كەمەر بۋىنعان جالپاق بەتتى جىگىتتەر ەسىكتەن شىعا سالا ەزۋ جيىرادى. جۋان قارىندى، قاپتال شاپاندى، كىسە بايلاعان كەڭ قونىش مىرزالار تەڭسەلە باسىپ الدارىنان شىعادى.
— بالام، نە بولدى؟
— قالدىم، جارامادىم.
ەزۋىندە كۇلكى، كوزىندە شىراداي جانىپ جايناڭداعان وت.
— ە، اينالايىن، جارىقتىق قوجا باۋستەن، قىرىق شىلتەن اۋليە-انبيالار جار بولعان ەكەن، — دەيدى ەركە بالاسىن قۇشىپ، بايبىشەلەر، كەمپىرلەر.
— جاساعانعا قۇرمالدىڭ! — دەيدى قۋانعاننان بارار جەرىن تاپپاي اقساقالدار، باي-مىرزالار.
— شىراق! بىزدىكى قايتەر ەكەن؟
— مەنىڭ نۇرلانىمدى كوردىڭ بە؟
— جولامان نە قىلدى ەكەن؟ باسى تاز ەدى، قوتىرى بار ەدى.
— ءبىزدىڭ بالانىڭ موينىنان اعاتىن ىقپاسى بار ەدى. ونى المايتىن شىعار؟
ەسىكتەن شىققان ءار بىرەۋگە وسىنداي سۇراۋلار توپەي بەردى.
ولاردىڭ ەشقايسىسىندا جۇمىس جوق. بارلىعىنىڭ دا قامى ءوز باسى، ءوزىنىڭ مۇددەسى.
بەلى بۇگىلگەن، كوزىنەن سوراسى جىلتىراعان اپپاق ساقالدى ءبىر شال تاياعىن دەمەۋ ەتىپ الاي دا، بىلاي دا ءجۇردى. شىققان بىرىنەن سۇراستىرادى. ەشقايسىنان جىلى جاۋاپ جوق.
— كورگەمىز جوق.
— الدى بىلەم.
الىنعانداردى سولداتتار قورشاپ بولەك ۇيگە قاماپ جاتىر.
شال جىلايدى. جۇرەگى شەرلى، كوڭىلى زارلى. كوزىنەن اققان جاستى قولىنىڭ سىرتىمەن اندا-ساندا ءبىر ءسۇرتىپ قويادى. بۇكىل دەنەسىمەن قالشىلدايدى. ءبىراق ءۇنى شىقپايدى. كەيدە اقىرىن بۇكشەڭدەپ بارىپ، بايلاۋلى تۇرعان ارىق اتىنىڭ ماڭدايىن سيپايدى، تەرىسى قاتپارلانىپ تىرىسقان ساۋساقتارىمەن اتىنىڭ جالىن سالالايدى. اتى اندا-ساندا كىرپىكتەرىن ءبىر قاعىپ شالعا قارايدى. ۇزاق ۋاقىت كوزىن الماي تۇرادى دا، باسىن شۇلعىپ-شۇلعىپ قويادى. «ەي، بايعۇس شال! بالاڭ قايدا؟» دەپ تۇرعان ءتارىزدى. «باسە، جالعىز بالام، امانتايىم قايدا؟ دەپ تۇرعان ءتارىزدى كوزىنەن سوراسى اققان اپپاق ساقالدى قۋارعان شال.
بۇل قالادان الپىس شاقىرىم اۋىلداعى ءبىر كەدەي شال. جالعىز بالاسىن پريەمعا اكەلىپ، تاعدىرىن كۇتىپ تولعانىپ ءجۇر. كەمپىرى تولعانىپ اۋىلدا جاتىر، كىم ءبىلسىن، اۋىر قايعىنى كوتەرە الماي تالىپ ءولىپ تە قالعان شىعار!
— اعاتايىم-ەي! اعاجانىم-اي!.. شىنىمەن، ءبىزدى تاستاپ كەتكەنىڭ بە؟ — دەپ جىلايدى، شەشەسىن قۇشاقتاپ، مۇرنى تاڭقيعان ءبىر قارا قىز. اعاسى الىنعان. ءبىراق، شەشەسىمەن ەكەۋى تاس ءۇيدى شىر كوبەلەك اينالىپ بەبەۋ قاعىپ، زار جىلاپ ءجۇر.
بىرنەشە مىرزالار، ءبىرى تاز، ءبىرى اقساق ەكى بالانى قورشاپ، كەزەك-كەزەك قۇشاقتارىنا الىپ قىسىپ-قىسىپ قويادى. سىرتىنان قاراپ تۇرعان ادامعا، بۇلاردىڭ مۇنىسى مازاق-كەلەمەج سياقتى كورىنەدى. ەكى بالانىڭ ەكەۋىنىڭ دە ءۇستى-باستارى جاماۋ، ەسكى، «بۇلارعا نەعىپ جانى اشىپ تۇر؟ نەگە ءبۇيتىپ ەرەكشە قويدى ەكەن؟» دەيدى سىرتتان قاراپ تۇرعان كىسى.
بۇل ەكەۋى — بايدىڭ بالالارىنا ايىرباسقا كەلگەن بالالار. بايلار ءۇشىن، بۇلاردىڭ الىنعانىنان كەلەتىن زيان، قالعاننان كەلەتىن پايدا جوق. سويلەسكەن اقىلارىن بەرسە بولعانى!
قۋانىشى قوينىنا سىيماعان ءبىر اربالىلار سابالارىن لىقىلداتىپ اتتارىن ايداپ الا جونەلدى. ولاردىڭ سوڭىنان كۇمىس ەر-توقىمدى، سالت جىگىتتەر شاپقىلادى. ىلىكتەس، اشنا قالا بايلارى، مولدالار، ساۋداگەرلەر شاپقىلادى.
— بۇيىرسا، ءبىر ءماجىلىس قۇراتىن بولدىق!
— شابدەن قاجىنىڭ نۇرسەيىتى قالدى!
— سالماقباي تانيدى عوي! پريەمنىڭ ءتىلماشى ەمەس پە؟
— بەيسەمباي قاجى دا بار.
— بۇلانوۆ پا؟
— ءيا.
شاپقىلاپ بارا جاتقانداردىڭ ءارقايسىسىنان سونداي سوزدەر ەستىلەدى. اربانىڭ دوڭعالاعى مەن اتتاردىڭ تۇياعى وپىر-توپىر قىلعان شاڭ-توپىراقتى كۇزدىڭ سالقىن جەلى ۇرلەپ ۇشىرىپ اكەتتى.
بەلى بۇكىرەيگەن، اپپاق ساقالدى شال قۋانىشتىلاردىڭ سوڭىنان ءموليىپ قارادى دا وتىردى. ونىڭ امانتايى قاشان شىعار ەكەن؟ ول نەگە كەشىكتى؟ الدە، راس-اق الىندى ما؟ ەندەشە، نەگە ەستىرتپەيدى؟ قوي، العان جوق شىعار!
ماناعى قارا قىزدى جەتەكتەگەن ايەل ءالى جۇگىرىپ ءجۇر.
— اعا جانىم! اعا جانىم!...
ءالى دە ءبىرتالاي ادامنىڭ كوزى تەلمىرىپ ەسىككە قاراپ تۇر.
الدەن ۋاقىتتا قاسىنا كوزىلدىرىكتى، اق كيىمدى، پاگوندى ءبىر ورىستى الدىنا سالىپ سالماقباي كۇسەمىس ۇلى شىقتى دا، باسپالداقتىڭ الدىندا تۇرىپ، جيرەن ساقالىن سالالاپ، قاسىنداعى ورىستىڭ ءسوزىن اۋداردى:
— پريەمنىڭ بۇگىنگى جينالىسى تارقايدى. ەرتەڭ كەلەسىڭدەر، — دەدى.
— مەنىڭ اعا-جانىم قايدا؟
— مەنىڭ نۇرلانىمدى بەرى شىعارىڭدارشى!
— ەي، بالام! ءبىزدىڭ امانتاي دەگەن بالا بار ەدى. سونى...
— مەنىڭ بوزداعىم، قۇلىنىم قايدا ەكەن؟ وي اللاي!
ەسىكتىڭ الدى كۇڭىرەنە قالدى.
— پريەمعا تۇسە الماي ىشتە قالعاندار ءقازىر شىعادى! — دەدى دە، سالماقباي مەن الگى چينوۆنيك كىرە جونەلدى.
جۇزدەگەن كوز تاعى دا تەلمىرىپ ەسىككە قاراپ تۇردى. ءبىراق ونىڭ ىشىنەن جىگىتتەر از شىقتى. «نوۆوسۆەتتىڭ» سىرتقى ەسىگى جابىلعاندا، ەسىككە تەلمىرىپ تۇرعان ءبىر توپ ادامدار اڭتارىلىپ بىرىنە-بىرى قارادى. ونىڭ ىشىندە شال دا، قارا قىز جەتەلەگەن جەسىر ايەل دە بار ەدى.
* * *
اتىمتاي «نوۆوسۆەتتىڭ» قىزىل تاس ۇيىنە، قالاي كىرىپ قالعاندىعىن سەزگەن دە جوق. بەيسەمباي قاجى بۇلانوۆ سىرتىنان يتەرمەلەپ وتىرىپ زالعا كىرگىزدى. زالدىڭ ءىشى تەر ساسيدى. ۇلكەن كەڭ زالعا كىرگەندەردىڭ باسىندا، ساحنادا كولدەنەڭ ۇزىن بيىك ۇستەل جاعالاي تورت-بەس ادام وتىردى. اق شاپان جامىلعان، قولىندا جالعىز كوزدى ءدۇربى قۇساعان بىردەڭەسى بار، بۋرىل ساقالدى بۇكىر شالدىڭ الدىندا بىرنەشە جىگىت تىرداي جالاڭاش بولىپ قاتار تۇزەپ تۇردى.
— وسى جەرگە وتىر. كەزەگىڭ كەلگەندە شاقىرادى، — دەدى، اتىمتايدى زالدىڭ ەڭ الدىنداعى ءبىر ورىندىققا وتىرعىزىپ بۇلانوۆ. سۇيدەپ، باسبالداقتى اتتاپ ساحناعا ءمىندى دە، ۇستەل توڭىرەگىندەگىلەردىڭ قاسىنا باردى.
ءبىر جاقتا مىلتىق، قىلىش اسىنعان بىرنەشە سولداتتار، پريەمنايا وتكەن، الىنعان جىگىتتەردى ءبىر بولمەگە قاماپ جاتتى.
اتىمتاي ارى-بەرىدەن سوڭ ءوزىنىڭ مۇندا نەگە كەلگەندىگىن ويلادى. «مەن نەگە كەلدىم وسى؟» دەدى وزىنە-وزى سۇراۋ قويىپ. ءبىراق مۇندا كەلە جاتقاندا ونىڭ سەبەبىن ىشىنەن ويلاپ، ءبىلىپ كەلىپ ەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بەيسەمباي بۇلانوۆ اتىمتايدى بۇقپان باي ەكەۋى (قاستارىندا تاعى ءبىر جۋان قازاق بار) بولىپ ورتاعا الدى. بۇرىن جىلى شىراي كورسەتپەگەن، ادام دەپ ەلەمەگەن بۇقپان «بالام!» دەيتىن بولىپ الدى. ول نەلىكتەن؟ اتىمتايدى نەگە ولار پريەمگە تۇسۋگە ۇگىتتەدى؟ مۇنىڭ ءمانىسى نە؟ بۇلانوۆتىڭ قىلىعى ما؟ ە، وعان نە ىستەپ ەدى؟ نە جازىعى بار؟ الدە بۇقپاننىڭ ءوزى مە؟.. شامسيامەن ەكى ورتاداعى جاقىندىقتى سەزىپ قويدى ما؟.. كىم ءبىلسىن؟ ۇعىمسىز ءبىر نارسە ايتەۋىر.
ءۇيدىڭ ءىشى ىعى-جىعى، تولعان قازاق جىگىتتەرى. دابىرلاعان ءسوز. ىشىندە نەشە ءتۇرلى مۇگەدەكتەر بار: اقساق تا، سوقىر دا، بۇكىر دە، تازى دا، كەكەش تە، سەلتەك باس تا، ساقاۋ دا...
مانادان قاسىنداعىلارمەن اجەپتاۋىر سويلەسىپ، سىبىرلاسىپ وتىرعان كەيبىر جىگىتتەر دوكتوردىڭ، كوميسسيانىڭ الدىنا بارعاندا نە ساقاۋ، نە كەكەش بولىپ شىعادى. قويشى قۇساعان ءبىر بۇكىر بالانى جەلكەسىنە تۇيگىشتەپ دوكتور ولگەنشە شىڭعىرتتى. شالقاسىنان دا، ەتبەتىنەن دە جاتقىزدى. اياعىندا دوكتور:
— نە گودەن! — دەپ، ارتىنان بالاعاتتاپ قولىن ءبىر-اق سەرمەدى. بۇكىر بالا قۋانىپ، دومالاپ شىعا جونەلدى.
ساقالى قاۋقيعان بىرەۋ ساقاۋسىپ، دوكتوردىڭ الدىندا بىلدىراپ تۇردى.
— اتىڭ كىم؟
— و-و-وۋ. ۋاھاۋ... ءو-ۋ-ۋ
— فاميلياڭ؟
— ءو-ۋ.
— جاسىڭ نەشەدە؟
— ۋاھا..ھا..ءو-ۋ...
وتىرعانداردىڭ تىستەرى اقسيىپ جىميا ءتۇستى. مانادان جۇرەگى ءدۇرسىل قاعىپ ۇندەمەي، كۇلمەي وتىرعان اتىمتايدىڭ دا وڭىنە كۇلكى جۇگىردى.
دوكتور قاۋقيعان ساقالدىنىڭ جانىن قيناپ بىرنەشە ورەسكەل ادىستەر قولدانىپ ەدى، «ساقاۋرا» ءتىل ءبىتتى. سالماقباي كۇلىمسىرەپ تۇرىپ، ونىڭ ايتقان ءسوزىن دوكتورعا ءتۇسىندىرىپ بەردى.
— جارايدى، الىنادى، — دەدى دوكتور، كەۋدەسىنەن يتەرىپ قالىپ ساقالدى كىسىنى. ول وكىرىپ جىلاپ قويا بەردى. سولداتتار بولەك بولمەگە يتەرىپ كىرگىزىپ جىبەردى. وكىرگەن داۋىس ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن عانا بارىپ قويىلدى.
— اتىمتاي اۋپىلدەكوۆ!
كوميسسيا حاتشىنىڭ سۇيدەپ اعايلاعان داۋىسىن ەستىپ اتىمتاي «سەلك» ەتە ءتۇستى. جۇرەگى القىمىنا كەلىپ تىعىلعانداي، اقىرىن ورنىنان تۇرەگەلىپ، شاقىرعان جەرگە جونەلدى.
دوكتور اتىمتايدى ونشا ۇزاق قاراعان جوق:
— تازا، جارايدى، الىنادى، — دەدى.
بىردەڭە ايتپاقشى بولىپ بالپىلداپ كەلە جاتقان بۇلانوۆتى اتىمتاي كەۋدەگە يتەرىپ قالدى دا، كيىمدەرىن قۇشاقتاپ، سولداتتاردىڭ ايداعان ىڭعايىنا باردى. «ەندى ايتاتىن نە بار. جۇمىس ءبىتتى!» — دەدى ىشىنەن وز-وزىنە. كيىمىن كيىنىپ جاتقاندا ونىڭ كوز الدىنا قاسەننىڭ كەسكىنى جارق ەتە ءتۇستى. باسىن وڭ جاق يىعىنا تامان جىعا ءتۇسىپ ويلانا كەتتى. ەتىگى قولىندا تۇر ەدى، ونى بايقاعان دا جوق، ۇستاپ وتىردى. ونىڭ ارتىنان كۇلىمسىرەپ، ەركەلەپ تۇرعان شامسيا ەلەستەدى. بىرەسە، مۇڭايىپ قاراعانداي بولدى. بىرەسە، اۋزىن بۇلتيتىپ، وكپەلەگەن ءتۇر كورسەتەدى. اۋىل، جاس شاعى، اشىنا دوستارى، قۇرداستارى كوزىنىڭ الدىنان ەلەستەپ ءبىر-بىر ۇشتى. ءجۇن ءيىرىپ وتىرعان كەمپىر شەشەسى، ەتىك جاماپ وتىرعان كارى اكەسى ەلەستەدى. جان-جاعىن ورلاپ تاستاعان مولا ەلەستەدى. اتىمتايدىڭ ءوڭى بىرتە-بىرتە تۇنجىراي بەردى. جەكسۇرىن كەسكىندى بۇقپان قارسى الدىندا قارقىلداپ كۇلىپ تۇرعان ءتارىزدى. اۋزىنىڭ تىستەرى سارعايىپ، سورايىپ تۇر. ەكى كوزى ۇڭگىردەي. اۋزى ءبىر ءتۇپسىز شىڭىراۋ ءتارىزدى.
اتىمتاي سول تۇنجىراعان بويىمەن اسىعىپ كيىنىپ العانىن بايقاماي دا قالدى.
زالدىڭ ءىشى كۇڭگىرت. دابىرلاعان داۋىستار ەستىلەدى. الدەقايسى سىڭسىپ جىلاعان ءتارىزدى. مۇرنىنا اۋىر تەر ءيسى كەلدى.
— شا-گوم مارش! — دەگەن داۋىستى ەستىپ الدىنا قاراي بەرىپ ەدى، توپىرلاپ دالاعا شىعىپ بارا جاتقان جىگىتتەرمەن بىرگە ەرە شىقتى. الدى-ارتى قورشاعان سولداتتار.
كەش قارا كولەڭكەلەنىپ، ءتۇن پەردەسى بەرى قاراپ سىرىلىپ كەلە جاتقان سياقتى بولدى.
XIV
ءتۇن اسپان-كوكتى قارا پەردەسىمەن قاپتاپ، تۇنەرەدى دە تۇرادى. كوشەنىڭ الدەقاي جەرلەرىندە ابالاپ ۇرگەن ساق يتتەردىڭ داۋىسى جاڭعىرىعىپ، بىرەسە وڭنان، بىرەسە سولدان ەستىلەدى. كوشەدە جان جوق. شەت كوشە، ەش ادام مەزگىلسىز جۇرمەيتىن قاۋىپتى كوشە. قالاداعى قىبىرلاعان جاننىڭ بارلىعى دا شىرت ۇيقىدا جاتىر. كوپ ۇيلەر، تەرەزە قاقپاقتارىنىڭ سىرتىنان كولدەنەڭ تەمىرمەن باستىرىپ تاستاعان. الدەقاي كوشەلەردە كۆارتال كۇزەتكەن كۇزەتشىلەر ءجۇر. ولاردىڭ داعدىلى، تۇنگى بەلگىلەرى:
توق-توق! توڭي-توقي، توق-توق!..
توقىلداق ۇرىپ ءجۇر... ولاردان باسقا تاعى كىمدەر وياۋ؟ قازارماداعى كۇزەتتە تۇرعان سولداتتار. پوليسيانىڭ، تۇرمەنىڭ الدىنداعى كىشكەنتاي كۇركەشىكتەردەگى قاراۋىلشى سولداتتار. ءۇي، قورا ەسىگىن بۇزىپ، قولىنا تۇسكەن زاتتى كوتەرىپ اكەتەتىن ۇرىلار. يت قۇساپ ءار جەردى تىمىسكىپ، پاتشانىڭ، بايدىڭ، سولاردىڭ ۇكىمەتىنىڭ اماندىعى ءۇشىن جالدانىپ «كاسىپ» قىلىپ جۇرگەن تىڭشىلار...
نادەجدانىڭ ۇيىندە، كۇبىرلەگەن دىبىستار ەستىلەدى. بipece كوتەرىڭكى، بىرەسە سايابىر. ءىشى لىق تولعان ادام، بىقسىعان كوك ءتۇتىن. جالعىز-اق جاپسارداعى شەگەگە ءىلىنىپ قىلتيعان شام عانا بايقالادى. كوزدى ۇيرەتىپ العانشا، ءۇيدىڭ ىشىندە تۇك كورىنبەيدى.
ءار جەردە اركىمنىڭ ءوڭى كورىنەدى. بىرەۋلەرى ورىندىقتا وتىر، بىرەۋلەرى جاپسارعا ارقا سۇيەپ تۇرەگەلىپ تۇر. پەشتىڭ قاسىندا ءۇش-تورت ايەلدەر دە كورىنەدى. قايات پەن نادەجدادان باسقا ەكەۋى بۇگىنگە دەيىن كورىنبەگەن بوتەن ايەلدەر.
ومىراۋى اعىتۋلى، شاشى ۇرپيگەن ەڭگەزەردەي بىرەۋ قاعازدى جايىپ تاستاپ ۇستەلدىڭ قاسىندا وتىر. اندا-ساندا قولىن ءبىر كوتەرىپ قالىپ، وتىرعان ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلە جازداپ قوپاقتاپ قويادى. كوزى كورىنبەيدى. جالعىز-اق سىرتىندا تۇرعان شامنىڭ جارىعىندا جىلتىراپ ۇرپيگەن شاشى، اعاراڭداعان ءوڭى كورىنەدى. ورىس سياقتى.
— جولداستار!.. سوڭعى كەزدەردە ءبىزدىڭ بولشيەۆيكتەردىڭ ورتالىق كوميتەتىنەن الىنعان حابارىندا، ورىس ارمياسىنىڭ نەمىستەردەن جەڭىلىپ بەرى قاراپ شەگىنگەنىن ايتادى. ءبىراق گازەتتەر ونى جازبايدى. مەنشيەۆيكتەر، ەسەرلەر سوعىستىڭ ۇدەگەنىن ءتاۋىر كورەدى. نەمىستەر ءبىزدىڭ ارميانى پولشادان، كارپاتتان بەرى تىقسىرىپ تاستاپتى. وسى كۇنگى كۇشتى سوعىس پولشا جاعىندا بولسا كەرەك. ءبىراق وعان قاراپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىسپاعى، تەگەۋرىنى بوساڭداعان جوق. بايلارمەن بىرىگىپ الىپ مەنشيەۆيكتەر، ەسەرلەر «نەمىستەردى جەڭگەنشە سوعىسۋ كەرەك» دەپ ۇران كوتەرىپ ءجۇر. «الدىمەن، نەمىستەردى جەڭىپ الايىقشى، ريەۆوليۋسيانى سوڭىنان كورەرمىز» دەسەدى. ءبىراق ءبىز، بولشيەۆيكتەر، ولاردىڭ نيەتىنەن اۋلاقپىز. ءبىزدىڭ ۇرانىمىز: «سوعىس ءبىتسىن! ەڭبەكشىلەردى تابانعا سالىپ يلەگەن بايلار ۇكىمەتى جويىلسىن! جۇمىسشى تاپقا ۇستەمدىك بەرىلسىن!» مىنە، وسى جول، ارينە، مۇنى ءبىز جالعىز قۇرعاق تىلەكپەن عانا ىسكە اسىرا المايمىز، نە ىستەۋ كەرەك؟ جۇمىسشىلاردىڭ، قارا شارۋالاردىڭ، سولداتتاردىڭ اراسىندا ۇگىت جۇمىسىن كۇشەيتۋمەن، قارۋ الىپ پاتشالىققا، بايلار ۇكىمەتىنە قارسى سوعىسۋمەن جارىققا شىعا الامىز. «زاۆود، فابريكا — جۇمىسشىعا، جەر — قارا شارۋاعا!» دەگەن ۇراندى ءبىز سول ۋاقىتتا عانا ىسكە اسىرامىز. ريەۆوليۋسيا قانسىز، قۇرباندىقسىز جاسالمايدى. ءبىز مەنشيەۆيكتەر ەمەسپىز. قيىنشىلىقتان، قورقىنىشتان قايمىعىپ، جاۋىردى جابا توقىپ جۇرە بەرمەيمىز...
ەشكىم وتىرعان ورنىنان قوزعالعان جوق. باستارىن جوعارى كوتەرىپ ءسوز ايتىپ وتىرعان ادامعا قادالىپ قارادى دا وتىردى. ول بۇل سوزدەردى ءاربىر سويلەمىن زىلدەندىرىپ، اشىق-اشىق قىپ ايىرىپ تاستاپ وتىردى. ءارقايسىسىنىڭ قولىندا ءتۇتىنى جوعارى كولبەپ تۇرعان شىلىم كورىندى.
— دا، ۋچەبنايا كومانداداعى سولداتتار اراسىنداعى ۇگىت-تۇسىنىس جۇمىستارى بىزگە ارزانعا تۇسكەن جوق. اركاديي پاۆلوۆيچتەن ايرىلدىق. گروموۆتىڭ جۇمىسىن تاعى دا وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر. ولار كەتكەننەن كەيىن كوميتەت كوپ ويسىرادى. ارامىز كوپ ولقىلاندى. ءبىراق ولاردىڭ ەككەن جەمىسى قۇرىعان جوق. فرونتقا ءبىز ريەۆوليۋسيا رۋحى بار ءبىرتالاي سولداتتاردى جىبەردىك. ارينە، ولاردىڭ ىشىندە ريەۆوليۋسيا ءۇشىن ابدەن بەلىن بەكەم بۋىپ، بىلەگىن سىبانىپ جەتپەگەن كەيبىر سولقىلداقتار دا بار. ونى دا جاسىرۋعا بولمايدى... مەدۆەديەۆتىڭ تىڭشىلارى ءبىزدىڭ سوڭىمىزعا مىقتاپ ءتۇستى... زەنكوۆ، بوگومولوۆ زاۆودتارىنداعى وقيعالاردى ءالى ۇمىتقان جوق شىعارسىزدار!.. جۇمىسشىلاردىڭ مۇددەسىن ۇستاپ بەرىپ جۇرگەندەردىڭ كىم-كىم ەكەندىكتەرىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. مەنشيەۆيك، ەسەر، كادەت... ۇساق بايلاردىڭ اراسىنان شىققان زيالىلار، پوپ پەن مولدالار، پاتشانىڭ سىي قىپ تارتقان شەكپەنىنە، ناگرادىنا ءماز بولىپ، ۋريادنيككە، كرەستيان ناچالنيكتەرىنە پرەداتەل (ۇستاپ بەرۋشى) بولىپ ەرگەن ۆولوستنويلار، قازاقتىڭ بايلارى... تەگىندە، بالتا، قىلىش، ماقسۇت، قابىل جولداستار ولاردىڭ قىلىقتارىن اشىپ ايتتى. بىزدە ءقازىر كونسەرۆ زاۆودىنداعى جۇمىسشىلار اراسى دا جاقسى. مەحانيچەسكيي زاۆود جۇمىسشىلارىنىڭ اراسى دا جامان ەمەس. بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن كوڭىلدەگى ۇيىستىرىلماعان جەرلەر: لوموۆويلار اراسى، تيىرمەندەگىلەر، زەنكوۆ، بوگومولوۆ زاۆودتارىنداعى جۇمىسشىلار اراسى بولىپ وتىر. گروموۆ جولداس بارىندا بوگومولوۆ زاۆودىنىڭ جۇمىسشىلارى اراسىندا ۇگىت جۇمىستارى جولعا قويىلىپ كەلە جاتىر ەدى. جاعدايسىز وقيعا تۋىپ قالىپ، ونداعى جۇمىسشىلاردىڭ اراسى بىزبەن بايلانىسسىز قالدى. مەنىڭشە، «تىڭشىلاردىڭ ءىزى سۋىسىن» دەگەن پىكىردى بىلاي قويا تۇرىپ، وسى ايتىلعان جەرلەردىڭ جۇمىستارىن قايتا جولعا سالۋ كەرەك. ارينە، كوميتەت باسىندا جۇرگەندەر، ءبىز، ازبىز. ءبىراق كوبەيتۋشى دە، كوبەيۋشى دە ءوزىمىز. بولشيەۆيك پارتياسىنىڭ توڭىرەگىنە جۇمىسشىلاردى ۇيىستىرۋ: ول — ءبىزدىڭ ۇزدىكسىز، ەشبىر بۇلتارۋسىز ىستەيتىن مىندەتىمىز... ريەۆوليۋسيا بىزدەن سونى تىلەيدى!..
ۇرپيگەن شاشتى، ومىراۋى اشىق جىگىت سۇيدەپ ءسوزىن توقتاتتى دا، جان-جاعىنا قارادى. ءبىرازدان كەيىن وتىرعاندار بىرتىندەپ قوزعالا باستادى. ءبىرى جوتەلدى، ءبىرى تاماعىن كەنەدى. ءبىرى ەسىك الدىنداعى شىلاپشىنعا تۇكىردى.
— ماعان ءسوز بەرىڭىزشى، جولداس ماكاروۆ! — دەدى بارىلداعان داۋىستى بىرەۋ، ەسىك جاققا تۇرىپ. بۇل — بوگومولوۆ زاۆودىنداعى جۇمىسشى يۆانوۆ الەكسەي ەدى.
— سويلەڭىز، جولداس يۆانوۆ!..
— جولداس ماكاروۆتىڭ سوزىنە تۇگەل قوسىلامىن. ءبىراق، مەنىڭ ازعانتاي عانا زامەچانيام بار، ول مىناۋ: جولداس ماكاروۆ ايتادى، بوگومولوۆ زاۆودىنداعى جۇمىسشىلارمەن بايلانىسسىز قالىپ وتىرمىز دەيدى. مەنىمشە، جولداس ماكاروۆ ونداعى جۇمىسپەن تانىسپاعان بولار. مەن جولداس گروموۆ تۇسىندا، سونىڭ رەكومەنداسياسىمەن پارتياعا كىردىم. ونشا ساۋاتتى ەمەسپىن. ءبىراق جولداس گروموۆ ارقىلى ءبىزدىڭ بولشيەۆيكتەردىڭ پروگرامماسىمەن، ريەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى الىپپەسىمەن تانىستىم. قازىرگى كۇنى بىزدەگى جۇمىسشىلاردىڭ بىرەن-ساران سىڭارجاقتارى عانا بولماسا، باسقاسى تەگىس بولشيەۆيكتەر جاعىندا، بولشيەۆيكتەرگە تىلەكتەس. بىزدە ورىس پەن نوعايدان بىرنەشە كىسى سوسيال-دەموكراتتار بار. وزدەرى اق-قارانى تانىمايدى. ءبىراق وزدەرىنشە شەشەن-اق. ولار: «بولشيەۆيكتەر نەمىسكە ساتىلعاندار. بىزگە نەمىستەردى جەڭىپ بولعانشا سوعىسۋ كەرەك. «ۋچەرەديتەلنوە سوبرانيە كەرەك» دەپ سوعادى. ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ بوتاي دەگەن مىقتى ءبىر قازاق جۇمىسشى قويىپ قالىپ بىرەۋىن شاڭعا قۇلاتتى...
— حا-حا-حا...
— حو-حو-حو.
شاشى ۇرپيگەن جىگىت، ماكاروۆ، ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ قولىن جوعارى كوتەردى:
— تىس-سس-سس!.. بەرى قاراڭدار، جولداستار! تارقايتىن ۋاقىت بولدى. ايتاتىن ءبىر-اق اۋىز ءسوزىم بار: قارۋ-جاراق جيناۋ كەرەك. كىمنىڭ قولىندا قارۋ قىلاتىن زات بولسا، كوميتەتكە اكەپ تاپسىرسىن.
— جارايدى!
— دۇرىس!
— بار!
— تاپسىرامىز!
— تابامىز!
— ءبىز ءبىر بەردەڭكە مىلتىق تىعىپ قويدىق! — دەدى پەشتىڭ قاسىندا تۇرعان ايەلدەر.
— مولودەس، ايەلدەر.
ۇيدەگىلەر ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى اقىرىنداپ شىعا جونەلدى. قاقپاسىز، قۇيماسىز قورانىڭ ءارقايسىسى ءار جاعىنان شىقتى.
— تانيا! سەندەر ۇمسىندىق ەكەۋىڭ وسىندا قونىڭدار! — دەدى قايات ەكى ايەلگە.
— جوق، مەن كۇيەۋىممەن بىرگە قايتامىن. تانيا قونسىن! — دەدى جالپاق بەتتى قارا تورى قازاق ايەلى.
— بالتا كەتىپ قالدى عوي!
— جوق ول دالادا كۇتىپ تۇرعان شىعار!
سۇيدەپ، قوشتاسىپ ۇمسىندىق شىعا جونەلدى.
* * *
— تانيا گاۆريلوۆا دەگەنى كىم ەكەن دەسەم، اياعىندا سەن بولىپ شىقتىڭ عوي، — دەدى، ساقىلداپ كۇلىپ نادەجدا.
تاڭەرتەڭ جۇمىسقا باراردىڭ الدىندا ءۇش ايەل — قايات، تانيا، نادەجدا شاي ءىشىپ وتىردى.
— ءيا، مەن، كونسەرۆ زاۆودىنىڭ پايالنىي تاراۋىندا جۇرگەندە، كادىمگى دەريەۆنيانىڭ كرەستيان ايەلى ماشا ەدىم، تۇرمە مەنى «تانيا گاۆريلوۆاعا» اينالدىردى، — دەدى تانيا.
— ءبىز سەن تۋرالى... ماشا كونسەرۆ زاۆودىنان ءوز بەتىمەن شىعىپ كەتتى دەپ جۇردىك، — دەدى قايات، تانيانىڭ يىعىنا قولىن سالىپ.
تانيا كۇلدى.
— ۇيىمدە ءتىنتۋ بولعاننان كەيىن مەنى اياعىندا تۇرمەگە ايداپ الىپ بارىپ قامادى. بىرنەشە كۇننەن سوڭ تۇستەن كەيىن تەرەزەنىڭ الدىندا وتىر ەدىم، سولداتتار ءۇش-تورت ادامدى قورشاپ اكەلىپ تۇرمەنىڭ قوراسىنا كىرگىزدى. پەتردى بۇرىن تانىپ جۇرەتىن ەدىم. و دا مەنى تانيتىن. ءبىر كۇنى تۇرمەدە تازارتۋ ءجۇردى دە، بىرنەشە ايەلدەر سىرتقا پوموي الىپ بارىپ توگىپ ءجۇردى. ءبىزدىڭ ارادا جەزوكشەلىكپەن كاسىپ ەتىپ ءجۇرىپ، بىرەۋدى تالاپ تۇرمەگە تۇسكەن ناتاليا دەگەن بىرەۋ بار ەدى. مەن سول ارقىلى پەترعا حات جازدىم. «تىسقا شىعىپ جۇرسە، بەرەرسىڭ» دەدىم. ۇيتكەنى، مەنى تازارتۋعا شىعارمادى. ناتاليا مەنىڭ حاتىمدى تاپسىرىپتى. ءبىراق پەتر ماعان جاۋاپ قايىرمادى.
— قالاي جاۋاپ قايىرسىن. ءوزىڭنىڭ شىن اتىڭدى جازباپسىڭ. تەك اشەيىن «مەنى نادەجدا بىلەدى» دەپسىڭ دە قويىپسىڭ. ءبىز بالتا ەكەۋمىز «پروۆاكاسيا» دەپ ۇقتىق، — دەدى نادەجدا تاعى دا ساقىلداپ كۇلىپ.
سول كۇننەن باستاپ، بۇل ۇيدە ءۇش ايەل تۇردى.
XV
«پەكوۆ قالاسىنان شىقپايمىز عوي، سوندا جاتىپ-جاتىپ ەلگە قايتامىز عوي دەپ ەدىم. بەكەر ەكەن!» — دەدى ىشىنەن اتىمتاي!
ءىشى ساسىق، سۋىق ءبىر ۇلكەن اعاش ءۇيدىڭ ىشىندە قازاقتىڭ جىگىتتەرى بىج-بىج قايناپ ءجۇردى. بۇل — گەرمان فرونتىنان بۇرىن بولىنگەن، قيراعان ءبىر كىشكەنتاي قالانىڭ مەكتەپ ءۇيى. بۇل ماڭايدا بۇدان باسقا ەشبىر ءۇي جوق، قورا-قوپسى جوق. كەيبىر جەرلەردە، اينالا جاپسارلارى جەرمەن−جەكسەن بولىپ، قۇر اشەيىن موينى عانا سورايىپ، جەتىمسىرەپ تۇرعان پەشتەر عانا كورىندى. مىڭداعان قازاق جىگىتتەرىن سولداتتار ايداپ اكەلىپ وسى ۇيگە قامادى. ءبىراق، ولار بۇعان سيعان جوق، اۋزى-مۇرنىنان شىقتى، ءتىپتى ءبىرتالاي ادام كۇزدىڭ قوڭىر سالقىن اۋەسىندە دالادا جاتتى. ءتۇن بولسا، نەمىستەردىڭ وكوبىنا قاراعان تەرەزەلەردى ءۇيدىڭ ىشىندەگى جىلتىراعان وتتار كورىنبەستەي ەتىپ، قاپتاپ قويدى. سوڭعى كەزدە جىگىتتەر جۇمىستى تۇندە ىستەپ ءجۇردى. ۇيتكەنى، تۇندە سوعىس سالبىرلايتىن، ول ءبىر. ەكىنشى، كۇندىز نەمىستەر دامىل بەرگەن جوق. زەڭبىرەكتىڭ، پۋلەمەتتىڭ، مىلتىقتىڭ وعى جاڭبىرداي جاۋدى. جىگىتتەر ءبىر وزەننىڭ ۇستىنە كوپىردى ءۇش رەت سالىپ ەدى. سونىڭ ۇشەۋىن دە نەمىستەر اەروپلانمەن ۇشىپ ءجۇرىپ، اسپاننان بومبى تاستاپ قيراتتى.
ەندى بىرەر ساعاتتان كەيىن، تۇندە وكوپ تۇزەۋگە باراتىن بولعان سوڭ، جىگىتتەر «تىنىعىپ» جاتىر ەدى. كەيبىرەۋلەرى قارا نانعا، سورپاعا تالاستى. قازانداعى بوتقاعا تالاستى. كەيبىرەۋلەرى ۇيلەرىنە حات جازدى. كەيبىر ولەڭشىلەرى ءوز باستارىنداعى وقيعالاردى تىزبەكتەپ ولەڭ شىعارىپ جاتتى. كەيبىرەۋلەرى كيىمدەرىن جامادى. تاعى بىرەۋلەرى شالقاسىنان جاتىپ الدەنەگە مۇڭايىپ، كوزدەرىن جىلتىراتىپ، وي ويلادى. اتىمتاي دا سوڭعىلاردىڭ ءبىرى ەدى. «جانىم-اۋ، ەلگە قاشان قايتار ەكەنبىز؟» دەدى ءۇيدىڭ اشاسىنا كوزىن تىگىپ. جىگىتتەردىڭ كوبى-اق سونى ويلادى:
«ەلدى امان-ەسەن كورەمىز بە؟ الدە قيىر شەتتە قىرىلىپ قالامىز با؟»
ەكىنشى ءبىر جاعىنان سولداتتاردىڭ باستىقتارى دا، وفيسەرلەرى دە دامىل بەرگەن جوق. قيت ەتسە-اق بوقتاپ، بالاعاتتاپ ونباسى ءجۇر. كەيبىر قازاق جىگىتتەرىن ساباپ تا تاستادى. وعان قارسىلىق ەتكەن ەشبىر ادام جوق. زىعىرداندارى قايناپ، اشۋ كەرنەپ، بۇيرىقتارىنا بويسۇنا بەردى. جىگىتتەردىڭ اراسىنداعى مولدالار:
— سابىر ەتىڭدەر، جىگىتتەر! ىجداعات ەتىڭدەر، جىگىتتەر. پاتشا اعزامنىڭ نيزامىنا بويسۇنباسقا بولمايدى! — دەپ ۇگىتتەپ ءجۇردى.
بويسۇنباعاندا قولداناتىن امال نە؟..
كۇندەي كۇركىرەگەن زەڭبىرەك داۋىسى، ناجاعايداي جارقىلداعان وق، ول زارەنى ءبىر السا، باستىقتار زارەنى ەكىنشى الدى. اتىمتاي مۇنى دا ويلادى. «بىلاي تارتساڭ وگىز ولەدى، ولاي تارتساڭ — اربا سىنادى»، — دەدى ىشىنەن تاعى دا اتىمتاي.
كەشە جارالىلاردى، ولگەندەردى كوتەرتكىگە سالىپ تەرىپ جۇرەتىن ادامدار سوعىسىپ ءجۇرىپ ولگەن سولداتتارمەن بىرگە، دەنەلەرى بىت-شىت بولىپ كەتكەن بىرنەشە قازاقتى دا اكەلدى. ءبىراق مۇنى جىگىتتەردىڭ كوبى كورگەن جوق. اتىمتاي ونى كوردى. ءبىر قازاق جىگىتىنىڭ دەنەسى بار، باسى جوق. وق جۇلىپ كەتكەن. جالعىز-اق، قازاق ەكەنىن كيگەن تۇتە-تۇتە بولعان كيىمىنەن عانا بىلۋگە بولادى. بىرەۋلەرىنىڭ قارىنى جارىلىپ شەگى سالبىراپ جاتىر. تاعى بىرەۋلەرىنىڭ ەكى اياعىن، قولىن جۇلىپ اكەتكەن. قانى شاپشىپ تۇر. ونە بويلارى ۇلپىلدەگەن قىزىل شاقا. وسىلاردىڭ بارلىعىن دا تەرەڭ ءبىر شۇڭقىرعا كومىپ تاستاي بەردى. مولدا مەن پوپ اراسىندا ءجۇر. اتىمتايدىڭ كوزىنىڭ الدىنان بۇل دا ەلەستەپ ءوتىپ جاتتى.
بۇلاردىڭ ارتىنان اتىمتايدىڭ ەسىنە نوسەربايدىڭ ۇيىندە بولعان كەش، ونداعى جينالعان ءتۇرلى كەسكىندى ادامدار ءتۇستى. سويلەنگەن ءتۇرلى سوزدەر ەسىنە ءتۇستى. اسىرەسە، ونىڭ كوزىنىڭ الدىندا كوزى كۇلىمدەپ، ەرنى جىبىرلاپ تۇرعان جيەنباي امانجول ۇلى، كىشكەنتاي عانا قارا تاقيانى شەكەسىنە ورناتىپ، سىرلى پودنوسقا سالىپ سىرا تاسىپ جۇرگەن سۇقسىر تۇردى. ەكى قولى قىپ-قىسقا، دەنەسى جۋان، بۇعاعى سالبىراعان، ەكى كوزى سىعىرايعان بۇقپان، ايۋداي اڭىرعان مەدۆەديەۆ، تاعى دا اركىمدەر تۇردى. «ۇيات بولادى، ۇيات بولادى» دەدى وز-وزىنە اتىمتاي. بۇل — نوسەربايدىڭ ۇيىندەگى جيىندا سۇقسىردىڭ اتىمتايعا ايتقان «اقىلى» ەدى. ونان كەيىن اتىمتايدىڭ ويىنا، سول جيىندا جيەنباي امانجول ۇلىنىڭ ءبىراز سوزدەرى ءتۇستى: «عاپۋ ەتەرسىزدەر!.. مەنىمشە، قارا جۇمىسقا العاننان دا، تۋرا سولدات قىزمەتىنىڭ وزىنە العان جاقسى...» دەدى وز-وزىنە تاعى دا اتىمتاي. وسىلاردى ويلاپ ولاي دا، بىلاي دا اۋناقشىدى، ءوزىنىڭ سول جيىندا ازىن-اۋلاق ەستىپ قالعان سوزدەرى قۇلاعىنىڭ تۇبىندە شىڭىلداپ تۇرعانداي بولدى. ءسويتىپ جاتىپ، قالتاسىنان، جيەگىن قىزىل-جاسىل جىپپەن كەستەلەپ تىككەن بەت ورامالىن الىپ بۇكتەۋىن جازدى دا، اينالدىرىپ قارادى. مۇنى شامسيا بەرىپ ەدى. ەندى ەسىنە شامسيا ءتۇستى. كىشكەنتاي عانا دوپ-دومالاق بولىپ اتىمتايعا قاراپ سىزىلىپ تۇرعان سياقتى، قالجىڭداپ الدەنە ايتىپ كۇبىرلەپ تۇرعان ءتارىزدى. سول بىرنەشە مينۋتتىڭ اراسىندا اتىمتايدىڭ كوز الدىنا ءوز ءومىرىنىڭ ءبىرتالاي وقيعالارى، كورىنىستەرى ەلەستەپ ءوتتى. ميىنىڭ ىشىندە ءبىراز جىلدار ءوتىپ كەتكەن وقيعالار دا بار ەدى. ءبىراق وسىنىڭ بارلىعى دا ءقازىر بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە قايتالانىپ كوزدەن ءبىر-بىر ۇشتى. ءتۇس سياقتى بولدى.
— تۇرىڭدار! — دەگەن داۋىستى ەستىپ اتىمتاي سەلك ەتە ءتۇستى دە، وتىرعان ورنىنان باسىن كوتەرىپ، شوقيا ءتۇستى. ارتىنان تۇرەگەلدى.
ءار جاقتا بىتىراپ، ۇيمە-جۇيمە بولىپ جاتقان جىگىتتەر وڭدەرى اپپاق قۋداي بولىپ بىرىنە-بىرى قارادى. ۇيىقتاپ جاتقاندارى بىرەۋلەردىڭ جۇلقىلاعانىنا ەسى شىعىپ كەتكەن ادام قۇساپ اۋزى اڭقيىپ، كوزى تاسىرايىپ، الاقتاپ جان-جاققا قارادى دا، ەسىن جيىپ الىپ، اقىرىن تۇرەگەلدى. ەشقايسىسىندا ءۇن جوق. جالعىز-اق مىلتىق، قىلىش اسىنعان «باستىقتار» عانا ءارقايسىسىنا ءبىر وكىرەڭدەپ، كەيبىرەۋلەرىن جەلكەگە ءبىر قويىپ قالىپ، وپىر-توپىر قىلىپ ءجۇر. ولار جۇرگەن جەر قويعا تيگەن قاسقىرلاردى ەسكە تۇسىرەدى.
ءقازىر جىگىتتەر وكوپ تۇزەتۋگە بارادى. تاعى دا قاۋىپ-قاتەر. تاعى دا تەرەڭ وردىڭ ءىشىن بويلاپ وتىرىپ، فرونتتىڭ الدىڭعى جاعىنداعى كولدەنەڭ قازعان پوزيسياعا شىعادى. قۇم تولتىرعان قاپتاردى تىزەدى. دوپ ءتۇسىپ قيراعان تىرەۋىشتەردى قايتا تۇرعىزادى. تاعى دا جەردىڭ دىمقىل ءيىسى مۇرىندارىنا كىرەدى. تاعى دا...
ەشقايسىسىندا ءۇن جوق. سونداي بۇيرىق بار. ەشبىر جىلتىراعان وت كورىنبەيدى.
ەشبىر قارۋى جوق، مىڭداعان قازاڭ جىگىتتەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوگەندەگەن قويداي قاتارعا ءتىزىلىپ، اياقتارىن ارەڭ باسىپ، شۇبىرا جونەلدى. تۇنەرگەن ءتۇن. بارلىعى دا جىم-جىرت. دالا قاۋىپ-قاتەرسىز ءتارىزدى. ەركىن ءتارىزدى. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇرەكتە دامىل جوق. ويلاعان ويدى دا، دالانى دا، تۇنەرگەن ءتۇندى دە كوڭىلسىزدەندىرىپ جىبەردى.
ەڭ اۋەلى اسپاندا جاپ-جارىق بولىپ قىزىلدى-جاسىلدى وتتار كورىندى. ارتىنان ۇلكەن شەلەكپەن شەلەكتەپ قۇيعانداي بولىپ ءار جەرگە وتتىڭ قويۋ ساۋلەسى جۇگىردى. بىرەسە سونەدى. تاعى دا قاپ-قاراڭعى ءتۇن. بىرنەشە مينۋت ءسويتىپ تۇردى.
اتىمتايدىڭ قولىنداعى تەمىر كۇرەك الدەنەتكەن ءبىر جۇمساق نارسەگە ءتيدى دە، بىلقىلدادى دا تۇردى. كۇرەكتى بارلىق سالماعىن سالىپ تومەن تۇيرەپ ەدى، ءارى بارمادى. سول جەردىڭ بالشىعىن بىر-ەكى رەت سەرپىپ تاستاپ، قولىن جۇگىرتىپ ەدى، قولى سۇپ-سۋىق، بىلقىلداق جۇمساق ءبىر نارسەنى سيپالاي بەردى. جوعارىراق جۇگىرتىپ ەدى، ولگەن بىرەۋدىڭ دەنەسى بولىپ شىقتى. قولى بارىپ يەگىن ۇستادى، قولىن جىلدام تارتىپ الدى دا، كۇرەكتى يىققا سالىپ، بىلاي شىقتى. الدەكىمدى سۇيكەپ ءوتتى.
— ءوي، بۇل كىم؟..
— مەن!
— ە، نە بولدى؟
— ءجاي، اشەيىن... بالشىقتىڭ استىندا ولگەن سولداتتىڭ دەنەسى جاتىر.
— ول قايدا؟
— اناۋ جەردە.
سول ءسوزدى ايتىپ بۇرىلعانشا بولعان جوق، بىرەۋ قارسى الدىندا تۇرىپ الدى.
— قايدا باراسىڭ؟ — دەدى ورىسشا الگى ادام. دىبىسى جىلاننىڭ ىسىلداعانى ءتارىزدى.
— ؟؟؟
— قاي-دا، بارا-سىڭ؟ — دەدى تاعى دا، كۇشتى سىبىرمەن.
اتىمتاي «باستىقتاردىڭ» بىرەۋى ەكەنىن ءبىلدى دە، كەيىن شەگىندى. كۇرەگىن قولىنا ۇستاپ جەردى شۇقىلاۋعا كىرىستى.
ءتۇننىڭ كەسكىنى باياعىداي. جالعىز-اق ماناعى ساۋلە بىرەسە اسپانعا، بىرەسە جەرگە شىعادى. قىزىلدى-جاسىلدى وتتار دا ءجيى-جيى جارقىلداي باستادى. ءتۇن تۇڭعيىق ءبىر سىردى ىشىنە جاسىردى دا تۇردى.
جىگىتتەردە ءۇن جوق. كىمنىڭ قايدا جۇرگەنى بەلگىسىز. پوزيسيانىڭ ءىشى، جولى جىقپىل-جىقپىل، بۇرالاڭداپ الدەقاي جەرلەرگە بارادى. ءبىر بۇيىردەگى جولدى بويلاپ، ۇرلانىپ الدەنەتكەن ادامدار ىلگەرى قاراي ءوتىپ جاتتى. بۇلار پوزيسيانىڭ الدىڭعى جاعىنا بارا جاتقان سولداتتار ەدى. وت جارقىلداپ جوعارى شىققاندا، ءوتىپ جاتقان سولداتتاردىڭ، ءار جەردە بىتىراپ جۇرگەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ تاراۋلارى كوزگە كورىنىپ قالىپ تۇردى.
ءبىر كەزدە تىپ-تىنىش تۇرعان تۇڭعيىق ءتۇن قاق ايىرىلعان سياقتاندى. جەر وكىردى، تۋلادى. اياقتىڭ استى تەربەلىپ تۇردى. جىگىتتەردىڭ ۇيرەنىپ قالعان داعدىسى ەدى، بۇعىپ جاتا قالدى. الدەنەتكەن ءبىر ۇلكەن قۇس جوعارىدا ۇشىپ كەلە جاتقان سياقتى.
— لوق-لوق-لوق-لوق-لوق!..
— با-با-باق! بۋح!.. — دەدى ءبىر كەزدە.
جەردىڭ استىندا الدەنەتكەن بىردەڭە كۇركىرەپ تۇرعان ءتارىزدى. جەردى اۋدارىپ، توڭكەرىپ تاستايتىن ءتارىزدى. الدىڭعى جاقتا كۇڭىرەنگەن، ەڭىرەگەن، ايقايلاعان داۋىستار ەستىلدى.
«جانىم-اۋ! ال-لاۋ! بۇل سوعىس تۇندە دە بولۋشى ما ەدى؟» — دەدى ەتبەتىنەن بۇعىپ جاتىپ اتىمتاي. ويتكەنى، بۇلار ونى بىلگەن جوق ەدى.
— قۇداي-اي! ساقتاي گور!
— جەتىم-جەسىرلەردىڭ كوز جاسىن يە كور.
— اللاي! جاساعان-اي!
— نە بولدىڭ؟ نەگە دۋشار بولدىڭ؟
— ەل قايدا؟ جۇرت قايدا؟ تۋعان-تۋىسقان...
— ۋاي، قايداسىڭدار؟.. قايدا...
قازاق جىگىتتەرىنىڭ اراسىنان كەيدە سول داۋىستار ەستىلىپ قالىپ تۇردى. كوبىنەسە، كۇركىرەگەن زەڭبىرەك داۋىستارى، الدىڭعى جاقتاعى ۋ-شۋ، ايقاي بۇل داۋىستاردى بۇركەپ اكەتتى. ەستىرتپەدى.
— پريسەل! ترۋبكا... پلي!
— بىرىڭنەن بىرىڭە حابار بەرىڭدەر! كومانداسىز اتپاسقا! كومانداسىز اتپاڭدار!
— پراۆايا باتارەيا!.. پريسەل! ترۋبكا!..
بۇل داۋىستار قازاق جىگىتتەرىنىڭ الدىڭعى جاعىنداعى سولداتتاردىڭ اراسىنان ەستىلدى. كۇركىرەگەن داۋىستار ۇستى-ۇستىنە كۇشەيدى. بۇدان كەيىن ەشبىر بوتەن دىبىس ەستىلگەن جوق. جەر كۇرىلدەپ، تىنىم الماستان دىرىلدەپ، قالشىلداپ تۇردى.
— سيىر قۇساپ نەگە جاتىرسىڭدار؟
— سكوتينالار!
— ەنەلەرىڭدى...
— ۆسس-تات!
— كۇرەكتى قولعا الىڭدار!
«باستىقتاردىڭ» بۇل بۇيرىعىن جىگىتتەر تىڭدادى ما، تىڭدامادى ما، اتىمتاي ونى بايقاعان جوق. ءوزى «كەلگەن جاعىمىز وسى عوي» دەگەن ويمەن، سىرت بۇرىلىپ اقىرىنداپ ءجۇرىپ كەلە جاتتى. جان ءتاتتى، تىرشىلىك ەتۋ قىمباتتى. بوستان-بوسقا ولگىسى كەلمەدى.
— بۇل كىم! — دەدى ءبىر اۋىزدا توپتالىپ، داۋىستارى قالتىراپ، بىرنەشە قازاق جىگىتتەرى اتىمتاي بۇل داۋىستاردى ەستىپ قۋانعانداي بولدى. جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى باسىلعانداي بولدى.
— مەن! قازاق! — دەدى ەنتىككەن داۋىسپەن.
— ءبىز قايتاتىن بەتىمىزدى بىلە الماي تۇرمىز... وسى اۋىزدىڭ قايسىسى ەكەن؟
— بەرى كەلىڭدەر.
اتىمتاي ءتۇن ءىشى بولسا دا كەلگەن جاعىن ەسىنەن شىعارعان جوق ەدى. الگىلەردى سوڭىنان ەرتىپ ءجۇردى.
— اپىرماي! قۇدايدىڭ مىناۋ كىسىنى كەز كەلتىرگەنىن ايتسايشى! تەگى، جولىمىز بولار، امان-ەسەن ەلگە قايتارمىز،− دەدى قارلىققان داۋىستى ءبىر جىگىت، اتىمتايدىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ كەلە جاتىپ.
سىرتتا ماناعى قالپى. جەردى تەربەلتىپ، كۇركىرەپ جاتتى.اسپان جارق-جۇرق ەتىپ تۇردى. ءبىر كەزدە، جوعارىدان مىسىقتىڭ داۋسىن شىعارىپ، جىلامسىراپ، ىسقىرىپ، تارام-تارام بولىپ مىلتىقتىڭ اداسقان وقتارى ءوتىپ تۇردى. ءبىراق جىگىتتەر ونى ەلەڭ قىلعان جوق.
— بۇيتكەن قۇدايدىڭ دا، پاتشانىڭ دا، ءدىننىڭ دە...
ءبىراق ارعى جاعىن اتىمتايعا ەشكىم ايتقىزعان جوق. جىگىتتەر تۇس-تۇسىنان شۋلاپ قويا بەردى.
— ءبىزدى امان قالدىرعان قۇداي شىعار.
— قوي، ءتىل تيگىزبەڭىز!
— قاھارىنا دۋشار بولمايىق!
— جاساعان يە، ءوزى ساقتار!
جىگىتتەر ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى سۇيدەپ مىڭگىرلەدى. ءبىراز ءجۇرىپ بارعان سوڭ، بىرىمەن ءبىرى سويلەسە باستادى.
— ءما، ساعان گەرمانيا!
— ءالى، وسى جەڭدىك، گەرمانيا قاشىپ بارادى دەگەنى قايدا؟
— مىناۋ دۇمپۋىنە قاراعاندا، گەرمانيانىڭ ءوزى كەيىن قاراي ەمەس، ىلگەرى قاراي قاشىپ كەلەدى.
— ءاي، وسى ماۋلىمبەك قايدا ەكەن؟
— ماۋلىمبەگىڭ كىم؟ — دەدى مانادان ۇندەمەي كەلە جاتقان اتىمتاي، موينىن بۇرىپ.
— كادۋىلگى ءوزىمىزدىڭ ماۋلىمبەكشى!
— قاي ەل؟
— ە، مۇسىلمان دەيدى عوي!
— جوق قاي ەل؟ ءاتى-جونى بار ما؟..
— ماۋلىبەك، ماۋلىبەك، الگى... سوعىساتىندى ايتام.
— ونداي مۇسىلماندى ەستىگەنىم جوق! — دەدى ىزا بولىپ اتىمتاي. «ەسى دۇرىس ادام با، ءوزى؟»— دەدى ىشىنەن.
— ەي، اۋزىڭ قۇرسىن سول! كىم ەكەن دەسەم. ونەربەكتى ايتىپ كەلە جاتىر ەكەن عوي! — دەدى سىرتتا كەلە جاتقان ءبىر قازاق.
ەشكىم دانەڭە دەگەن جوق. تومەن قاراپ، اياعىن تەڭسەلە باسقان اتىمتايعا ەرىپ، ءبىر توپ جىگىت شۇبىرىپ كەلە جاتتى. بۇلار جوعارى قىرعا شىعىپ ەدى. فرونت ءۇش-تورت شاقىرىم جەردە قالدى. ءبىراق زەڭبىرەك داۋىستارى ءدال جاقىنداعىداي بولىپ ەستىلىپ تۇردى.
XVI
«بولشوي سوبوردىڭ» بەرگى جاعىندا، كازانسيەۆ ماگازينىمەن تۇيىسكەن ۇلكەن كوشەنىڭ الاڭعا شىعاتىن اۋزىندا، كۇرەڭ قىزىلمەن سىرلاعان ۇلكەن اعاش قاقپا.
ماڭدايشاسىندا جەلبىرەگەن قىزىل تۋلار. ەكى جاق بوساعاسىندا ەكى ۇلكەن پلاكات شەگەلەۋلى:
رەسەي پرولەتاريات، ەڭبەكشىلەرىن ءۇش ءجۇز جىلدار بويى تابانعا سالىپ يلەگەن، سۇلىكتەي سورعان بايلار ۇكىمەتى — رومانوۆتىڭ ۇرپاعى نيكولاي II تاعىنان قۇلادى. پەتروگراد جۇمىسشىلارىنىڭ ىزبارلى ەكپىنى ولاردى شىداتپادى، قۇلاتتى. ونىڭ ورنىنا ۋاقىتشا ريەۆوليۋسيوننىي ۇكىمەت قۇرىلدى، رەسەي ەڭبەكشىلەرى پاتشا شەڭبەرىنەن ازات!
جاساسىن كەڭەستەر ۇكىمەتى!
رسدرپ(ب)
نيكولاي رومانوۆ تاعىنان بەزدى. قارا بۇقارانىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى قۇرىلدى. ريەۆوليۋسيا اياقتالدى. ءبىزدىڭ ەندىگى جاۋىمىز نەمىستەر، ولاردى جەڭىپ بولعانشا بارلىق كۇشتەرىڭدى اياماڭدار.
جاساسىن قانسىز ريەۆوليۋسيا!
سوسيال-دەموكرات پارتياسى.
كەۋدەلەرىنە قىزىل تاسپا تاققان سامساعان قالىڭ كوپشىلىك، كوشە-كوشەنى كەرىپ اكەتتى. الدىمەن لەك-لەك بولىپ زەنكوۆ، بوگومولوۆ تەرى زاۆودتارىنىڭ، مەحانيچەسكيي زاۆودتىڭ، تەمىر جولدىڭ، تيىرمەننىڭ، كونسەرۆ زاۆودىنىڭ، مينوۆنىيدىڭ، كىرپىش سارايدىڭ جۇمىسشىلارى ءوتتى. ونىڭ سوڭىنان بانكىنىڭ قىزمەتشىلەرى، ماگازيندەردىڭ ساتۋشىلارى، ۇساق بايلار، باقالشىلار، ستۋدەنتتەر، قالانىڭ وبىۆاتەل-مەششاندارى ءوتتى. بارلىعىنىڭ دا كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى، بارلىعى دا ءبىر تۋىسقان سياقتى. بارلىعى دا ءبىر نيەتتە، ءبىر تىلەكتە ءجۇرىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. ءبىراق ءارقايسىلارىنىڭ ايقايلارى، كوتەرگەن ۇراندارى باسقا-باسقا شىعادى.
— جاساسىن بوستاندىق! جويىلسىن پاتشا ۇكىمەتى! جاساسىن كەڭەستەر!
— ءياشاسىن ءحۇرريات!
— جاساسىن بيش قۇيرىقلى يۋلدىز!
— جاساسىن ۋاقىتشا ۇكىمەت!
— جاساسىن زەمستۆو!
— جاساسىن ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە!
— جاساسىن ساياسي پارتيالاردىڭ حۋرلىگى!
— كەرەنسكيي ۇكىمەتى جاساسىن!
— جەر — كرەستيانعا، زاۆود، فابريكا — جۇمىسشىعا بەرىلسىن!
جۇمىسشىلار لەكتەرىنىڭ اراسىندا توڭكەرىس جىرلارى ەستىلىپ جاتتى:
تۇرەگەل، كوتەرىل.
جۇمىسشى حالىق
كوتەرىل كۇرەسكە، اشىققان جۇرت،
العا! العا! العا!..
بۇگىن قويۋ مۇرتتى، توقپاق مۇرىندى، ءور كوكىرەك، قاباعىنان قار جاۋعان جاندارمدار، گورودوۆويلار كوشەدەن كورىنبەيدى. بۇگىن ولار قولدارىنا سىبىزعى ۇستاپ، ءقىزارىنىپ-بورتىنىپ ىسقىرعان جوق. فاەتونعا وتىرىپ، سوڭىنان اتتى جاندارمدار ەرتكەن پوليسمەيستەر گريگوريي مەدۆەديەۆ تە كورىنبەيدى. ولار قايدا؟.. جەر جۇتقان با؟
قالانىڭ ۇساق بايلارىنىڭ، وبىۆاتەل-مەششاندارىنىڭ اراسىنا قوسىلىپ سىرتىن وزگەرتكەن كوكجالدار: بەيسەمباي بۇلانوۆ، سۇقسىر ارامقانوۆ، جيەنباي امانجول ۇلى، بۇقپان، بوگومولوۆ، كازانسيەۆ، قاميدوللا، شامسۋتدينوۆ باي، «زايشىك» ساۋداگەر، قورا ءجۇز كامەتاي، جۋان مۇقاماتشە، كۇيەۋى جالالاي، ماسلاكوۆ تاعى الدەكىمدەر كەتىپ بارادى. بارلىعىنىڭ دا كەسكىندەرى تانىس. ءبىراق سىرتقى پىشىندەرىن قۇبىلتىپ «ءبىز دە شاتپىز، ءبىز دە تىلەكتەسپىز!» دەگەن سياقتى ءتۇر كورسەتەدى. ۇرى مىسىق قۇساپ ۇرلانىپ جان-جاقتارىنا قارانادى. بۇلاردىڭ بۇل كورىنىستەرىنەن «ءبىزدى جۇرت تانىپ تۇر ما ەكەن؟» دەگەن كەسكىن ەلەستەدى.
— جاساسىن حۇرريات! — دەيدى، وكىرگەن وگىزدەي بولىپ، شامسۋتدينوۆ باي.
كوشەنىڭ بىلايعى جاعىندا قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان قالانىڭ ەڭبەكشىلەرى ساقىلداپ تۇرىپ كۇلەدى. شامسۋتدينوۆ باي سياقتىلاردىڭ جۇرىستەرىنە، كەسكىندەرىنە، داۋىستارىنا كۇلەدى. بۇلار، الدىڭعى قاتاردا بارا جاتقان توپتارعا — زاۆود جۇمىسشىلارىنىڭ ماڭايىنا ۇيلەسپەيدى. بۇلارمەن ولاردىڭ ەكى ورتاسى جەر مەن كوكتەي سياقتى. بۇل كوكجالداردىڭ بۇدان بىلايعى ءجۇرىس-تۇرىستارى ەڭبەكشىلەر الدىندا كۇلكى، مازاق ءتارىزدى.
جۇمىسشىلاردان كەيىنگى چينوۆنيكتەردىڭ، وبىۆاتەلدەردىڭ ەڭ الدىندا كەۋدەسىنە قىزىل تاسپا تاعىر قالي بوكەشيەۆ، ءومارمازىننىڭ بالاسى تايلاق، تاعى بىرنەشە مەنشيەۆيك ورىستار كەتىپ بارادى.
— جاساسىن ساياسي پارتيالاردىڭ ەركىندىگى!
— جاساسىن كەرەنسكيي، حۇكىماتى! — دەيدى بۇلار.
بالتا، قىلىش، ماقسۇت، يۆانوۆ، قابىل، نادەجدا، قايات، تانيا، ۇمسىندىق قايدا؟ — ولار جۇمىسشىلاردىڭ الدىڭعى ساپىندا كەتىپ بارا جاتىر. جالعىز-اق، گروموۆ پەن اركاديي پاۆلوۆيچ قانا كورىنبەيدى. قۇلاشىن كەڭ جايىپ جەلمەن بىرگە جەلپىلدەگەن قىزىل تۋدا «جاساسىن كەڭەستەر وكىمەتى!» دەگەن جازۋ كۇننىڭ كوزىمەن شاعىلىسادى.
— جەر — كرەستيانعا، فابريك، زاۆود — جۇمىسشىلارعا بەرىلسىن!
— جويىلسىن تاياس بەن تاق، پاتشا ۇكىمەتى!
— جويىلسىن سۇلىكتەي سورعان نيكولاي!
— بۇكىل دۇنيە ەڭبەكشىلەرى، بىرىگىڭدەر!
جۇمىسشىلاردىڭ ىزبارلى، كۇشتى داۋىستارى وسىنى ايتادى. تۇڭعات اياعىن اپىل-تاپىل جاڭا عانا باسقان بالاداي بولىپ، بۇل لەكتىڭ ءبىر ول جاعىنا، ءبىر بۇل جاعىنا شىقتى. كوڭىلى شات، كوتەرىڭكى. كوزى كۇلمىڭ قاقتى. ءبىراق كەنەت وزگەرگەن وزگەرىسكە تۇسىنگەن جوق. «اپىراي-پاتشانى قالاي ءتۇسىردى ەكەن، ءا؟» دەدى، قاقپاعا ءىلۋلى پلاكاتتى كورىپ. ول زارقوم، سالسال جانە باسقا قيسسالاردى وقىعاندا، ونىڭ كوزىنە پاتشا دەگەن نارسە سونداي ءبىر تۇقىمنان دەپ ويلادى. ءبىراق قيسسا وقىعاندا ول سولاردىڭ قىلىعىن كورىپ، وزىنشە باتىر قۇساپ، سول پاتشالاردىڭ باستارىن شايناپ تاستارداي بولىپ وتىراتىن. ءقازىر ول قۋانىشتى. الدەنەتكەن ءبىر باتىرلار شىعىپ، نيكولايدىڭ تاج-تاعىن ويران قىلىپ، ءوزىن تىماقتاي الىپ ۇرىپ وتىر. مىنە، كۇش! مىنە، باتىرلىق! مىنە، وجەتتىك!
«ول باتىرلار كىم ەكەن؟» دەدى وز-وزىنە سۇراۋ قويىپ تۇڭعات.
شىركەۋدىڭ بەرگى جاعىنداعى الاڭدا، بيىكتىگى ەكى كىسىنىڭ بويىنداي ساتى تۇر. توبەسى ون شاقتى ادام توپتالىپ تۇرعانداي جالپاق. بىرنەشە ادامدار سوعان شىعىپ جان-جاققا قاراپ تۇردى. اراسىندا كەسپەلتەك، ات جاقتى، قىر مۇرىندى ءبىر قارا جىگىت تۇر. بۇل — بالتا. يۆانوۆ تا بار. ۇستىندەگى بەرەزەنت بەشپەنتىنىڭ ومىراۋىن اعىتىپ، ەكى قۇلاعىنىڭ تۇبىنە دەيىن دوڭگەلەنىپ كەلگەن كۇرەڭ ساقالىن وڭ قولىمەن اندا-ساندا شيراتىپ قويىپ، كۇلىمسىرەي تۇسەدى. كەۋدەسىندە مۇيىزدەندىرىپ، قوقىرايتىپ قاداعان قىزىل بانت. ءبىر جاق مۇيىستە ساقالى جىپ-جيرەن بولىپ سالماقباي، بەتى ءبىر ۋىس بولىپ كۇجىرەيگەن قارا كەسكىندى قالي بوكەشيەۆ كورىنەدى. تولقىندانعان قالىڭ كوپشىلىك ۋ-شۋ بولىپ، ساتىنىڭ توڭىرەگىن ءيىرىپ تۇرىپ جاتىر. ءبىر جاعىندا ءيىرىلىپ سولداتتار تۇر. بىرىنە-بىرى سەڭدەي سوعىلادى.
جەلپىلدەگەن جالاۋلار، بارلىعىنىڭ دا توبەسىندە كۇنمەن شاعىلىسىپ قىزارىپ تۇردى. ءبىر كەزدە ساتىدا تۇرعانداردىڭ اراسىنا قارا سەڭسەڭ بەرىكتى، قارا پالتولى جالپاق بەتتى، تاسىرايعان ۇلكەن كوزدى، موينىنا جىبەك وراعان اق قۇبا جىگىت بارىپ قوسىلدى. بۇل — جۇماجان تىلەك ۇلى ەدى. ول ءوزىنىڭ «تالاپشىلارىن» ەرتىپ بىرگە كەلدى.
گيمنازيانىڭ، ساۋدا مەكتەبى ستۋدەنتتەرىنىڭ اراسىندا، ءبىرىن-بىرى قولتىققا الىپ سىق-سىق كۇلىپ تۇرعان بىرنەشە قازاق قىزدارى كورىندى... بۇلار: ءباتىش، ءجامىش، كوپەي، كولتاي، جۇمابيكە، تاعى سول سياقتى سىلاڭ قىزدار.
— ازاماتتار!.. قالىڭ بۇقارا! — دەگەن ايقاي ەستىلگەندە، بارلىعى دا باسىن جوعارى كوتەرىپ، بيىكتەگى ادامدارعا قارادى. «نە ايتىلار ەكەن؟» — دەدى بارلىعى دا.
— ازاماتتار! قالىڭ بۇقارا! — دەدى ۇزىن بويلى، بۋرىل، ۇزىن قايقى مۇرتتى، ۇزىن كىرپىكتى، كوزى ۇڭىرەيگەن ءبىر ورىس شالى. بۇل قالالىق ۋپراۆانىڭ وكىلى ەدى. — ءيا، قالىڭ بۇقارا! بۇگىن بارلىعىمىز دا شاتپىز. ءيا... كۇننىڭ كوزى جىلىتىپ، جازدىڭ ادەمى كوركى ايقىنداپ كەلە جاتقاندا، ءبىز كەنەت ءبىر سۋىق حابار ەستىدىك. بۇل اسپاننان جاۋعان مۇز بۇرشاقتاي سۋىق. ونە بويىمىزدى تىتىركەندىرىپ جىبەردى. ءيا... دا، العاشقىدا بۇل وتە تاڭقالارلىق حابار. پات... ءا، نيكولاي رومانوۆ تاقتان بەزگەن ءا... كونەچنو، ۇكىمەتكە الدەقاشان جاڭارۋ كەرەك. وپىروشيم، ەگەر ميحايل نيكولايەۆيچ، نە پاتشانىڭ اعاسى نيكولايەۆيچقا بەرىلسە، و دا جاڭالىق...
العاشقىدا جۇرت سەلت ەتپەستەن تىڭدادى. بۇل الجىعان شالدىڭ نە ايتايىن دەپ تۇرعانىن ۇعا المادى. سوڭىنان جۇمىسشىلار، سولداتتار جاعىنان كۇندەي كۇركىرەگەن اشۋلى داۋىستار ەستىلدى:
— بۇل كىم ءوزى، ءا؟..
— قالالىق ۋپراۆانىڭ تىشقانى!
— كۇنىڭ الدەقاشان بىتكەن! ۇيىڭە بارىپ جىلى جامىلىپ جات!
— دولوي! دا-دا-دا-ا-ا-لوي!
— دولوي مونارحيست! دو-ا-ا-لوي!!!
شال مۇرتىن، ساقالىن سيپاپ تۇردى دا، كەيىن شىقتى. جەلكەسى كۇجىرەيدى. قولىنداعى قارا بۇيرا بوركىن قالش-قالش ەتىپ باسىنا ارەڭ كيدى.
— ءسوز سوسيال-دەموكراتتار پارتياسىنىڭ قالالىق ۇيىمى اتىنان قالي بوكەشوۆكە بەرىلەدى، — دەدى جۇماجان تىلەك ۇلى ۇرپەك قارا بوركىن باسىنان الىپ ەدى، شاشىن قىرعان جۋان تاقىر باسى ايناداي بولىپ جارق ەتە ءتۇستى.
— ارداقتى، گراجداندار! قالا حالقى! قالىڭ بۇقارا! نيكولاي رومانوۆ تاعىنان قۇلادى. قالىڭ قارا بۇقارانىڭ ۇستىندە تۇنەرگەن قارا بۇلتتى قانسىز، جانجالسىز ريەۆوليۋسيانىڭ جەلى الدەقايدا الىسقا ايداپ اكەتىپ بارادى. ءبىراق ءالى مۇنىمەن عانا تىنىشتالىپ، قاراپ جاتۋعا بولمايدى. بىزدە ۇلكەن ءقاۋىپتى جاۋ بار. ولار — نەمىستەر. ولاردى ابدەن جەڭۋ كەرەك. قازىرگى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ەڭسەسىندە وسىنداي اۋىر جۇك بار. مۇنى جالعىز ۇكىمەت قانا كوتەرمەيدى. بۇكىل قالىڭ بۇقارا بولىپ كوتەرۋگە ءتيىستى. ۋاقىتشا ۇكىمەت «بوستاندىق زاەمى» دەگەن زاەم تاراتۋدىڭ قاسىندا وتىر. ءاربىر ءسوزىمدى، ساڭىلاۋى بار ازامات توڭكەرىستى ساقتايمىن دەسە، وسى زاەمدى ساتىپ السىن! مۇنى ءبىز، سوسيال-دەموكراتتار، جاقىندا تاراتامىز. ەستەرىڭدە بولسىن: ءبىز نەمىستەرگە وقپەن دە، نايزامەن دە، زەڭبىرەكپەن دە، اقشامەن دە تويتارۋ بەرەمىز. ولاردى جەڭبەي تۇرىپ، بىزگە اتار تاڭ، شىعار كۇن جوق. جاساسىن قانسىز، جانجالسىز، ريەۆوليۋسيا! جاساسىن اياعىنا دەيىن ۇدەتكەن سوعىس!" ۋر-را-ا!..
قالانىڭ وبىۆاتەل-مەششاندارىنىڭ، ۇساق بايلاردىڭ، ساۋداگەر-باقالشىلاردىڭ اراسىنان، جۇمىسشىلاردىڭ اراسىنان بىرەن-ساران ادامدار، ءار جەردەن تەرىندى داۋىسپەن شۋلاپ ءوتتى:
— ۋرررا!.. ۋرررر-ا-ا!..
— ۋررراا ۋررا!.. — دەدى، گيمنازياشىلاردىڭ اراسى دا.
— جاساسىن ۋاقىتشا ۇكىمەت! — دەدى ءبىر جالعىز داۋىس، ايقايلاپ.
— ۋرررا! — دەدى تاعى دا ماناعى تەرىندى داۋىستار.
— جويىلسىن سوعىس! جاساسىن سوۆدەپ!
— ساتىندى سوسياليستەردىڭ ءسوزى كەرەك ەمەس!
— جاساسىن كەڭەستەر!
— بىزگە جۇمىسشىلاردىڭ، كرەستيانداردىڭ ۇكىمەتى كەرەك!
— ۋاقىتشا ۇكىمەت سوعىستى قۋاتتاسا، بىزگە ول ۇكىمەتتىڭ كەرەگى جوق.
— ۋررا... جاساسىن كەڭەستەر! ۋر-ررا!..
— بالتانى، يۆانوۆتى تىڭدايمىز!
— قانەكەي، يۆانوۆ شىقسىن! بالتا شىقسىن!
— قانە، سويلە بالتا!
— توۆاريشش يۆانوۆ. توۆاريشش يۆانوۆ!
— بالتا-ا-ا-ا!..
جۇمىسشىلاردىڭ تاسقىن سۋداي تاسىعان شۋى كۇرىلدەپ بارىپ بيىك تاس ۇيلەردىڭ قابىرعاسىنا سوعىلدى. ماگازيندەردىڭ قالىڭ تەرەزەلەرى، تەرەزەلەرىنىڭ سىرتىنان قاپتاعان جيىرشىقتى قاقپاقتارى كۇشتى داۋىستاردىڭ ەكپىنىنە سىلكىنىپ، دىرىلدەپ تۇردى. جاپىرايعان، مايلانعان، تۇتە-تۇتە بولعان ەسكى باس كيىمدەر جۇمىسشىلاردىڭ توبەسىندە وينايدى. سولداتتار «ۋرالاپ» مىلتىقتارىن توبەلەرىنە كوتەرىپ، نايزالارىنىڭ ۇشىن، ىستىكتەردى، كۇننىڭ كوزىنە شاعىلىستىرىپ، جارق-جۇرق ەتكىزدى. بوز بورىكتەرىن اسپانعا ءشۇيىردى.
— ءسوز بولشيەۆيكتەرگە بەرىلسىن!
— توۆاريشش يۆانوۆ!
— توۆا-ا-ا-ريشش، بالتا!
— جاساسىن بولشيەۆيكتەر.
— جاساسىن كەڭەستەر! سوۆدەپ!
— دولوي سامودەرجاۆيە!
— دولوي بايلاردىڭ مينيسترلەرى، كنياز يۆانوۆ!
ساتىنىڭ ۇستىندە تۇرعان قالي، تاعى بىرنەشە ورىس مەنشيەۆيكتەرى، ەسەرلەر تاباندارىن تۇيگىشتەپ، وڭەشتەرىن كەرىپ ماناعى وزدەرى ايتقان «قارا بۇقاراعا» وكپە ايتىپ ايقايلادى:
— ريەۆوليۋسيانى نەمىستەرگە ساتپاقشى بولدىڭدار ما؟ بۇلار — بولشيەۆيكتەردىڭ وسەگى، ولار نەمىسكە ساتىلىپ، ريەۆوليۋسيانى ۇستاپ بەرمەكشى. كىم ريەۆوليۋسياعا قارسى بولسا، سول — پرەداتەل!
جۇمىسشىلار، سولداتتار جاعى ونان جامان شۋلادى.
— بىلەمىز قانداي ريەۆوليۋسيانى ايتىپ تۇرعانىڭدى!
— ەندى ءبىزدى الداي المايسىڭدار!
— دولوي مەنشيەۆيكتەر، ەسەرلەر!
— بىزگە يۆانوۆ پەن بالتانى سويلەتىڭدەر!
— ەندى سويلەسەڭدەر ىستىكتىڭ باسىنا ىلەمىز!
جۇمىسشىلار، سولداتتار سۇيدەپ شۋلادى.
يۆانوۆ دۋدا-دۋدا بولعان شاشىن وڭ قولىمەن سالالاپ، سول قولىمەن بۇزاۋ تەرىسىنەن ىستەگەن قىزىل مالاقايىن قىسىپ، ساتىنىڭ كولدەنەڭ قورشاۋىنا كەلىپ تۇردى. ول جۇمىسشىلار جاعىنا قارادى. ونىڭ كوزىنە جۇمىسشىلاردىڭ اراسىنداعى ءوزىنىڭ جولداستارى مەتالشىلار، شويىن قۇيۋشىلار، (يۆانوۆ سوڭعى كەزدە مەحانيكا زاۆودىندا ىستەپ ءجۇردى) تەمىر جول جۇمىسشىلارى، تەرى زاۆودىنداعى تانىس كەسكىن-كەلبەتتەر كورىندى. قابىلدى، ءساتپايدى، مۇقاتايدى كوردى. ايەلدەردى كوردى. باستارى قىزىل-جاسىل بولىپ تانيا گاۆريلوۆا، نادەجدا، قايات، ۇمسىندىق جانە تولىپ جاتقان كونسەرۆ زاۆودىنىڭ ەركەك-ايەل جۇمىسشىلارى كوزىنىڭ الدىندا تۇردى. يۆانوۆ بۇلاردىڭ بارلىعىن دا بىلەدى. قۇر ولاردىڭ وڭدەرىمەن عانا تانىس ەمەس، ءارقايسىسىنىڭ مىنەزىمەن، قۇلقىمەن، ىسىمەن، پىكىرىمەن تانىس ەدى. ول ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ۇندەي الماي تۇردى. ويتكەنى، كوپ ۋاقىتقا دەيىن «ۋرالاپ» شۋلاعان داۋىس باسىلمادى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن داۋىستار باسىلدى. تەك اشەيىن قالانىڭ وبىۆاتەلدارىنىڭ اراسىنان بىرەۋدىڭ:
— بولشيەۆيكتەرگە ءسوز بەرىلمەسىن دەگەن داۋسى شىرىلداپ كەلىپ ەستىلدى. جۇمىسشىلار مويىندارىن سوزىپ قاراپ ەدى، الگى ايقايلاعان ادام توپ كىسىنىڭ اراسىنا كىرىپ جوعالدى. جالعىز-اق، قابىل عانا ول ادامدى بايقاپ، تانىپ قالدى.
— جولداستار! — دەدى الدەن ۋاقىتتا يۆانوۆ نىعىزداپ تۇرىپ. بارقىتتاي جۇمساق، ءجايلى داۋىس ساڭق ەتە ءتۇستى. — جولداستار!.. ءبىز، بولشيەۆيكتەر، ريەۆوليۋسيانى سوسيال-دەموكراتتار ايتقانداي تۇسىنبەيمىز. ولاي تۇسىندىرمەيمىز دە، قانسىز، جانجالسىز، تارتىسسىز ريەۆوليۋسيا بولمايدى...
— نەمىستەر ۇيرەتكەن! — دەدى ايقايلاپ قالي تونە بەرىپ ەدى، يۆانوۆ قولىن كوتەرىپ توقتالا قويدى.
— ءيا، قانسىز ريەۆوليۋسيا بولمايدى! مونارحيا — ەڭبەكشىلەردى ءۇش ءجۇز جىل بويى سۇلىكتەي سورعان پاتشالىق ءسان-سالتانات جۇمىسشىلاردىڭ الدىڭعى ساپى بولعان بولشيەۆيكتەردىڭ، قالىڭ جۇمىسشىلار كوپشىلىگىنىڭ كۇشتى ەكپىنىنە شىداپ تۇرا المادى. جۇمىسشىلار ونى قۇلاتتى. ءبىراق بۇل ءالى ريەۆوليۋسيانىڭ باستالۋى عانا. ونىمەن عانا ءالى بايلار ۇكىمەتى مۇلدە قۇريدى دەۋگە بولمايدى. نيكولاي تاقتان قۇلاعان سوڭ-اق، قازىرگى كۇنى ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىلىپ وتىر. مۇنىڭ باسىندا — بەلگىلى كنياز لۆوۆ، مەنشيەۆيك كەرەنسكيي. بۇل — ۋاقىتشا ۇكىمەت، رەسەيدەگى بارلىق ساياسي پارتيالارعا ەرىك بەرگەن بولىپ وتىر. بۇل — ۋاقىتشا ۇكىمەت امنيستيا جاريالايدى دەگەن حابار. ول، ارينە، ءالى الداعى كۇندە كورەتىن نارسە. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قانداي ۇكىمەت ەكەنىن وسىدان-اق بايقارسىزدار!.. ەندى سوعىس ماسەلەسىنە كەلسەك: ءبىز، بولشيەۆيكتەر، نەمىستەرمەن سوعىستى كۇشەيتۋگە قارسىمىز. سوسيال-دەموكرات قالي مىرزا ايتقانداي، «جەڭگەنشە سوعىسۋ كەرەك» دەگەن ۇرانعا قوسىلمايمىز! بىزگە وسى سوعىستىڭ سالدارىنان اشىققان، تورىققان ەلدى جونگە سالۋ كەرەك، تۇزەۋ كەرەك. ولاي ەتۋ ءۇشىن، بىردەن-بىر جول: نەمىستەرمەن ءبىتىم جاساپ، فرونتتا اشىعىپ جاتقان، نەشە ءتۇرلى اۋرۋلارعا شالدىعىپ قىرىلىپ، كۇيزەۋلىك كورگەن سولداتتاردى ۇيلەرىنە قايتارىپ شارۋاشىلىقتارىن جونگە سالعىزۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. ءقازىر فرونتتا جاتقان سولداتتار وزدەرى دە قالجىرادى، وزدەرى دە مۇنى ءبىلدى. فرونتتى تاستاپ، ۇيلەرىنە كەلىپ جاتقاندارى دا بار. ال، ەندى قالي مىرزانىڭ ماناعى «بوستاندىق زاەمى» دەگەنىنە كەلسەك، ول شىندىققا كەلمەيتىن نارسە، ونى ساتىپ الساڭدار، سوعىستى كۇشەيتكەن بولىپ تابىلاسىڭدار!
ۇساق بايلاردىڭ جاعىندا الدە قايسىلارى ىسقىرىپ قويدى.
— جولداستار!.. قازىرگى كۇنى پەتروگرادتاعى جۇمىسشىلار ەسكى ۇكىمەتتىڭ مۇشەلەرىن، مينيسترلەرىن اباقتىعا قاماعان. ىشكى ىستەردىڭ ءمينيسترى پروتاپوۆ دۋماعا ءوزى كەلىپ، اباقتىعا الىنىپتى. احرانكا، جاندارمداردىڭ بارلىعىن دا بىت-شىت قىپ جىبەرگەن. پوليسيانىڭ ۋچاسكەلەرىن بۇزعان. ماسكەۋ مەن پەتروگرادتاعى ساياسي تۇتقىنداردى تۇرمەدەن بوساتىپتى. ءوز قالامىزدىڭ كولەمىندە ءبىز دە سونى ىستەدىك. ميليسيا ۇيىستىرىلدى. «كراسنايا گۆارديا» جاساعىن ۇيىستىرىپ جاتىرمىز. ءاربىر ساڭلاۋى بار ەڭبەكشىنى قاتارعا شاقىرامىز. جاساسىن سوسيالدىق ريەۆوليۋسيا! جاساسىن بولشيەۆيكتەر پارتياسى! جاساسىن كەڭەستەر! ۋررا! ۋررا!..
داۋىس، شۋ بۇرىنعىدان اناعۇرلىم كۇشەيدى. بورىكتەر بۇرىنعىدان اناعۇرلىم جوعارى لاقتىرىلدى. جۇمىسشىلاردىڭ قالا ەڭبەكشىلەرىنىڭ، سولداتتاردىڭ اراسى بۇرىنعىدان اناعۇرلىم تولقىنداندى. جالعىز-اق، ۇركەردەي عانا بولىپ تۇرعان ءبىر لەكتەر سەڭ سوققان بالىقتاي بولىپ بىرىنە-بىرى قارادى. قالي، جۇماجان ءسوز ايتامىز دەسىپ الدەنەشە رەت وقتالىپ بايقاسا دا، ونى ەشكىم ەستىگەن جوق. ۋ-شۋ ەستىرتكەن دە جوق.
— دولوي، مەنشيەۆيكتەر!
— دولوي، پرەداتەلدەر!
— جاساسىن كەڭەستەر!
— جاساسىن، بولشيەۆيكتەر!
زور مۇحيتتىڭ تولقىنىنداي بولىپ ورلەگەن داۋىستار، تاسىعان تاسقىنداي شۋ كەڭ الاڭدى، كوشە-كوشەنى كەرىپ اكەتتى. ساتىنىڭ ۇستىندە جۇماجان، قالي، تاعى ءبىر مەنشيەۆيك ورىستان باسقا ەشكىم قالعان جوق. جۇمىسشىلار، سولداتتار، قالا ەڭبەكشىلەرى يۆانوۆ پەن بالتانى كوككە ءشۇيىرىپ جاتتى.
جيەنباي امانجول ۇلى ۇساق بايلار، ساۋداگەرلەر، باقالشىلار توبىنان شىعىپ ساتىنىڭ قاسىنا باردى دا، جۇماجان مەن قاليدى شاقىردى:
— ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق. ءبىراز تاماق بار ەدى!
ساتىنىڭ ۇستىندەگى ۇشەۋى دە تومەن ءتۇستى. وڭدەرى تۇنجىراعان. كوزدەرى ولەڭ ايتىپ بارا جاتقان قالىڭ جۇمىسشىلار جاعىندا بولدى. ءبىراق ولارعا ءسۇيسىنىپ قاراعان جوق. نوسەربايدىڭ قىزدارى دا بۇلاردىڭ قاسىنا كەلىپ، بىرگە ەرىپ ءجۇردى. باسقا بايلار، ءارقايسىسى ءار جاققا مانا-اق زىتا جونەلىپ ەدى.
— حالىقتا بىرلىك جوق! — دەدى جۇماجان كەيىپ.
«تالاپتىڭ» بىرنەشە جىگىتتەرى دە ەرىپ كەلە جاتتى.
جيەنباي ءتىسى اقسيعان، تولىق دەنەلى، ورتا بويلى، باسىنا شلياپا كيگەن ءبىر جىگىتكە سىرتىنان كەلىپ قول بەردى. بۇل ومبىداعى ۋچيتەلسكايا سەميناريانىڭ ستۋدەنتى، اقىن اقىجان قۇرمانباي ۇلى ەدى.
— قالاي؟ ريەۆوليۋسيانىڭ بۇيىمتايلارى سىزگە ۇنادى ما؟ — دەدى جيەنباي، اقىجان قىزدارمەن امانداسىپ جاتقاندا، كۇلگەن بويىمەن.
اقىجان ويشاڭ كوزىمەن جيەنبايعا ءبىراز قاراپ تۇردى دا، ارتىنان تۇنجىراپ مىڭگىرلەي بەردى:
— ءىھىم!.. نەمەنە بوپ كەتتى ءوزى!.. اياعى مىرقىلداعان دوڭىزدار مەن ىزىڭداعان قوڭىزدار! بولشە نيچەگو!..
سويدەپ كەلىپ، ءجامجاندى قولتىعىنا الدى.
— ءسىز نەگە جۇدەۋسىز؟! — دەدى.
— كىم؟ مەن بە؟
— ءيا، ءوڭىڭىز اپپاق قۋداي، قان جوق، ءسول جوق. چەرت ۆازمي، بۇرىن ۇجماقتىڭ قورىنداي ەدىڭىز عوي! نە بولىپ قالعانسىز؟
— ناۋقاستاندىم.
— قانداي ناۋقاسپەن؟ الدە، ريەۆوليۋسيانىڭ جەلى، سۋىعى سىزگە دە ءتيدى دە؟
— جوق. نە پانيمايۋ! ريەۆوليۋسيانى بىلمەيمىز!
— زناچيت، «ۆاشا حاتا ۆ كرايۋ؟»
— دا!
— دۇرىس! ءجامجان! ءسىز بۇلبۇلدى جاقسى كورەسىز بە؟
— كونەچنو!
قاسىنداعى قىزدار سىق-سىق كۇلدى.
— گۇلدى دە جاقسى كورەسىز بە؟
— ءيا، گۇلدى دە جاقسى كورەمىن.
— ەندەشە ءسىز — گۇل.
— وندا قالاي؟ ءسىزدىڭ بۇلبۇل بولعانىڭىز با؟
— تۇرا تۇرىڭىز. ءيا، ءسىز — گۇل. ءيىستى جۇپار گۇل.
— ءيىسسىز گۇل بولا ما؟
— بولادى!
كولدەنەڭ كوشەدە قىزىل تۋدى جوعارى كوتەرىپ ولەڭ ايتىپ جۇمىسشىلار، قالا ەڭبەكشىلەرى كەتىپ جاتتى. كەلە جاتقاندار ولار ءوتىپ كەتكەنشە توقتاپ تۇردى.
— ءبىراق سىزدەي گۇلدى سولعىزبايتىنداي ەتىپ ۇستاۋ ءۇشىن كىرشىكسىز جۇرەك، سۇتتەي اپپاق قول كەرەك.
— ول نە دەگەن ءسوز؟ نە پونيمايۋ!
— ەگەر، سول گۇلدى مىناۋ كەتىپ بارا جاتقان يۆانوۆتاردىڭ، اقىماق سارسەمبايلاردىڭ قولىنا بەرسە...
اقىجان سۇيدەپ الدىنداعى كولدەنەڭ ءوتىپ بارا جاتقان قالىڭ توپقا قارادى.
— وندا قايتەر ەدى؟
— لەزدە سولار ەدى!
ءجامجان ەركەلەنە بەردى. ءبىراق اقىجاننىڭ نە ايتىپ كەلە جاتقانىنا تۇسىنگەن جوق.
— ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز جۇمباق ەكەن! — دەدى اقىجانعا.
— مەنىڭ ءوزىم دە جۇمباق!
— ماعان جۇمباق بولۋىڭىز قاتە عوي!
— سولاي ما؟!.. ءبىراق كورىنگەن جان شەشىپ تاستاي بەرمەسىن دەگەنىم عوي!
— مەن كورىنگەن جان ەمەسپىن عوي!
— دۇرىس. ءسىز كوپ كورىنگەننىڭ ىشىندە، ولاردان بولىنگەن جانسىز.
— ول نە دەگەن ءسوز؟
— ارتىقسىز دەگەنىم.
ءجامجان اقىجاننىڭ قولتىعى استىندا قيقاڭداي بەردى. ول ەركەلەگەنى ەدى. وزىنشە وزگە ءبىر «مانەرلەرى» ەدى. اقىجاننىڭ قاسىندا دوپ-دومالاق كوپەي توقتىداي بۇلت-بۇلت ەتتى.
قالا ۇيلەرىنىڭ قاقپالارىنىڭ كوبىندە قىزىل جالاۋمەن قاتار پلاكاتتار دا ىلىنگەن. ويتكەنى، ونىڭ بىرنەشە بولمەسىندە رسدرپ (ب) كوميتەتى تۇراتىن.
— ۇيگە ءجۇرىڭىز!
— جوق. ەرتەڭ كەلەمىن، — دەدى ۇيىنە شاقىرىپ تۇرعان ءجامجانعا اقىجان.
— ءسىز كەيدە كەلمەي الداپ تا كەتەسىز!
— كىم؟
— ءسىز.
ول ەكى ورتادا ءباتجان كەلىپ اقىجاننىڭ قولىن ۇستادى دا، قوشتاسا باستادى.
— قيعاش قاشان قايتادى ەكەن؟ ءبىلدىڭىز بە؟ — دەدى اقىجانعا.
— ءابىش ەكەۋى جاقىندا كەلىپ-اق قالار، — دەدى سالقىن عانا اقىجان.
ءباتجان مۇيىستەن بۇرىلىپ ۇيىنە جونەلدى.
— ءسىز ماعان ارناپ ولەڭ جازدىم دەگەنىڭىز قايدا؟ ونىڭىز قايدا؟ قاشان بەرەسىز؟ — دەدى مۇڭايىپ قانا ءجامجان.
اقىجان كۇلدى.
— وبيازاتەلنو بەرەمىن.
انىعىندا، اقىجان ول ولەڭدى جازعان دا جوق ەدى. ءتىپتى ونى جازۋ ويىندا دا جوق بولاتىن. جولىققان سايىن ءجامجان سۇراي بەرگەن سوڭ، «جازىپ بەرەيىنشى» دەدى ىشىنەن. ءجامجاننىڭ بۇگىنگى كەيپىنە، وڭىنە، قاباعىنا بارلىعىنا دا ابدەن ۇيرەنىپ الاتىن كىسىدەي بولىپ، ۇزاق ۋاقىت قارادى. جازاتىن ولەڭىنىڭ بىرنەشە سوزدەرى، شۋماقتارى اقىجاننىڭ ويىنا سول جەردىڭ وزىندە-اق ءتۇسىپ تۇردى.
— قوش! — دەدى ءجامجاننىڭ قولىن تارتىپ.
— قوش! كۇتەمىن.
ءجامجاننان ايرىلىپ، بىلاي ۇزاعان كەزدە، اقىجان قويىنىنان داپتەرىن الىپ ماناعى ەسىنە تۇسكەن شۋماقتاردى تەز-تەز سىزىپ قويدى:
«1.2.3.4.5. جۇدەدىڭ،
1.2.3.4.5.6.7.8.
1.2.3.4.5. جۇرەگىڭ
1.2.3.4.5.6.7.8»
XVII
نە ىستەۋ كەرەك؟.. قايسىسى تىنىش؟ قايسىسى تۇراقتى؟ قالي بوكەشيەۆ جاعى ما؟ كارىم بوكەشيەۆ جاعى ما؟... قىزىڭ ءوزى!.. تۋىسقان تۋىسقانعا قارسى كەلگەنى قالاي؟ ءبىرى — مەنشيەۆيك، ءبىرى بولشيەۆيك! قالي — مەنشيەۆيك، ونىڭ جاعىندا كىسى كوپ. ۇلكەن بايلاردىڭ، ساۋداگەرلەردىڭ، باقالشىلاردىڭ، ءمازىن-مولدالاردىڭ بالالارى بارلىعى سول جاقتا ءجۇر. ءتىپتى ماسلاكوۆتىڭ كەيبىر جۇك تاسۋشى جۇمىسشىلارىنىڭ ءوزى قاليدىڭ توڭىرەگىندە ءجۇر. ال، ەندى كارىم بوكەشيەۆ جاعىنا كەلسەك: وڭشەڭ جالاڭ اياقتار. سارى مالاي قۇساعان قۇل قۇتاڭدار، قايىرشىلار. يۆانوۆ، بالتا، قابىل دەي مە، تاعى دا الدەنەتكەن قاشقىندار، قاتىندار. قاشقان-پىسقانداردىڭ بارلىعى دا سولاردىڭ اراسىندا ءجۇر. نە قىلامىن؟.. الدە مويناققا بارىپ قۇدايدان كۇتىپ جاتامىن با؟ بالكي، وسىنىڭ بارلىعى دا ۋاقىتشا شىعار، ەرتەڭ پاتشا كەلىپ تاعىنا قايتا وتىرار. گوسپودين مەدۆەديەۆ قىزمەتكە قايتا ەنگىزەر، ءا؟.. الدە ەشقايسىسىنا جازىلماي تۇرا تۇرام با؟.. جۇرت جازىلىپ جاتىر-اۋ، ءا؟.. الدە الاشتىڭ اراسىنا قوسىلام با؟.. مۇنىڭ ءالى كادەت، ەسەر، مەنشيەۆيك، بولشيەۆيك، مونارحيست دەگەندەرى تولىپ جاتىر-اۋ. اقاي، جاقاي دەگەن مىرزالار الاش دەيدى. جۇماجان، جيەنباي سول جاعىن قۋاتتايدى. قوي! ءبارىن ايت دا، ءبىرىن ايت! مەنشيەۆيك پەن الاش ەكەۋى بىرىنە-بىرى ونشا تەرىس تە قارامايدى. ەكەۋىنىڭ دە شاشباۋىن كوتەرەيىن.
سۇقسىر ارامقانوۆ كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە شالقاسىنان جاتىپ سونى ويلادى.
XVIII
كازاك-ورىستاردىڭ پولكى قالانىڭ ۇي-ۇيلەرىنە ءبولىنىپ جاتىپ الدى. ات-سايماندارى، قىلىشتارى وزدەرىمەن بىرگە ەدى. جالعىز-اق مىلتىقتارى عانا جوق. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوشەگە از شىعادى. شىققان كۇندە توپ-توپ بولىپ جۇرەدى. جالعىز-جارىم كورىنبەيدى، تۇندە از عانا تىقىر نە مىلتىق داۋىسى بىلىنسە-اق باستارىن توسەكتەن جۇلىپ الادى دا، قۇلاقتارىن تۇرەدى.
بوگەنبايدىڭ ەكى كىشكەنتاي بولمەسىن بىردەي الىپ جاتتى. كەمپىر مەن شالدى، ەكى بالاسىن مۇيىسكە تىقسىردى. شالدا دا، كەمپىردە دە ءۇن جوق. اندا-ساندا ءوز بەتتەرىمەن كۇيىنىپ، مىڭگىرلەپ قويادى.
«قۇداي-اي، بۇلاردىڭ تالكەگىنەن قۇتىلار كۇن بار ما؟.. الگى، جانعا جايلى بولادى دەگەن قۇرىجاتتارى قايدا؟» — دەسەدى.
ءبىر كۇنى اتىما ءشوپ بەرمەدىڭ دەپ ءبىر كازاك-ورىس بوگەنبايدى شاۋىپ ولتىرمەك بولىپ قىلىشىنا جۇگىرىپ ەدى، بىرنەشەۋى باس سالىپ ۇستاپ جىبەرمەدى.
قالادا تۇك وزگەرىس جوق، باياعى قالپى. بايلارى سول باياعى كەسكىندەرى. ەكى ەزۋلەرى ەكى جاقتا. زاۆود تا، مينوۆنىي دا، مويكا دا، تيىرمەن دە ءوز قولدارىندا تۇردى. بانكى كوشەسىندەگى ءبىر سارى تەرەزەلى ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىندا «تالاپ قاۋىمى» دەگەن جازۋ بۇدان الدەنەشە ايلار بۇرىن، پاتشا تۇسىندا شەگەلەۋلى تۇر ەدى، ءالى دە سول باياعى قالپى.
ءبىر كۇنى كەشكە تامان، بانكى كوشەسىنىڭ سىرتىنان، تاۋدىڭ تومەنگى جاعىنان قالانىڭ ورتاسىنا قاراي گۇرسىلدەپ، كوشە بويىنداعى ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىن قوزعالتىپ ءبىر گرۋزوۆوي ماشينا ءوتىپ بارا جاتتى. ىشىندەگى ادامدارىنىڭ كەسكىندەرى ادامنىڭ زارەسىن الارلىق — باستارىندا قارا بۇيرا بورىك، بەتتەرى قارا كۇيە، ماشينانىڭ جان-جاعىندا پۋلەمەتتەر. ۇستىندە ون شاقتى كىسى. بوگەنبايدىڭ ۇيىندە وتىرعان كازاك-ورىستار اقىرىن جۇمىلىپ قاراپ ەدى، وڭدەرى اپپاق قۋداي بولىپ، قايتادان بۇعىپ وتىرا كەتتى.
— كراسنايا گۆارديا!
— بولشيەۆيكتەر!
كازاك-ورىستار سول كۇنى ءتۇنى بويى ۇيىقتاعان جوق. بىرنەشە كۇننەن كەيىن جوعارعى قالاداعى كازاك-ورىستار پولكى شۇبىرىپ تومەن قالاعا قاراي كوشتى. جوعارعى قالانى مۇلدە بوساتتى.
— اتامان ۆولكوۆتىڭ كازاك-ورىستارى! — دەدى كوشەدە توپتالىپ، كازاك-ورىستاردى كوزدەرىمەن شىعارىپ سالىپ تۇرعان وبىۆاتەلدەر.
ولار قايدان كەلىپ جاتىر؟ تومەن قالاعا نەگە كوشتى؟ نەعىلماق بوپ ءجۇر؟ ونى ەشكىم بىلگەن جوق. ءبىراق الدەقانداي ءبىر تەرەڭ سىردى ىشىنە جاسىرىپ تۇرعان سياقتى. قالانىڭ ىشىندەگى وبىۆاتەلدەر كۇن باتار باتپاستا-اق قاقپالارىن بەكىتىپ جاۋىپ الا باستادى. كۇندىز دۇكەننىڭ الدى، ءشوپ بازارى، وتىن بازارى، تالكوچكە، مەشىتتىڭ الدى پىش-پىش وسەك، سىبىر-كۇبىر ءسوز.
— پەتروگراد پەن ماسكەۋدە «كراسنايا گۆارديا» دەگەن ءبىر وترياد قۇرىلعان دەيدى. وسىندا دا بار كورىنەدى.
— سوۆدەپ دەگەنىنە تۇسىنە الماي-اق قويدىق.
— ءبىلماساڭىز مين ءايتىپ بيريم ءالى: سوۆەد ديپۋتاتى ديگونلارى يكان!
— ءا، ءحۇررياتى ءمى؟ ءبىلابىز.
— باسە، قۇرجاتى دە!
— نەمىستەرگە ساتىلدى دەگەنى قايسى؟
— ءا، ءانا ءشۇل ءسابيپلارى ءيندى! بولشيەۆيكلار!
قالانىڭ توعىشار-وبىۆاتەلدەرىنىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەرى وسىنداي بولدى.
وندىرىستەگى جۇمىسشىلاردىڭ اراسىندا كۇن سايىن ميتينگى، كۇن سايىن جيىلىس.
— جولداستار! ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باستىعى كەرەنسكيي فرونتتاعى سوعىستى كۇشەيتۋگە بۇيرىق شىعارعان.
— ونداي ۇكىمەتتىڭ كەرەگى جوق!
— پەتروگرادتاعى جۇمىسشىلار قارۋ-جاراقتانىپ، قىر كورسەتىپ كوشەدە ءجۇرىپتى. «ۇكىمەت سوۆەت قولىنا كوشسىن!» دەگەن ۇران كوتەرىپتى.
— سوۆەت ۇكىمەتى بولسىن!
— ءبىزدىڭ دە ۇرانىمىز سول!
— ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىسىن!...
— جەتەر!.. سوعىستىڭ كەرەگى جوق.
بولشيەۆيكتەردىڭ كوميتەتى وندىرىستەگى جۇمىسشىلاردىڭ اراسىندا جۇمىستى كۇشەيتتى. بالتا، يۆانوۆ، گروموۆ، ماقسۇت، اركاديي، قابىل دامىل كورگەن جوق. كۇندىز-تۇنى كوميتەتتىڭ قاراماعىندا بولدى.
تۇڭعات دانەڭەسىن ۇققان جوق. ونىڭ كوز الدىنا بۇل وزگەرىستەردىڭ بارلىعى دا كۇزدىڭ قۇلپىرمالى اۋەسىندەي كورىندى. ول بارلىعىنىڭ ورتاسىندا تاماشاشى عانا بولىپ ءجۇردى. ول بازاردى دا، دۇكەندەردى دە، زاۆودتى دا، تيىرمەندى دە، مينوۆنىيدى دا، كىرپىش سارايدى دا — بارلىعىن كوردى. ءبارىن دە ارالادى. ءبىراق ول تەرەڭىرەك كىرە المادى. سوندىقتان، بولىپ جاتقان تۇڭعيىق وقيعالاردىڭ ماڭىزدارىنا تۇسىنە العان جوق. وعان، جالعىز−اق، ءاربىر ءوندىرىستىڭ ەتكەن ەڭبەكتەرى عانا تانىس. ول كەيدە ءوز باسىنداعى ءومىردىڭ تارماقتارىنا كوز جۇگىرتتى.
ءقازىر ول ون سەگىز جاستا. نە ءبىتىردى؟ بەس جاسىنان باستاپ قولىنا «يمان شارت»، ارقاسىنا سۇيىق شىبىق؛ ون ەكى جاسىنا دەيىن اپتيەك، قۇران، جاعىنا شاپالاق، ارقاسىنا تاياق، قۇلاعىنا شىمشۋ. ول سىگانداردىڭ تاياقپەن ۇرىپ بيگە ۇيرەتكەن ايۋ بالاسىنداي بولدى. ول زەيىنىن، سەزىمىن، اقىلىن كورىنگەن دۇمشە مولدانىڭ قولىنا بەرىپ «تاعدىر اللادان» دەپ وتىراتىن دۇلەي سياقتى ەدى. ون ەكى جاسىنان باستاپ قارا جۇمىس: مويكا، «مينوۆىي دۆور»، قاساپشىلارعا قوي باعۋشى... بەرى كەلە وزىندەي اۋىل بالالارىنا «كىشكەنتاي ءمولدا-مۇعالىم». قىس ءمۇعالىم، جازدىڭ كۇنى تاعى دا مويكا، «مينوۆنىي»، قارا جۇمىس، قارا جۇمىس!.. ول وسىنىڭ بارلىعىن دا كوزىن جۇمىپ ءجۇرىپ، دانەڭەنى سەزبەي ءجۇرىپ ىستەگەندەي بولدى. ءقازىر دە سول ءتارىزدى. اينالاسىندا نە بولىپ جاتقانىن سەزبەدى. كەيدە ول جىندى ادام قۇساپ جىلاپ تا الادى. ءبىراق نەگە جىلاعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ول ءسويتىپ ءوستى!
XIX
اركاديي پاۆلوۆيچ تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، قاقپانىڭ الدىنا شىقتى. ونىڭ ويى شتابقا كىرىپ-شىعۋ ەدى.
كۇننىڭ نۇرى جەردىڭ بەتىنە جاڭا عانا ءورىپ، ۇپىق نۇرعا بالقىپ تۇردى. قاقپا-قاقپانىڭ الدىندا، جىراقانىڭ بويىنداعى كوگەرگەن كوك ءشوپتى جەپ جۇرگەن سيىرلاردى تابىن باعۋشىلار قۋالاپ ايداپ كەتىپ جاتتى. ونان باسقا كوشەدە ءتىرى جان جوق، تەرەزەلەرىنىڭ قاقپاقتارى جابۋلى، جۇرت ۇيىقتاپ جاتقان ءتارىزدى.
ەسىك الدىندا مىلتىعىنىڭ سۇڭگىسىن جوعارى قاراتىپ، اندا-ساندا دۇمىمەن تاقتايدى تۇيگىشتەپ قالىپ تۇرعان كراسنىي گۆاردەەس قولىن كوتەرىپ ءتاجىم بەلگىسىن كورسەتتى دە، اركاديي پاۆلوۆيچتى ىشكە كىرگىزىپ جىبەردى. ول اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ شتابقا مۇنشا ەرتە كەلگەنىنە تاڭدانعان جوق. ويتكەنى، تۇندە، قاشان بولسا سوندا شتابقا ءبىر كىرىپ شىعاتىن. ول — شتاب باستىعى.
اركاديي پاۆلوۆيچ ەكى قابات بيىك ءۇيدىڭ اياقتىڭ استىنداعى جىبىرلاپ كەرتپەش-كەرتپەش بولىپ جاتقان كوپ باسبالداقتارىن اقىرىن اتتاپ، جوعارى قاراي شىعا بەردى. ءسويتىپ، بارا جاتىپ تومەن قاراپ ۇڭىلە قويدى. اياعىنىڭ استىندا سىرىڭكەنىڭ ءبىر كىشكەنتاي عانا قورابى جاتىر ەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ قوراپقا كوڭىلى ءبولىندى. «جۇڭگو سپيچكەسى» دەدى ءوز بەتىمەن كۇبىرلەپ. الايىن با، المايىن با؟ — دەپ تۇرعانداي بولدى دا، اقىرىن ءيىلىپ بارىپ كىشكەنتاي عانا قوراپتى قولىنا ۇستاپ، اينالدىرىپ قاراپ، الدىنا قاراي ءجۇردى. جارتى قوراپ سىرىڭكە. بۇل انىعىندا-اق، نەگە سىزساڭ سوعان جاناتىن سىرىڭكە ەدى. بۇل قالادا ءتىپتى جوق، بولسا دا سيرەك كەزدەسەتىن.
«مەن مۇنى ومبىدا كورىپ ەدىم. جاقسى، ءبىراق وزىنەن-وزى قالتادا ءجۇرىپ تۇتانىپ كەتەتىن ءقاۋىپتى سىرىڭكە!»- دەدى ىشىنەن اركاديي پاۆلوۆيچ، سۇيدەپ قالتاسىنا سالدى.
كەڭ زالدىڭ ىشىندە ۆينتوۆكا، جاپون مىلتىعى، بەردەڭكە تىزگەن «پيراميدا» اعاشتىڭ اينالاسىندا بىرنەشە گۆاردەەس ۇيىقتاپ جاتىر ەدى. اركاديي پاۆلوۆيچ ەسىكتى اقىرىن عانا سىقىرلاتىپ، اشار-اشپاستان-اق ەدەندە جاتقاندار باستارىن كوتەرىپ الدى.
— ۇيىقتاپ جاتىرسىڭدار، ءا؟ — دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ كۇلىمسىرەپ، ەسىكتىڭ الدىندا تۇرىپ.
دەمبەلشە قارا بۇجىر قازاق جىگىتى كوزىنە ءتىپتى ۇيقى ىلىنبەگەندەي بولىپ اركاديي پاۆلوۆيچكە قاراپ جىميا ءتۇستى.
— جاڭا عانا قۇلاپ ەدىك، جولداس پاۆلوۆ! ۇيىقتاپ كەتىپپىز.
سارى سىرمەن سىرلاعان تاقتاي ەدەنگە سىرتقى كيىمدەرىن عانا توسەپ جاتقان جىگىتتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇشىپ تۇرەگەلىپ كيىنىپ جاتتى.
— نو، كاك؟ تۇندە ونداي-مۇنداي سىبىس بولعان جوق پا؟
— جوق، اركاديي پاۆلوۆيچ! — دەدى سۇر كوزدى، جۋانتىق، قىزىل شىرايلى ءبىر زەرگەر نەمىس. قيت ەتسە-اق ويىندى-شىندى «مۋتتەر...» دەپ بوقتاپ قويا بەرەتىن. سوڭىنان ونى گۆاردەەستەر — ورىس، قازاق، تاتار جىگىتتەرى — «مۋتتەر» اتاپ كەتىپ ەدى.
اركاديي پاۆلوۆيچ تۇندەگى قال-جايدى ءوزى دە بىلەتىن. ايتسە دە، سۇرادى. ويتكەنى، وسى كۇنى ءاربىر سەلت ەتكەن سىبىس قاۋىپتى. قورقىنىش. قالانىڭ ءىشى وسەك-وتىرىك. قالانىڭ بايلارى، مەششان-وبىۆاتەلدەرى امالسىزدىڭ كۇنىنەن عانا باعىنىپ تۇرعان سياقتى. ولار مىلتىق اسىنىپ ءوتىپ بارا جاتقان گۆاردەەستەردى كورسە، كوزدەرىن بىزدەي تۇيرەپ قالادى. «بالەم، قولعا تۇسەر مە ەدىڭ» دەگەندەي كىجىنگەن كوزبەن قارايدى. اركاديي پاۆلوۆيچ ونى الدەقاشان سەزگەن بولاتىن. زاڭ جۇزىندە قالا قىزىل گۆاردەەستەردىڭ — بولشيەۆيكتەردىڭ قولىندا بولسا دا، ءىس جۇزىنە قالاعا كازاك-ورىستار يە سياقتى. مەنشيەۆيكتەر ەكى ورتادا دەلدالدىقتا ءجۇردى. كەيدە بىرەر جۇمىسپەن قىزىل گۆارديانىڭ شتابىنا ايداپ كەلگەن بايلاردى، ساۋداگەرلەردى مەنشيەۆيكتەر الدەنەشە رەت سۇراپ (پارۋكاعا العان بولىپ) بوساتقىزىپ جىبەردى. الاشوردانىڭ جىگىتتەرى دە ءسويتتى. ءبىر كۇنى رسدرپ(ب) كوميتەتىنىڭ، كارىم بوكەشيەۆ پەن گروموۆتىڭ قول قويعان بۇيرىعى بويىنشا، شتەينەر مەن قابىل ءماۋليدى شتابقا ايداپ اكەلىپ ەدى. ءماۋلي نوسەربايدىڭ نومەرىندەگى كوميتەتكە كەلىپ: «وفيسەرلەرگە ءۇي كەرەك. بۇل ءۇيدى بوساتىڭدار. سەندەر جارىتىپ اقشا تولەمەيسىڭدەر!» دەپ اقىرىپ قويا بەرگەن. سونى شتابقا الىپ كەلگەندە، جيەنباي امانجول ۇلى، جۇماجان، تاعى بىرنەشە الاشتىڭ جىگىتتەرى ەرە كەلدى. «پارۋكاعا» الدى.
اركاديي پاۆلوۆيچ دەمبەلشە قارا بۇجىر جىگىتتىڭ قاسىنا كەلىپ، يىعىنا قولىن سالدى دا، كوزىنىڭ قۇيرىعىمەن قاسىنداعىلاردى ءسۇزدى. «نە ايتار ەكەن؟» دەدى ىشىنەن. «ءبىر جەرگە جۇمساعالى تۇر ما ەكەن؟» دەدى تاعى دا ويلانىپ.
— نو، توۆاريشش، مەن سەنىڭ اتىڭدى ۇمىتتىم! — دەدى ءزىلدى داۋىسپەن اركاديي پاۆلوۆيچ.
— اتىمتاي! — دەدى قارا بۇجىر جىگىت.
— دا، جولداس اتىمتاي! ماعان قارا! سەن بايىڭنان مۇلدە شىقتىڭ با؟
— مۇلدە.
— اقىڭدى تۇگەل الدىڭ با؟
— الدىم. ءسىز تۇنەۋ كۇنى شاقىرتىپ الىپ زارەسىن ۇشىرعانان كەيىن، اقىمدى تۇگەل بەردى. ءبىراق...
اتىمتاي ءمۇدىردى. «ءبىراق...» دەدى دە، ءتىلىن تىستەپ العانداي بولىپ تومەن قارادى.
— نو.
— ؟؟؟...
— ال، «ءبىراق؟»
— ؟؟؟...
«شامسيا تۋرالى ايتسام با ەكەن؟ ايتپاسام با ەكەن؟ وسىنداي ساپىرىلىسقان ۋاقىتتا قاتىندى نە قىلماقسىڭ؟ سەن ءبىزدىڭ اراعا قاتىن الۋعا كەلدىڭ بە دەسە، قايتەم؟» — دەدى ويلانىپ اتىمتاي.
— مۇنىكى قاتىن ماسەلەسى، اركاديي پاۆلوۆيچ! — دەدى ءبىر كوزىنىڭ شاپىراشى بار جيرەن، ارىق ورىس جىگىتى ەزۋىن جيا الماي.
قاسىنداعىلار قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. اتىمتاي قىزاراڭداپ، تومەن ءيىلىپ، ەتىگىنىڭ قونىشىن تارتتى دا، تاماعىن كەنەپ قويدى.
— نۋ، چتو جە! جاسىراتىن دانەڭەسى جوق... قانە، جولداس! كارتانى اشىپ سال، — دەدى، اتىمتايدى تەرەزەنىڭ الدىنا قاراي تارتىپ، اركاديي پاۆلوۆيچ.
اتىمتاي ءوزىنىڭ ومىرىندەگى ءبىر تاراۋدى اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ الدىندا قىسقاشا عانا سويلەپ بەردى. Aۋىل، باقتاشىلىق، قالاداعى مالايلىق. شامسيامەن كوڭىل قوسۋ، بۇقپان كومەي ۇلىنىڭ جيەنىنىڭ ورنىنا وكوپ قازۋعا كەتۋ... بەيسەمباي بۇلانوۆ... شامسيا جۇكتى ەكەندىگى...
اركاديي پاۆلوۆيچ ەركەلەگەن بالانىڭ ءسوزىن تىڭداعانداي جايدارى مىنەز كورسەتىپ، اتىمتايدىڭ اڭگىمەسىنەن قۇلاعىن المادى، ۇيىپ تىڭدادى.
— ءوزىڭ وسى كۇنى قايدا تۇرسىڭ؟ — دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ سالماقپەن.
كىرپىش سارايىنىڭ قاسىندا، قىلىشتىڭ ۇيىندە.
— ەندەشە، قاتىنىڭدى قولتىعىنان ۇستاپ سوندا الىپ بار.
— ونى كەيىن سويلەسە جاتارمىز... ۆوت، مەس قارىن!
— باي داۋ سالسا قايتەم؟
— بىرەۋدە ءبىر قاتىن جوق، ول ەكى قاتىندى قۇشاقتاپ وتىر!
ونان باسقا دانەڭە ايتقان جوق. اتىمتايدى جاۋىرىنعا ءبىر قاعىپ قالىپ:
— ءسويت، توۆاريشش، — دەدى دە، سىرت بۇرىلىپ، تەز-تەز اتتاپ كابينەتىنە كىرە جونەلدى.
كۇن جارقىراپ جوعارى ورلەدى. كوشە جانداندى. قالانىڭ حالقى ەرلىسى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتتى.
— جولداس شتەينەر! ءا، جولداس شتەينەر! — دەدى كابينەت جاقتان داۋىستاپ اركاديي پاۆلوۆيچ.
— مەن!
— بۇگىن كەشكە دەجۋردا تۇراتىن ادامداردىڭ ءتىزىمىن اكەلشى! — دەدى، ەسىك الدىندا قاقيىپ تۇرعان شتەينەرگە.
— ءقازىر!
شتەينەر قالتاسىنان ءبىر سارى قاعازدى سۋىرىپ الدى:
— گروموۆ، يۆانوۆ، بەلوۋسوۆ، تولەندينوۆ... گاۆريلوۆا...
— بەرى اكەلشى! — دەدى، قولىن سوزىپ، اركاديي پاۆلوۆيچ.
شتەينەر ۋقالانىپ، ەرنەۋى جىرتىلىپ قالعان سارى قاعازدى اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ قولىنا ۇستاتتى.
XX
— پوجار! پوجار!
— ءورت! ءورت!..
— كازانسيەۆتىڭ دۇكەنى، ماگازينى جانىپ جاتىر.
— جو-و-و-ق... گانچيننىڭ ماگازينى دەيدى!
— نە ايتىپ تۇرسىڭ ءوزىڭ! ءوزىم كوردىم!
— ەندەشە، سوقىر ەكەنسىڭ. مەن سونان جاڭا كەلدىم. گانچين ماگازينى!
— فرونتتان كەلگەن سولداتتار ماگازيندى تالاپ جاتىر!
قالانىڭ حالقى ۋ-شۋ بولىپ «ۇلكەن سوبوردىڭ» الاڭىنا قاراي جۇگىردى. باقشانىڭ ىشىندە سەرۋەن قۇرىپ، دوڭگەلەنىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ بارلىعى دا قاقپانىڭ الدىنا شىعىپ، قىپ-قىزىل بولىپ جالىندانىپ تۇرعان كوكتىڭ ۇشىعىنا قارادى. كوبى ۇلكەن كوشەنى بويلاپ ءورت كورىنگەن جاققا جۇگىرە جونەلدى.
— پوجار!.. پۋ-ۋ-ۋ-جار!
— قۇداي-اي ساقتاي گور، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تۇسىندا عوي!
— ويباي، جۇگىر جىلدام!
— پۋ-ۋجار!
— ءايدا ءيندى، تيزىراك ءيندى!..
حالىقتىڭ ۋ-شۋىمەن قاباتتاسىپ ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ ەرسىلى-قارسىلى شاپقانداعى قوڭىراۋ داۋىستارى ەستىلدى. كالانچا قوڭىراۋدى ۇستى-ۇستىنە قاقتى. ءار جەردە ۇزاق ۋاقىت گۋدوك ايقايلادى. ىڭ-جىڭ...
ۇستەرى تۇتە-تۇتە بولعان سۇر شينەلدى سولداتتار، فرونتتان اشىعىپ قايتقانداعى اشۋلارىن بايلاردىڭ ماگازيندەرىنەن، دۇكەندەرىنەن الدى. بۇل قالاداعى «سورپاعا شىعار» ماگازين گانچيندىكى ەدى.
سولداتتار «گانچين» ماگازينىنىڭ ىشىندەگى ساۋىت-سابالاردى، باس، اياق كيىمدەردى، نەشە ءتۇرلى ادەمى بارقىتتاردى، جىبەكتەردى، سيسالاردى، ايەل-ەركەكتەردىڭ تىگۋلى كيىمدەرىن، بىلعارىلاردى، شاي-قانتتاردى بارلىعىن ماگازيننىڭ تەرەزەلەرىنەن كوشەگە لاقتىردى. قالىڭدىعى ءبىر ەلى اينەكتەردى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ۇرىپ كۇلپارشاسىن شىعاردى. ماگازيننىڭ استىڭعى پودۆالىنداعى نەشە ءتۇرلى اراقتاردى شىنىلاپ، بوشكەلەپ الىپ كەلىپ جىراعا اعىزدى.
— كىمنىڭ تاماعى قىشىسا جۇتقىنشاعى كەۋىپ بارا جاتسا، كەنەلسىن!
— سۆولوچ، بۋرجۋيلار! ءبىز فرونتتا اشپىز، جالاڭاشپىز....
— بىزدەن اياعانى وسى عوي، ءا!
— ءبىز كىم ءۇشىن سوعىستىق، ءا!.. كىم ءۇشىن قان توكتىك، ءا؟..
— ۇر! قيرات! جىرت!..
— لاقتىر! اياما!.. ەنەڭدى!..
قالانىڭ توعىشارلارى، ساۋداگەرلەرى تەگىن ولجاعا كەزدەسكەندەي بولدى. تەرەزەدەن تۇسكەن نارسەلەردى اكەتىپ جاتتى. ءوزارا تالاسىپ، توبەلەسىپ تە جاتتى.
— بەر اكەڭنىڭ... تۇمسىعىڭدى بۇزايىن با؟!..
— قىزىل بارقىت مەنىكى! مەنىكى!
— سەنىكى ەمەس، مەنىكى! مەنىكى!
— مەن بۇرىن قاعىپ الدىم!
— ءاي، ساماۋىردى قايدا الىپ باراسىڭ؟
— ۇيگە!
— بەرى اكەل!
— ە، نەگە؟.. كەرەك بولسا بارىپ ال!
— قانە، قايدا جاتىر ەكەن؟
— تىگىندا! تىگىندا ياتتا!
— ۇر ياڭا پاتاشيەۆ ساماۋىرى يكان لاباس! حاراپ يتكانلار بيت، يانىشكانلار بيت!..
— ءاي، حۋدايىم! ءاي راببىم!.. نيندي ماتۋر بيزاكلى جىفاكلار بار يكان. الا المي قالدىم بيت!
— ءاي قاتىن! قابىڭدى... قابىڭنىڭ اۋزىن بەرى ۇستاشى!
— ەندى سىيمايدى!
كەيبىرەۋلەرى ەتبەتىنەن ءتۇسىپ، جىراقاداعى سارىلداپ بارا جاتقان قىزىل اراقتاردى، كونياكتاردى ءىشىپ، تالتىرەكتەپ تۇرىپ جاتىر. كەيبىرەۋلەرى شەلەككە قۇيىپ جاتتى. بىرنەشە ادامدار ابدەن ءىشىپ، سىلەيىپ جىراقانىڭ ىشىندە اۋنادى.
ىشىندەگى توۆاردى ابدەن «قۇتتى جەرىنە» قوندىرعاننان كەيىن ءبىر بوشكە بەنزيندى ماگازيننىڭ ايناداي جارقىراعان ەدەنىنە توگىپ جىبەرىپ، تالتىرەكتەپ، سولداتتار سىرتقا شىقتى.
— ۆانكا! سىرەڭكە تۇتات!
— مەندە بومبى بار!
— بومبى!.. بومبى!
— راز! دۆا... تري... ە-ە-ە-ەھ!
ماگازيننىڭ ىشىندە وت جارق ەتە ءتۇستى دە، لاپىلداعان كوك جالىن جوعارى ءبىر-اق شاپشىدى. وت گۇرىلدەپ الا جونەلدى. الدەقاي جەرلەرى كۇتىرلەپ جەمىرىلىپ ءتۇستى. جۇرت كەيىن سەرپىلدى.
— جە، بۋرجۋي!... بىزدەن اياعانىڭ وسى بولسا، ال! جە!
— ۋرررا!..
ءۇش قاباتتى، سۇرعىلت ءتۇستى ادەمى تاس ماگازيندى سانسىز تىلدەرىن سالاقتاتقان كوك جالىن جالاپ-جالاپ الدى. ونى ول ءبىر عانا ءتۇن جەم ەتتى. تاڭەرتەڭ تۇرىپ قاراعان جۇرت، دەنەسى باقشا-باقشا بولىپ، تەرەزەلەرى ۇڭىرەيىپ، قارا كۇيە بولىپ تۇرعان ماگازيندى، جەمىرىلىپ ىشىنە تۇسكەن توبەنى، تاستاردى، ءار جەردە سورايىپ مايىسىپ تۇرعان جۋان تەمىرلەردى، قاڭىلتىرلاردى كوردى. اينالاسىنداعى شاشىلىپ جاتقان جاشىكتىڭ تاقتايلارىن، كىرپىش شاي وراعان جۇقا قاعازداردى، اراقتىڭ، تەرەزەنىڭ كۇلپارشا بولعان اينەكتەرىن، شىنىلارىن، كەزدەمەنىڭ قيقىمدارىن اياقتىڭ استىنا باسىلىپ بويالعان، توپىراققا بىلعانعان قاتىرعى جاعالاردى، پاپيرۋستاردى، باس، اياق كيىمدەرىنىڭ قاتىرعى قاعازدان ىستەگەن قوراپاتارىن كوردى.
بۇيرىق №
«بارلىق قالا حالقىنىڭ ەسىنە!
گانچين ماگازينىن فرونتتان قايتقان كەيبىر ساناسىز سولداتتاردىڭ گرۋپپاسى تالاپ، ورتەپ جىبەرەدى. قالا حالقىنىڭ ىشىندەگى بەيباستىق، پاراقورشىلار، ساۋداگەرلەر، باقالشىلار ريەۆوليۋسيانىڭ جولىن تالاۋ، ورتەۋ دەپ ۇققاندار، ماگازيننىڭ توۆارلارىن ۇيلەرىنە تاسىدى. يەسىز جاتقان تەگىن ولجا دەپ ۇقتى. انىعىندا، سول توۆارلاردىڭ بارلىعى دا ريەۆوليۋسيا ۇكىمەتىنىڭ قولىنا كوشكەن نارسەلەر.
كىم دە كىم سول كۇنگى بولعان وقيعانى ولجالاپ، ۇيىنە توۆار تاسىعان بولسا، ەشبىر توقتاۋسىز كراسنىي گۆارديانىڭ شتابىنا اكەپ تاپسىرسىن. ەڭ اياعى ءبىر سىدىرعى ءجىپ السا دا ءسويتسىن. بۇل بۇيرىقتى جيىرما ءتورت ساعاتتىڭ ىشىندە ورىنداماعان ادام ريەۆوليۋسيانىڭ جاۋى دەپ تانىلىپ، قاتاڭ جازاعا بۇيىرىلادى.
قالاداعى ك. گ. شتابىنىڭ باستىعى: ا. پاۆلوۆ.
حاتشى: ب. تولەندين.»
بۇل بۇيرىق كوشە-كوشەنىڭ قۇيمالارىنا، باقشانىڭ الدىنا، بارلىق جەرگە جاپسىرىلدى. جۇرت توپتالىپ وقىپ جاتتى.
بۇكىرەيگەن بۋرىل ساقالدى ءبىر قارا شال، بۇيرىقتى وقىپ جاتقانداردىڭ قاسىنا كەلىپ تۇردى. بۇل بوگەنباي ەدى.
— ال، قارت! توۆار ولجالانعان بولساڭ، ءقازىر شتابقا الىپ بارىپ تاپسىر! — دەدى ساقال-مۇرتىن قىرعان قىسىق كوزدى ءبىر ورىس شالى بوگەنبايعا قاراپ.
بوگەنباي باسىن شايقادى.
مەن بالالارىمدى ونداي تەگىن ولجاعا جىبەرگەنىم جوق. بىزدە ەسكىدەن ءبىر ىرىم بار: «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما!».
بوگەنباي سول جەردە ءوزىنىڭ ەسكى ىرىمىنا ءماز بولىپ كۇلىمسىرەي ءتۇستى.
ءيا، «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما!» — دەدى تاعى دا ءوز−وزىنە.
XXI
قاباعى ءىسىنىپ، جەلكەسى كۇجىرەيىپ، ەرنى سالبىراپ، بۇعاعى ومىراۋىنا ءتۇسىپ بەيسەمباي قاجى بۇلانوۆ اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ الدىندا، شتابتا وتىردى.
— سىزگە نە كەرەك؟ — دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ.
— ماعان دانەڭە دە كەرەك ەمەس. مەن بالا وقىتاتىن ءمۇعالىم ەدىم. مەنى ءسىزدىڭ كىسىلەرىڭىز اريستوۆايت ەتىپ وسىندا ايداپ اكەلدى.
— كىم-كىم اريستوۆايت قىپ اكەلدى؟
— ءۇش كىسى. ەكەۋىن تانىمايمىن، بىرەۋىن تانيمىن. ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا وسكەن ءبىر قازاق جىگىتى ەدى، اتى — اتىمتاي.
اركاديي پاۆلوۆيچ ۇستەلدى قاتتى-قاتتى ءتۇيىپ قالىپ، سىرتتان كىسى شاقىردى:
— جولداس، اتىمتاي!..
ۆينتوۆكاسىن سۇيرەتىپ اتىمتاي كىرىپ كەلدى.
— نۋ-كا، توۆاريشش! مىناۋ كىسىنى تانيمىسىڭ؟.. مۇنى ارەستوۆايت ەتكەن كىم؟
— تانيمىن. ءبىز!
— قانە، ءتۇسىندىرشى! نە ءۇشىن ۇستادىڭدار؟
— ۇيىنەن بىرنەشە توپ كەزدەمە شىقتى.
«ال، ەندى نە ايتار ەكەنسىڭ؟» دەگەن كىسىدەي بولىپ اركاديي پاۆلوۆيچ بۇلانوۆقا مويىن بۇردى. ول باسىن تومەن تۇقىرىپ، اتىمتايعا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ وتىر ەدى.
— جوق، تاقسىر!.. توۆاريشش! ول مەنىڭ وزىمدىكى. مەن ماگازين ورتەنگەن كەزدە ۇيدە بولعانىم جوق. نانباساڭىز ءسىزدىڭ... اناۋ، توۆاريشش بەلوۋسوۆتان سۇراڭىز. ونان باسقا دا كۋام بار... اناۋ... تورگوۆوي كوشەدە تۇراتىن توۆاريشش ارامقانوۆتان سۇراڭىز. مەنى وسى قالانىڭ جيەنباي امانجولوۆ، قالي بوكەشيەۆ دەگەن زيالىلارى، ۇلكەن ادامدارى بارلىعى بىلەدى. دوكتور جۇماجان تىلەكۇلىنان سۇراساڭىز، و دا ايتادى. مەن ءوزىم ەشكىمگە زيانسىز اداممىن. ەسكى ۋاقىتتا ءبىراز ورىسشا وقىپ...
اتىمتاي مۇرتىنان كۇلىپ تۇردى. ول بەيسەمباي قاجىنىڭ ەنتىگىپ، بۋلىعىپ سويلەگەن سوزىنە ەمەس، كەشە «توبەم كوكتە» دەگەن كىسىنىڭ، بۇگىن جۋساننان دا الاسا بولىپ كىشىرەيىپ، ءمۇساپىرسىپ وتىرعانىنا كۇلدى. اتىمتايدى وكوپكە جىبەرەردە بۇلانوۆ بايلارمەن ەكى ورتاداعى دەلدال ەدى. بۇقپاننىڭ سال بوكسە جيەنىن قالدىرىپ، اتىمتايدى ايىرباس قىلىپ، پريەمعا قاراتىپ ايداپ جىبەرگەن ءدال وسى وتىرعان بەيسەمباي قاياسى بولاتىن. اتىمتاي ونىڭ مۇنان باسقا «ونەرلەرىن» بىلمەيتىن ەدى. سونى عانا ويلادى. بىرنەشە توپ كەزدەمە تاۋىپ الىپ، قىلمىسىن موينىنا قويىپ ايداپ اكەلىپ وتىرعاندا ايتىپ وتىرعانى مىناۋ!
— شىراعىم، مۇسىلمانسىڭ عوي! ايتسايشى! بەيكۇنا ءبىر الجىعان شالدى اۋرە قىلىپ قايتەسىڭدەر. كەزدەمەسى قۇرسىن، الىڭدار. ءوزىمدى قويا بەرىڭدەر، اۋرە قىلماڭدار!
بەيسەمباي قاجى سۇيدەپ، ءموليىپ اركاديي پاۆلوۆيچ پەن اتىمتايعا كەزەك-كەزەك قارادى.
— بۇل كىسىنى استاعى ۇيگە الىپ بارىڭدار. بەلوۋسوۆتى شاقىرتىڭدار! — دەدى، الدىنداعى قاعازداردى قاراپ وتىرىپ اركاديي پاۆلوۆيچ.
اتىمتاي بەيسەمباي قاجىنى الدىنا سالىپ، ايداپ الىپ جونەلدى.
— ە-ە-ە-ەي، شىراعىم-اي! اۋرە...
بەيسەمباي قاجىنىڭ جارىم ءسوزى جابىلعان ەسىكپەن بىرگە ءوشتى.
اركاديي پاۆلوۆيچ وراپ اۋزىنا سالىپ وتىرعان شىلىمىن تۇتاتتى دا، ەسىنە بىردەڭە كىلت تۇسكەندەي بولىپ، جان قالتاسىنان ءبىر كىشكەنتاي قوراپتى سۋىرىپ الىپ، اينالدىرىپ قاراي بەردى. بۇل شىلىم تۇتاتقان سىرىڭكەدەن باسقا ەدى. بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن باسپالداقتان تاۋىپ العان قۇرتتاي سىرىڭكەسى ەدى. ارى-بەرى قاراپ، ۇستەلدىڭ استىڭعى تارتپاسىنا تاستادى دا، كوزىن ءبىر نۇكتەگە تىرەپ ويعا شومدى.
«ەگەر قۇداي ءوزى ءومىر بەرىپ، وسى يتتەردىڭ قولىنان امان قۇتىلسام، قالانىڭ مىقتى ءبىراز ادامدارىن ەتكە، قىمىزعا ءبىر تويعىزامىن!.. سول كەزدەمەسى قۇرىعىردى ۇيگە نەگە اكەلدىم وسى؟ نالەت سوققىر، مويىنى ۇزىلگىر اتىمتاي يت-اي! قىلدىڭ-اۋ قىلىقتى!.. ءاي، يت-اي! تىم بولماسا ساعان گەرماننىڭ ءبىر وعى اياۋلى بولدى ما ەكەن؟.. استىڭعى سارى ساندىقتى اشقىزباعانى، مۇنداي ءتاۋىر بولار ما! ونى اشسا عوي... ساداعاسى كەتەيىن، پاتشا اعزامنىڭ... كوك قامزولىنان، كۇمىس مەدەلىنەن... «قۇداي ساقتاعان شىعار!..»
تاس ءۇيدىڭ استىڭعى پودۆالىندا وتىرىپ بەيسەمباي قاجى بۇلانوۆ سۇيدەپ ويلاندى. پودۆال دىمقىل، سالقىن، كۇڭگىرت. بىرنەشە گۆاردەەستەر مىلتىق تازارتىپ، پاترون وقتاپ وتىردى.
توت باسقان ۇلكەن التى اتارىنىڭ شۇمەگىن بۇلانوۆ وتىرعان جاققا قاراتىپ، ءىشىن كوزىمەن ءسۇزىپ، سىعالاعان تاپال سارى گۆاردەەسكە قاراپ، بەيسەمباي قاجى قالش-قالش ەتتى:
— ءاي، مىرزا... توۆاريشش! اتىلىپ كەتەدى، اتىلىپ كەتەدى!..
گۆاردەەس كۇلدى.
— باي-ەكەسى! جانىڭ سونشا ءتاتتى بولعانى ما؟..
ونىسى راس ەدى. بەيسەمبايدىڭ كوڭىلىنە ءومىر بۇرىنعىدان دا قىمباتتى، جان بۇرىنعىدان دا اناعۇرلىم ءتاتتى كورىندى. ول ءوز قولىمەن ەشكىمدى دە اتىپ كورگەن جوق. ءبىراق ول نىساناشى عانا بولدى. پاتشانىڭ «ءادىل زاڭىنا» قارسى كەلگەندەردى مەگزەپ، ۇستاپ بەرۋشى عانا بولدى. ونداي ۇستالعان ادامداردى «ءادىل زاڭ» اتا ما، شابا ما، اسا ما، ول ويلاعان جوق. «مەنەن كەتتى، احرانكەگە جەتتى» دەيتىن ول. بارلىق «ويلاعانى» سول عانا! ال، ءقازىرشى؟.. ءقازىر مۇلدە باسقا. بەيسەمبايدىڭ دۇنيەدە تۇرعىسى كەلەدى. باسقا ادام نە بولسا، ول بولسىن، ونىڭ عانا ءتىرى قالعىسى كەلەدى. مىلتىق كورسە، جۇرەگى مۇزداي سۋىنادى. دوپ-دوڭگەلەك بولىپ قارايىپ تۇرعان اۋزىنان زارەسى ۇشىپ كەتە جازدايدى.
«ءيتتىڭ ءتۇسى سۋىق قوي!» — دەدى جۇرەگى ءدۇرسىل قاعىپ، بەيسەمباي وزى-وزىنە.
بىر-ەكى ساعاتتان كەيىن، ءبىر گۆاردەەس بەيسەمبايدى ايداپ جوعارى شىعاردى.
— نۋكا، گوسپودين بۋلانوۆ!.. جولداس بەلوۋسوۆ، مىنە، وتىر! — دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ، التىن ساعالى كوزىلدىرىگى بار، شاشتى، ساقال-مۇرتتى جىلتىراتىپ، قىرىپ تاستاعان بىرەۋدى نۇسقاپ بەيسەمباي بۇلانوۆ بارىپ قول بەردى. ءبىراق بەلوۋسوۆتىڭ بەتىنە تۋرا قاراعان جوق.
— وتىر! — دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ بەيسەمبايعا.
بەيسەمباي قاجى تۇگى، سەرىپپەسى سىرتقا شىعىپ، ەسكىرىپ، جىرتىلىپ قالعان ديۆانعا اقىرىن وتىرا كەتتى. اركاديي پاۆلوۆيچ بەيسەمباي مەن بەلوۋسوۆقا جالتاق-جالتاق قارادى.
— ۇيىنەن بىرنەشە توپ كەزدەمە شىققان ادام وسى!
— مەن مۇنى بىلەمىن، جولداس پاۆلوۆ! بۇل — زيانسىز ادام! ءبىر الجىعان شال. مەنىمشە، كەزدەمەسىن الىپ، ءوزىن بوساتۋ كەرەك.
بەلوۋسوۆ سول ءسوزدى ايتتى دا، قالتاسىنان سىرىڭكە الىپ تىزەسىنە ۇيكەپ تۇتاتىپ، شىبىعىن ەدەنگە تاستاي بەردى. كوكپەڭبەك ءتۇتىن پاپيروستىڭ باسىنان شىعىپ دوڭگەلەنىپ جوعارى كوتەرىلدى.
— جارايدى. ءبىراق، توۆاريشش بەلوۋسوۆ، بۇل ادامدى بىلەتىندىگىڭىزدى ايتىپ قاعاز جازىپ بەرەسىز! — دەدى كوزىنىڭ قۇيرىعىمەن سىرىڭكەنىڭ ەدەنگە تاستاعان شىبىعىنا قاراپ اركاديي پاۆلوۆيچ.
— ول نە دەگەنىڭىز، توۆاريشش پاۆلوۆ؟.. ءوز ارامىزدا سونداي...
— جوق! ءتارتىپ وسىلاي ەدى عوي؟ ونى ەندى بۇزبايىق!
بەلوۋسوۆ كىبىرتىكتەپ بارىپ مىڭگىرلەي ءتۇستى.
— نو، لادنو، ەندەشە!.. چەرت س نيم!..
— كەزدەمە وزىمدىكى ەدى، ونى... — دەدى بۇلانوۆ.
— كەزدەمە قازىنانىڭ پايداسىنا ءتۇستى. وعان قام جەمەڭىز! — دەدى كەكەسىن تۇرمەن، زىلمەن اركاديي پاۆلوۆيچ.
ءجۇز جىل جاساعان جۋان ەمەن اعاشىنىڭ تۇبىرىندەي بولىپ دومالانىپ بەيسەمباي بۇلانوۆ كوشەگە شىقتى. قالتاسىنان ورامالىن الىپ بەتىن ءسۇرتىپ، سىرتىنا قارادى. ونىڭ كوزىنە ەكى قابات اق تاس ءۇي تاجالداي بولىپ كورىندى.
— ...جولداستار! مەن بەلوۋسوۆتان سەزىكتەنەمىن. «مەن بىلەمىن! مەن سەنەمىن!» دەپ قولعا تۇسكەن قىلمىستى، ساياسي سەنىمى جوق ادامداردىڭ الدەنەشەۋىن بوساتقىزىپ جىبەردى. بەلوۋسوۆتىڭ بەرگەن انىقتاماسىنىڭ ءوزى مەنىڭ قولىمدا ۇلكەن ءبىر دەلو بوپ قالدى، ءبىر توپ قاعاز. قىسقاسى... مەن وعان سەنبەيمىن! — دەدى گروموۆ پەن بوكەشيەۆكە، بالتاعا قاراپ اركاديي پاۆلوۆيچ.
«سىرىڭكە تۋرالى ايتايىن با؟ ايتپايىن با؟» دەدى ىشىنەن ويلانىپ.
بالتا گروموۆقا قارادى. بىرىنە-بىرى جالتاقتادى. ەشقايسىسى ۇندەگەن جوق. بوكەشيەۆ تومەنگى ەرنىن تىستەپ، قويۋ كۇرەڭ مۇرتىن سيپاي بەردى. الدەن ۋاقىتتا اقىرىن عانا، جۇمساق داۋىسپەن:
— اركاديي پاۆلوۆيچ!.. ءقازىر وتە قاۋىپتى ۋاقىت. ونى ءبىز بارلىعىمىز دا بىلەمىز. پاتشانىڭ تاقتان قۇلاتىلعانى عانا بولماسا، ۋاقىتشا ۇكىمەت پەن ونىڭ ەكى ورتاسىنداعى ايىرما از. ۇكىمەت، انىعىندا، ريەۆوليۋسيا جاۋلارىنىڭ، قياناتشىل مەنشيەۆيكتەردىڭ، ەسەرلەردىڭ قولىندا وتىر. بىزدە ءقازىر كۇش از. ءبىز ءبىر جاعىنان ۇگىت جۇرگىزىپ، جۇمىسشىلار، ەڭبەكشىلەر كوپشىلىگىن ۇيىستىرىپ جاتساق، مەنشيەۆيكتەر، قالي سياقتىلار قارا جۇزدىكتەردى بىزگە قارسى قويادى، ءوز ۇگىتتەرىن جۇرگىزەدى... ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ۆ. ي. لەنيندى تۇتقىن قىلۋ جونىندەگى قارارىن بارلىعىمىز دا ەسىتتىك، وقىدىق. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قانداي ۇكىمەت ەكەندىگى سونان دا بەلگىلى. ءقازىر ءبىزدىڭ جاعدايىمىزعا قاراساق... ءقاۋىپتى! ورتالىقتا توڭكەرىس جاۋلارىمەن، سابوتاجدارمەن، سپەكۋليانتتارمەن كۇرەسەتىن توتەنشە كوميسسيا (چك) قۇرىلدى دەپ جازعان حاباردى الدەقاشان الدىق. ءبىراق بىزدە ول قۇرىلعان جوق. ونى ءبىز شتابقا جۇكتەپ وتىرمىز. ەندى بەلوۋسوۆقا كەلەيىك. مەنىڭشە — كارىم بوكەشيەۆ ءبىراز ءمۇدىرىپ بارىپ، اركاديي پاۆلوۆيچقا قارادى:
— مەنىڭشە، ول — بولشيەۆيك! ءقازىر ول وتە بەلسەندى بولىپ ءجۇر. كوميتەت ونى سىناپ تا ءجۇر. جۇمىسشىلار اراسىنا بارىپ ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن دا جۇرگىزدى. باياندامالار جاسادى...
اركاديي پاۆلوۆيچ مىرس ەتىپ كۇلىپ قويدى دا، كارىمنىڭ يىعىنا قولىن سالىپ تۇردى. «اقىلدىسىڭ، ءبىراق كوڭىلشەكسىڭ» دەدى ىشىنەن. ارتىنان كارىمگە بىلاي دەدى:
— جولداس بوكەشيەۆ!.. مەن ۇقتىم. ايتسە دە، ونان گورى تەرەڭىرەك ويلاۋ كەرەك قوي دەيمىن. مۇمكىن، مەن قاتەلەسەتىن دە شىعارمىن. ءبىراق مەن نەگە دە بولسا سىن كوزىمەن قارايمىن. ونان كىمگە دە بولسا سەنىمسىز كوزبەن قارايمىن دەگەن ماعىنا شىقپايدى. ريەۆوليۋسيانىڭ جاۋلارى جاعدايعا قاراپ الدەنەشە تۇرگە قۇبىلادى. ونىڭ ىشىندەگى ەڭ ءقاۋىپتىسى مىناۋ: ەكى ءتۇرلى «ۆەرسيا»، ەكى ءتۇرلى تاكتيكا قولدانادى. ءبىر جاعى پايدا كەلتىرگەن بولىپ بەلسەندى بولىپ جۇرەدى دە، ەكىنشى جاعى — سول پايدالى جۇمىستىڭ استىن شىرىتەدى. ۇستىنەن قاراعاندا، «ەل امان، جۇرت تىنىش»، بارلىعى ءوز قالپىندا سياقتى كورىنەدى. ءۇڭىلىپ ءاستى-ۇستىن بىردەي قاراساڭ، ءبىر جەرى جەتىسپەي تۇرعان سياقتى، كەتىلىپ، جەلىنىپ بارا جاتقان سياقتى. مىنە، ريەۆوليۋسيا جاۋلارىنىڭ بۇل تاكتيكاسى ءبىز ءۇشىن، ريەۆوليۋسيا ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى!
— بۇعان قاراعاندا، اركاديي پاۆلوۆيچ، ءسىز بەلوۋسوۆتى وسى ەكى «تاكتيكانىڭ» ادامى دەپ ويلايسىز عوي، ءسىرا!
بالتا سۇيدەدى. گروموۆ پەن بوكەشيەۆ «وسى سوزگە جاۋاپ بەرىڭىزشى» دەگەندەي اركاديي پاۆلوۆيچقا قارادى.
— جو-و-وق!.. مەنىڭ قولىمدا ءازىر ونداي دالەل جوق. ءبىر دالەل بار، ءبىراق ول ءالى...
اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ ويىنا تاعى دا سىرىڭكە ءتۇستى. بۇل دالەل بولىپ جەتە مە؟ بۇعان قاراپ، بىرەۋدىڭ تاعدىرىن، ءبىر ۇلكەن جۇمىستىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە بولا ما؟.. چەرلوك حولمس، نات پەن كەرتون بولماي-اق قويايىن! مەن باي-ماناپتىڭ، مونارحيانىڭ تىنىشتىعىن ىزدەگەن، سونى قورعاۋ ءۇشىن سابىلۋعا بەل بايلاعان «يلليۋزيونيست» (قيالشىل) ەمەسپىن. مەن ريەۆوليۋسيا ادامى! ھا... سىرىڭكە! ءازىر، بۇل دالەل ەمەس...
اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ كوڭىلىنە وسى وي ناجاعايدىڭ وتىنداي بولىپ جارق ەتە ءتۇستى.
— سونىمەن، بۇل جۇمىستى ماعان تاپسىراسىڭدار ما؟ — دەدى ۇشەۋىنە قاراپ اركاديي پاۆلوۆيچ.
— بولسىن!
— دۇرىس!
— جۇكتەلىنسىن! — دەدى ۇشەۋى دە ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى.
XXII
— اك! حاسەن امەجانوۆ كەلدى، قاسەن امەجانوۆ كەلدى، — دەدى، تۇستەن كەيىن كەرۋەتتىڭ ۇستىندە بۇكتەتىلىپ جاتقان بوگەنبايدى وياتىپ، تۇڭعات.
بوگەنباي كۇندە تۇستەن كەيىن ءبىر ۇيىقتاپ الاتىن.
— ءا؟.. كىم؟ ءا! — دەدى ۇيقىلى-وياۋ تۇردە بوگەنباي.
— قاسەن كەلدى! قاسەن!
قاسەن امەجان ۇلى فرونتتان قايتىپ كەلىپ تۇر ەدى. تۇڭعات پەن قالمىرزا ەكەۋى بولەسىنىڭ ەكى يىعىنا اسىلىنا كەتتى.
— تۋرا ستانسادان كەلدىڭ بە؟
— پوەزدان كەلدىڭ بە؟
— امان قايتتىڭ با؟
— وق تيگەن جوق پا؟
— جارالى ەمەسسىڭ بە؟
سۇراۋ ۇستى-ۇستىنە توپەلەندى. قاسەن ەتەگى بىلتەلەنگەن ەسكى شينەلىن، جاپىرىلعان كارتوزىن، ارقاسىنداعى قورجىنىن شەشىپ تورگە وتىردى. ءۇستى-باسىنان الدەقانداي ءبىر اۋىر ءيىس ساسيدى. نە ءتۇتىننىڭ ءيىسى ەمەس، نە شىلىمنىڭ ءيىسى ەمەس، الدەقانداي ءبىر ءيىس. ءالسىن-السىن ءۇيدىڭ جاپسارىن، توسەمىن، پەشتى، تەرەزەنى كوزىمەن ءسۇزىپ، جارىق دۇنيەگە جاڭا شىققان ادام سياقتاندى، ارتىنان اۋىر كۇرسىندى.
— نەگە كۇرسىندىڭ؟ ءوزىڭ ناۋقاس ەمەسسىڭ بە؟ — دەدى جاعىن تايانىپ پەشكە سۇيەنىپ تۇرعان كوز ەرنەۋى قىزارعان كەمپىر. ول جىلاپ الىپ ەدى.
— جوق. ءجاي اشەيىن... شارشادىم. پوەزدا كەتىپ بارا جاتقانداي بولىپ وتىرمىن. باسىم اينالدى، — دەدى قاسەن مىڭگىرلەپ.
بەلى بۇكىرەيگەن، ساقالى اعارعان، كوزى قىزاراڭداعان بوگەنباي شال قاسەننىڭ قولىن الىپ امانداسىپ اقىرىن وتىرا كەتتى.
* * *
قاسەننىڭ فرونتتا كورگەن وقيعالارىن تىڭداپ وتىرعان تۇڭعاتتىڭ كوڭىلىنە، «تۇسكە كىرسە شوشىتادى عوي!» دەگەن وي كەلىپ وتىردى. قاسەن وتە ايانىشتى، وتە قورقىنىش ىستەر جايىندا سويلەدى. ۇزاق سويلەدى. تىڭداۋعا ەشكىم جالىققان جوق. تىڭداپ وتىرعانداردىڭ كوزى دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى، ءتىلدىڭ ۇشىنداي عانا بولىپ سارعايىپ جانىپ تۇرعان وتتا بولدى.
— ...اۆستريا فرونتىندا بولدىق. جازدىگۇنى جاسىل-الا كىلەمدەي، اعاشى قالىڭ جەر. الما اعاشى كوپ ەكەن. قوزعاپ-قوزعاپ قويسا، توپىلداپ الدىڭا كەلىپ ءتۇسىپ جاتادى. المانى، جەمىستى كوپ جەدىك. ءبىراق سول ىشكەن-جەگەنىمىزدىڭ بارلىعىن دا فرونت مۇرنىمىزدان سىعىپ الدى. مەن پۋلەمەتشىلەردىڭ روتاسىندا ەدىم. گەرمان فرونتىنان اۋىسىپ كەلگەن سولداتتار «نەمىستەرگە قاراعاندا اۆستريا فرونتى بالالاردىڭ ويىنشىعى» دەستى. ءبىراق مەن ويىنشىق كورگەنىم جوق. وزەندەي سارقىراعان قاندى، دەنەسى «بولشەك-بولشەك بولىپ جاتقان ادامداردى، ميپالاۋ بولىپ جاتقان ادامداردىڭ ميلارىن، اقتارىلىپ ءيىسى بۇرقىراپ جاتقان ىشەك-قارىندى، ءار جەردە بىتىراپ كەسەك-كەسەك بولىپ جاتقان باس-اياقتى، قولدى، كەۋدەنى كوردىم... ءبىر كۇنى كەزەك ءبىزدىڭ پۋلەمەتشىلەر روتاسىنا كەلدى. الدىڭعى پوزيسيادامىز. كوك شينەلدى اۆستريالىقتار الدىمىزدا قۇمىرسقاداي بىج-بىج قايناپ كەلە جاتىر. مەن قولىما ۆينتوۆكانى كوزدەپ ۇستاپ پۋلەمەتتەردىڭ قاسىندا تۇردىم. جاۋدىڭ كەلە جاتقانى، ءولىمنىڭ كەلە جاتقانىمەن بىردەي ەكەن، كەلىپ قالعانىنان، ۇزاق ۋاقىت «كەلەدى» دەپ كۇتىپ تۇرعان ۋاقىت ادامزاتتى تەز مۇقاتادى ەكەن، قينايدى ەكەن. مەن سونى بايقادىم. ءدال جاقىنعا كەلىپ قالعانعا دەيىن پۋلەمەتشىلەر تىرپ ەتكەن جوق. جاۋ قالاي جاقىنداپ كەلدى، سولاي ال پۋلەمەتتەر ساتىر-سۇتىر الا جونەلدى. مەن كوزىمدى جۇمىپ وتىرا كەتتىم. جوق، ەشكىمدى اتۋعا، تۇيرەۋگە باتىلىم بارمادى. «مەنى اتسا اتسىن، تۇيرەسە تۇيرەسىن. كوزىممەن كورمەسەم ەكەن» دەيمىن. ويىما اكەم، شەشەم، تۋىسقاندارىم ءتۇستى. ەلدەگى جاقىن جولداستارىم كوزىمنىڭ الدىنا كەلدى. جۇرەگىم ەلجىرەپ ەزىلىپ تۇردى. كوزىمە جاس كەلگەن جوق. بۇل الدىڭعى پوزيسياعا ءبىرىنشى شىققانىم ەدى. ءبىر كەزدە پۋلەمەتتىڭ داۋىستارى سەيىلە باستادى. ارى-بەرىدەن سوڭ مۇلدە تىندى. كوزىمدى اشىپ، اقىرىن كوتەرىلىپ الدىڭعى جاققا كوز سالىپ قاراپ ەدىم، قالقيىپ كورىنگەن دانەڭە جوق. ماناعى، الدىمىزدا قۇمىرىسقاداي قىبىرلاپ كەلە جاتقان جۇرت جۋساعان قويداي بولىپ قالىپتى. الدەقاي جەرلەرىندە ىڭىرسىنعان، جىلامسىراعان دىبىستار ەستىلەدى. «جارالىلار» دەدىم ىشىمنەن.
تىڭداپ وتىرعاندار اۋىر كۇرسىنىپ، ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى ويعا شومدى.
— ...ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ «شتيك پەن شتيك» بەتپە-بەت كەلىپ نايزالاساتىن، قىلىشتاساتىن سوعىس بولدى. بارلىعىمىز دا مىلتىقتارىمىزدى وقتالىپ، ىقشامداپ قولىمىزعا ۇستاپ الىپ، الدىمىزعا قاراپ «ۋرالاپ» جۇگىردىك. مىلتىقتىڭ، پۋلەمەتتىڭ وعى ىسقىرىپ ءوتىپ جاتتى. دوپ، شاراپنەل كۇركىرەپ جارىلىپ، جالىن، دارا ءتۇتىن، جەردىڭ قارا توپىراعى ارالاسىپ جان-جاعىمىز وپىر-توپىر بولدى. جەر ۇلكەن ءۇيدىڭ الابىنداي بولىپ سويىلىپ، ۇڭىرەيىپ-ۇڭىرەيىپ قالدى. ءارقايسىسىمىزدىڭ كوزىمىز قانتالاپ كەتكەن. جىعىلعان-سۇرىنگەننىڭ قاسىنا باراتىن شاما جوق. بىت-شىت بوپ ءبولىنىپ اسپانعا شىققان جەردىڭ قىرتىسىمەن، توپىراقپەن بىرگە بىرەۋلەردىڭ اياعى، قولى، باسى جان-جاعىمىزدا توپىرلاپ جەرگە ءتۇسىپ جاتتى... جان تەز شىقپايدى ەكەن. ونى دا بايقادىم. كەيبىرەۋلەر مىلتىقتى تەجەپ ۇستاپ بارا جاتىپ سۇرىنە كەتەدى دە، «اعالارىم، قۇربىلارىم مەنى قيناماي اتىپ، تۇيرەپ كەتىڭدەر» دەپ زارلايدى. كەيبىرەۋلەردىڭ باسىن وق جۇلىپ اكەتكەن. ءبىراق قولىنان مىلتىعىن تاستاماستان قۇر دەنەسى بىرنەشە ادىم ءجۇرىپ، جۇگىرىپ بارىپ قۇلايدى.
قاسەن سول قورقىنىشتى كورىنىستەرگە قاراپ وتىرعان سياقتى.
— ...كەيدە سۇيتكەن جاۋمەن شۇيىركەلەسىپ ءبىر تۋىسقان سياقتى بولامىز. ولار دا ءوزىمىز سياقتى. سويلەسەمىز، بىرىمىزدەن-بىرىمىز شىلىم الىپ تارتامىز، سوعىس ولاردى دا تويعىزعان. ءارقايسىسى ءوزىنىڭ ۇيدەگى شارۋاسىن، قاتىن-بالاسىن ايتادى. ىمداپ سويلەسسەك تە ءبىرىمىزدى-بىرىمىز تۇسىنەمىز. اۆستريا سولداتتارى وزدەرىنىڭ ءۇي ءىشى جاندارىنىڭ سۋرەتتەرىن الا جۇرەدى ەكەن. سولاردى كورسەتەدى. «گايل ريەۆوليۋسيون! گايل» دەپ بىلدىرلايدى. ونىسىن سۇراستىرىپ بايقاساق: «ريەۆوليۋسيا جاساسىن!» دەگەنى ەكەن، ءسۇيتىپ تۇرعاندا وفيسەرلەر ايقاي سالىپ پوزيسياعا قايتا اكەلىپ جاتقىزادى، تاعى دا سوعىس...
— ...پەتروگراد، ماسكەۋدە ريەۆوليۋسيا بولعانىن ەستىدىك. ول كۇنى فرونتتا ۇلكەن جينالىس، مەرەكە بولدى، ميتينگى جاسالدى. اركىمدەر ءتۇرلى ءسوز سويلەدى. مەنشيەۆيك دەگەندەرى: «سوعىستى ۇدەتەمىز، نەمىستى جەڭگەنشە قۇرالدى قولدان تاستايمىز» دەسەدى. بولشيەۆيكتەر سولداتتاردىڭ ويىنداعىسىن سويلەيدى: «سوعىس ءبىتسىن!» كرەستيان جەرگە، جۇمىسشى فابريك-زاۆودقا يە بولسىن! — دەيدى. ءبىر كۇنى مەنشيەۆيكتەر كەرەنسكييدىڭ بۇيرىعىن وقىدى. «سوعىس توقتاماسىن. فرونتتاردىڭ بارلىعى دا ىلگەرى قاراپ شابۋىل جاساسىن. وتاندى قورعايمىز. بولشيەۆيكتەر نەمىستەرگە ساتىلعان ادامدار...» دەلىنگەن. سولداتتار جەر-كوكتى باستارىنا كوتەرىپ: «جوق! ءبىز ەندى ونسىز دا اشىقتىق! بيت تە، قۇرت تا، سۇزەك تە، بارلىعى ەڭسەمىزگە اسىلدى. سوعىستىڭ كەرەگى جوق! — دەپ كۇركىرەگەن كۇندەي بولىپ شۋلادى. سولداتتاردىڭ كوڭىلى كەيىنگى جاقتا بولدى. ساتىلىپ كەيىن قاشىپ جاتتى. ۇكىمەت بۇلاردى «دەزيرتەر، قازان بۇزار» دەپ پوليەۆوي سوتقا بەردى. كەيبىرەۋلەرىن اتقىزىپ تا تاستادى. ءبىراق وعان قاراپ تىيىلعان سولدات كورگەنىم جوق. قاشتىق! ءسۇيتىپ، ىستىكتى جەرگە قادادىق! — دەدى قاسەن. قالتاسىنان كەسەتىن الىپ شىلىم وراپ تارتتى.
مانادان ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان تۇڭعات قاسەنگە جالت قارادى دا:
— ءوزىڭ ءقازىر قايسى بولىپ كەلدىڭ؟ بولشيەۆيكسىڭ بە؟ مەنشيەۆيكسىڭ بە؟ — دەدى.
قاسەن جىميىپ كۇلدى.
— بولشيەۆيك بولىپ كەلدىم!
— با-ا-ا-س-س-ە! — دەدى بوگەنباي شال مۇرنىنا ناسىباي يىسكەپ، تۇشكىرىپ الىپ. ونىڭ ول اۋەنىنەن «باسە، بولشيەۆيك دەگەندەرىڭىزدىڭ ءتۇبى تەرەڭدە جاتىر ەكەن عوي!» دەگەن ماعىنا ۇعىلدى. شال ونان باسقا دانەڭە دە ايتقان جوق.
— قاراعىم، قاسەن! امان-ەسەن ەكەندىگىڭدى بىلسە، كورسە ايشا ولىپ-تىرىلگەندەي بولىپ قۋانادى عوي! — دەدى كەمپىر.
قاسەن كۇلىمسىرەدى.
— تاتە!.. مەن ءالى ەلگە قايتپايمىن. مۇندا جۇمىسىم بار. قالاعا كەلگەن كىسىدەن ەستيدى عوي! — دەدى.
— قايدا بولاسىڭ؟
— وسىندا! — دەدى قاسەن سالماقتى داۋىسپەن. باسقا دانەڭە ايتقان جوق.
XXIII
كەيدە كۇندەي بولىپ كۇركىرەپ، كەيدە زارلاپ، ەڭىرەپ، كەيدە تاسىعان سۋداي بولىپ وركەستردىڭ داۋىستارى ەستىلەدى. باقشانىڭ ءىشى بارلىق نۇردىڭ قورىن وسىندا اكەپ توككەندەي جاپ-جارىق. سول جاق الاڭدارى قارا كولەڭكە، ارعى تۇكپىرى قاپ-قاراڭعى. كەيدە قارا كولەڭكە الاڭدا، قولتىقتاسىپ سىق-سىق كۇلىپ، ەركەلەنىپ بارا جاتقان ايەلدەردىڭ اعاراڭداعان كويلەكتەرى كورىنەدى. ءبىر جاعىندا كوك، قىزىل، جاسىل وتتاردى جان-جاققا بۇركىپ، زىرقىراپ اينالىپ «بەنگال وتى» تۇردى. تۇنەرگەن ءتۇندى قاق جاراتىنداي بولىپ تارسىلداپ فەيرۆەرگ جارىلىپ ءتۇستى.
رەستوراننىڭ الدىنداعى الاڭدا، اشىق ساحنادا وركەستر ويناپ جاتىر. بۇعاعى سالبىراپ، قاباعى ەكى كوزىن جاۋىپ اكەتكەن ديريجەر جۇرتقا سىرتىن بەرىپ، جاپ-جالپاق بولىپ ەكى قولىن سەلتەڭ-سەلتەڭ ەتكىزەدى. وڭ جاق قولىنداعى كىشكەنتاي عانا شىبىق شوشاڭداپ تۇردى.
باقشانىڭ قاي جاعىنا قاراساڭ دا، قالىڭ جاپىراقتاردىڭ استىندا شىر كوبەلەك اينالىپ جۇرگەن قايناعان حالىق. ەلەكتردىڭ نۇرىنا بولەنىپ اندا-ساندا سىبدىرلاپ تۇرعان جاپىراقتار، الىستان قاراعاندا كۇزدىڭ كۇنىندەگىدەي بولىپ قۋارىپ، سارعايىپ تۇرعان سياقتانىپ ەلەستەيدى.
بۇگىن مۇندا نە بار؟..
بۇدان بىرنەشە ۋاقىتتار بۇرىن، قالانىڭ توعىشارلارى كەش بولسا-اق بەكىنىپ الىپ، ۇيلەرىنەن شىقپايتىن ەدى عوي! تىستا ازعانتاي عانا سىبىس بىلىنسە-اق، قۇلاقتارى قالقيىپ، اڭقيىپ تىڭداي قالاتىن ەدى عوي! ءقازىر نەعىپ ۇيلەرىنەن شىققان؟ نە وزگەرىس بولىپ قالدى. ءقازىر نەگە قۇمىرىسقاداي بىج-بىج قايناپ ءجۇر؟.. الدە تومەنگى قالادا جينالىپ جاتقان اتامان ۆولكوۆتىڭ كازاك-ورىستارى قالانى بوساتتى ما؟ تارقادى ما؟ قالا يەسىز قالدى ما؟ ەندى قاۋىپ-قاتەر ءوشتى مە؟
جوق! كازاك-ورىستار ءالى باياعى قالپى. ازايىپ جاتقان جوق، ۇستى-ۇستىنە كەلىپ، ارتىپ جاتىر. ءالى دە سول قالادا ەكى ۇدايى تۇرعان يە بار. تومەندە كازاك-ورىستار، جوعارىدا — كراسنايا گۆارديا.
رەستوراننىي؛ ارعى جاعىندا قاتار تىككەن ەكى ۇلكەن كيىز ءۇي تۇر. ول مۇندا قايدان كەلگەن؟ مۇنى قىزىلجاردىڭ ءوزى ءوز بولىپ كورگەنى وسى. ونى كىمدەر تىككەن؟ نەگە؟ الدە قىمىزشىلار ما؟ قىمىزشى ماليسا ما؟ زۇلايقا ما؟.. مۇمكىن، وندا ساپىرۋلى سارى قىمىز، ءتاتتى ەت بار شىعار؟ اينالاسىن كۇمىسپەن قاپتاعان ۇلكەن تەگەنەدە سۇر قازىنىڭ جۇمساق سارى مايى ءجۇزىپ جۇرگەن شىعار؟ سابا قارىن بايبىشەلەردىڭ ءبىرى كەرىلىپ، كەربەزدەنىپ ساپىرىپ وتىرعان شىعار؟ قالا سىرتىندا، بەسكول بويىندا، ءۇي تىگىپ، بيە ساۋىپ وتىرعان شالا قازاق بايلارى — قىمىزشىلار سۇيتەتىن ەدى عوي...
— نە دەگەن ادەمى وت! نە دەگەن كوڭىلدى ادەمى كەش، — دەدى كوپ جۇرتتىڭ ورتاسىنان ءبىر زارلى داۋىس. قازاق قىزىنىڭ داۋسى، جۇرەكتىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن قاق جارىپ شىققانداي داۋىس.
ەتەك-جەڭى كەرتپەشتەنگەن جىبەك اق كويلەكتى ءبىر قىز، يىعىندا كۇمىس وقالى پاگونى بار الدەكىمنىڭ بىلەگىنە اسىلىنىپ، كەۋدەسىنە باسىن سۇيەگەندەي بولىپ، باقشانىڭ قارا كولەڭكە جاعىنان بەرى شىقتى.
— ءبىزدىڭ كيىز ۇيگە بارساڭ قايتەدى؟ پاپام سوندا وتىرعان شىعار! — دەدى تاعى دا سول باياعى داۋىسپەن.
تالدىرماش، جۇقا ءوڭدى، جىبەك اق كويلەكتى قىز قاسىنداعى ورتا بويلى، قارا تورى، سۇلۋ مۇرتتى جاس جىگىتتى كيىز ءۇي جاعىنا تارتتى.
— ءجامجان!.. ءسىز مەنەن باسقا ادامدى سۇيەسىز بە؟ — دەدى جىگىت، سۇلۋ مۇرتىمەن قىزدىڭ قۇلاعىن قىتىقتاپ، سىبىرلاپ قانا. قىز كۇلىمسىرەدى. كوزى ەلەكتر وتىنىڭ ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ جالتىراي ءتۇستى.
— ۋھ!.. سىزدەن باسقانى ما؟.. جوق... سۇيمەيمىن.
— مەن ەستىپ ەدىم...
— نەنى ەستىپ ەدىڭىز؟
— ءجاي، اشەيىن...
— جوق، جوق! ايتىڭىز، ايتپەسە مەن وكپەلەيمىن.
ءجامجان جىگىتتىڭ قولتىعىنىڭ استىنان قولىن جۇلىپ الدى. جىگىت جىميا ءتۇستى دە، ءجامجاننىڭ قولىن قايتا ۇستادى.
— مەن ءسىزدى اقىجانمەن ءتاۋىر دەپ ەستىپ ەدىم؟
— سول ما؟
— سول!
— ءپىشت... ءسىز مەنى مىسقىلداپ وتىرسىز!
— ە، نەگە، جوق.
— ايتپەسە، مۇنى ايتپاس ەدىڭىز.
— نەگە؟.. اقىجاننىڭ نەسى بار؟ اۋقاتتى ادامنىڭ بالاسى. ستۋدەنت. اقىن. ادەمى.
— وستاۆتە پوجالۋيستا! مەن سىزدەن سۇرايمىن!
ءجامجاننىڭ ءوڭى بۇزىلا بەردى. جۇرەگى لوبىلىپ، كوزى جاساۋرادى. ىشتەگى ىزاسى وتتاي قاۋلاپ، بۋى القىمىنا كەلىپ، قىسىلىپ تۇرعانداي بولدى. ءبىراق ونى ول سىرتقا شىعارمادى، كۇرسىنبەدى. ونىڭ ەسىنە اقىجاننىڭ وزىنە ارناعان ولەڭى ءتۇستى. ءبىر كۋپلەتىن كوڭىلىمەن ايتىپ، سارناپ تۇرعانداي بولدى.
ءبىراق ارتىنان ۇھىلەگەنىن ءوزى دە سەزبەدى. قاسىنداعى جىگىت ونى سەزدى مە، ەرنىن جىمىردى.
— ءابىش قالاي جىگىت؟ — دەدى، ءالى وڭىنە كەلمەگەن ءجامجانعا...
ءجامجان اقىرىن كۇبىرلەدى.
— بىلمەيمىن... ابىشپەن جاقىندىعىم جوق. ونى ءباتجاننان سۇراڭىز!..
ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ەكەۋى دە بىرىنە-بىرى ۇندەمەدى. قاسىنداعى جىگىت ءوز بەتىمەن اقىرىن ىسقىرىپ ماڭايىنداعى ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتقانداردى كوزىمەن ءسۇزدى.
— شوقان قۇنانبايەۆ! — دەدى، الدەقايسى ءوتىپ بارا جاتىپ.
جىگىت ءوز ءاتى-جونىن ايتقان ادامدى ىزدەپ سىرتىنا قارادى. ءبىراق تانىس ەشكىمدى كورە المادى. ءجامجاننىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاي قويدى.
— رەستورانعا بارساق قايتەدى؟
— ماعان ءبارىبىر!..
...جاسى قىرىق-قىرىق بەس شاماسىنداعى ورتا بويلى، شوقشا قارا ساقالدى، قايقى مۇرت ءبىر قارا تورى كىسى دايارشىلىق ىستەپ ءجۇردى. بەلىندە اق الجاپقىش، بەلىن كۇمىس كەمەرمەن قىناي بۋعان. قاۋسىراتىن جەرىندە كۇمىس جالاتقان، الاقانداي جالپاق بەتىندە: «س. ارامقانوۆ دەپ بىلەسىز» دەگەن جازۋى بار. باسىندا نوعايدىڭ قارا توبەتەيى.
— ە-ە-ە-ە، زامان ەكى اينالىپ كەلمەيدى. ىشىڭدەر، مەيماندار، ىشىڭدەر! — دەيدى، ۇلكەن-ۇلكەن اق كەسەلەردى اركىمنىڭ الدىنا توسىپ.
توردە القا قوتان بولىپ كوپ كىسى وتىردى. جۇمان، نوسەرباي، كوبەك، بۇقپان بايلار، ادۆوكات سالماقباي، قالي بوكەشيەۆ، بەيسەمباي بۇلانوۆ... تاعى بىرنەشە كازاك-ورىستاردىڭ ۇلىقتارى بار.
سۇقسىردىڭ ويناقشىعان ەكى كوزى شاڭىراقتان اسىلىنىپ تۇرعان «اسرام» دەگەن جازۋى بار (فيرمانىڭ اتى) ۇلكەن ەلەكتر شامى قۋىعىنىڭ وتكىر وتىنا دا ۇستاتاتىن ەمەس. «جوق-جوق، ۇستاي المايسىڭ!» دەپ تۇرعان ءتارىزدى.
بۇقپان مينۋت سايىن كەرىلىپ تومەن ءتۇسىپ بارا جاتقان قارىنىن اندا-ساندا ءبىر سيپاپ ىرجيا بەردى:
— جارىقتىق، قىمىز! كەتىپ اتىر، كەتىپ اتىر. قاسيەتى كۇشتى-اۋ! — دەپ ءبىر قويدى. ادۆوكات سالماقبايەۆ جيرەن ساقالىن ساۋساقتارىمەن سالالاپ قويىپ ەزۋ جيىردى.
— ماعان، كاجەتسيا... دا، وسى مەن قىمىزدى ەكى رەت ۋداچنو ءىشىپ وتىرمىن. ءبىرى... باي، ءسىز ونى بىلەسىز!..
سۇيدەگەنشە بولعان جوق، بۇقپان قالىڭ قاباعىن جوعارى ءبىر سەرپىپ قالىپ:
— كىمدى ايتاسىز؟ — دەدى.
— اناۋ ءبىر جىلدارداعى، 16 جىلى ءسىزدىڭ جيەنىڭىزدىڭ وكوپتان قالعان تويىن ايتامىن.
قاليمەن ءبىر كازاك-ورىس قىزۋ-قىزۋ سويلەسىپ جاتتى.
— ەكىنشىسى وسى. ساداعاسى كەتەيىن، ءبىر ءتاتتى قىمىز ەكەن! — دەدى كەسەنىڭ ىشىنە ءشوپ جۇگىرتىپ، تومەن قاراپ. وسى چەح-سلوۆاك دەگەندەر كوتەرىلدى دەي مە؟ — دەدى قاسىنداعى قاليعا قاراپ تاعى دا.
قالي الدىنداعى كازاك-ورىسپەن سويلەسكەن ءسوزىن تاستاي بەرىپ اڭقيا قالدى.
— ءا؟
— چەح-سلوۆاك دەگەن بىردەڭە كوتەرىلدى دەگەن قاۋەسەت بار ما؟ — دەدى سالماقباي تاعى دا. قالي باسىن يزەدى. — ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ چەح-سلوۆاك، ۆەنگر، رۋمىن، بولگارلاردان قۇراعان الپىس مىڭدىق كورپۋسى ورتالىقتاعى بولشيەۆيكتەر ۇكىمەتىنە ءسىبىر ارقىلى ۇيىمىزگە قايتامىز دەپ ۋلتيماتۋم جاساعان.
— رەسەي وتانىن قورعايدى عوي، ءا؟ بولشيەۆيكتەردەن قورعاي ما، ءا؟ — دەدى سالماقباي قادالا قاراپ.
— ءيا، — دەدى سالماقپەن عانا قالي. ارتىنان كازاك-ورىسقا قاراپ ەدى، ول مۇرنىن تىرجيتتى:
— دا، چەح-سلوۆاك... ءبىراق ولار ناعىز پراۆوسلاۆنىي ەمەس، ناعىز وتان قورعاۋشىلار، مىنە، ءبىز بولامىز! — دەپ مۇرتىن شيراتىپ قويدى.
شوقان مەن ءجامجان رەستوراننان شىعىپ كەلىپ، وسىندا وتىر ەدى. ءجامجاننىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا بولدى، كۇلە بەردى.
— ءسىز وقۋدان كىم بولىپ شىعاسىز؟ — دەدى سىبىرلاپ قانا شوقانعا.
شوقان باسىن تومەن تۇقىرىپ ويلاعانداي بولدى دا، ازدان كەيىن كوتەرىلىپ ءجامجانعا قارادى.
— مەن بە؟.. بەلگىلى. وفيسەر.
— قاي ۇكىمەتكە؟ بولشيەۆيككە مە؟ كازاك-ورىستارعا ما؟ كادەتتەرگە مە؟ ەسەرلەرگە مە؟
— بولشيەۆيكتەردە وفيسەر جوق، ولاردا كوميسسار، ول — ءبىر. ەكىنشى، مەنشيەۆيك، ەسەر باسقا-باسقا بولعانمەن دە، تىلەگى ءبىر. ول — ەكى. مەن كادەتپىن. ول — ءۇش.
— سولاي ما؟
— ءيا.
— مەن الاشقا قىزمەت ەتەمىن. ۇكىمەتكە باعىنامىن.
— قاي ۇكىمەتكە.
— ارينە، چەح-سلوۆاكتارعا ەمەس، ولار ۇكىمەت تە ەمەس.
— ەندى كىمگە؟
— ادميرال كولچاك مىرزاعا!
شوقان سۇيدەپ، جىميىپ، قولىنداعى كەسەنى قاعىپ سالدى.
ءجامجان مۇڭايىپ، ەكى كوزىن كيىز ءۇيدىڭ ورمەگىنە قادادى. ونىڭ كوز الدىنا بۇرىن ءۇش قايناسا تۇسىنە كىرمەگەن حالىقتاردىڭ ءسان-سالتاناتى ەلەستەدى. چەح-سلوۆاك، نەمىس، رۋمىن دەگەن جاڭا اتتاردى ەستىگەندە، ونىڭ ويىنا شەتەل ءتۇستى. پاريج، بەرلين، بۋحارەست دەگەن قالالاردىڭ اتتارىن ول ۇيىنە كەلگەن چينوۆنيكتەردىڭ تالايىنىڭ اۋزىنان ەستىدى. ءبىر جىلى جۇڭگو قازاقتارىنىڭ تورەلەرى كەلگەندە، سولارمەن ەرىپ شۇگەشەك ارقىلى قىتايعا دا كەتىپ قالماقشى بولىپ ەدى باباسى قارسى بولدى. ونان كەيىن ەشمۇحان تورەنىڭ تۇقىمدارى ونى پاريجعا، بەرلينگە، بۋداپەشتكە الىپ بارامىز دەسىپ ءجۇردى. سونى ويلاپ جۇرگەندە مىناداي، «قيلى-قيلى زامان» بولدى. ونىڭ قۇلاعىنا تاعى ءبىر جاڭالىق شالىندى. ەرتەڭ بە، بۇرسىگۇنى مە، ونان ارعى كۇنى مە چەح-سلوۆاكتار كەلەدى. تاتار، ورىس بايلارىمەن تىلەكتەس ءباتجاننىڭ اكەسى نوسەرباي دا چەح-سلوۆاكتار ءۇشىن ۇپاي اقشا سالدى. ولار كەلسە، ءبارىبىر، شەتەل كەلەدى... ادەمى كيىنگەن سىمباتتى جاس وفيسەرلەر... اياقتارىندا جىلتىراعان ەتىك، وكشەدە سىلدىر قاققان شپور. مۇمكىن، ولار فرانسۋزشا سويلەيتىن شىعار؟ فرانسۋز ءتىلى ءقازىر موداعا اسقان. گيمنازيادا جۇرگەندە ءجامجان اجەپتەۋىر ۇيرەندى. فرانسۋزشا ءبىراز بىلەدى. ادەمى، جاس چەح-سلوۆاك وفيسەرى شپورلارىن سالدىرلاتىپ، ەكى وكشەسىن بىرىنە-بىرىن ۇرىپ تىق ەتكىزە ءتۇسىپ، ءجامجانعا قاراپ ءيىلىپ: «ۆونجور مادمۋازەل!» دەپ تۇرسا، ءجامجان وعان قاراپ كۇلىمسىرەپ «ۆونجور ميسسيو» دەپ، كىشكەنتاي عانا قولىن ۇسىنا بەرەدى.
سول ويلاردى ويلاپ، ءتاتتى قيالعا باتىپ كۇلىمسىرەپ، ءوزى سەزبەستەن قولىن سوزا بەرگەندە، قاسىندا وتىرعان ءىىىوقان ءجامجاننىڭ قولىنا، ۇلكەن ءبىر كەسە قىمىزدى ۇستاتا قويدى:
— سۋساعان ەكەنسىز عوي!
ءجامجان سەلك ەتە تۇسسە دە، شوشىنعانىن بىلدىرگىسى كەلمەي كەسەنى قولىنا الدى.
— سۋسادىڭىز با؟ — دەدى، شوقان.
— دا! — دەدى ءجامجان سالقىن عانا.
— ەندەشە، ىشەيىك، جانىم!
— ىشەم... ىشە ءبارىڭىز، پوجالۋيستا!
ارتىنان، «بەتىمدى جىلتىراتىپ ءبىر قاراماسام، رەنجىپ قالار» دەگەن كىسىدەي بولىپ ءجامجان، شوقانعا جىميىپ ءبىر قارادى دا:
— ءسىز، مەنسىز ىشە الماي وتىرسىز با؟ — دەدى شوقان اۋزىن ءبۇرىستىرىپ كۇلىمسىرەي ءتۇستى.
«ەي، ۇلبىرەگەن جۇرەك! سەن نەگە سونشا نازىكسىڭ؟ اۋمالى كوڭىل! سەن نەگە وپاسىزسىڭ! ەي، ادەمىلىك! سەن نەگە ولىرتە بەرەسىڭ؟» — دەدى ىشىنەن نازالانىپ ءجامجان. جىلتىراعان ەكى كوزىنىڭ ەرنەۋىنەن بىرنەشە بۇرتىك جاس شاپشىپ شىقتى دا، مولدىرەپ تومەن قاراي دومالادى. ونى ورامالىمەن تەز ءسۇرتىپ، كەزەرگەن جۇقا ەرنىنە ۇلكەن اق كەسەنىڭ ەرنەۋىن باسا قويدى...
— بۇل نە؟ بۇل نە؟
— مىلتىق اتقان كىم؟
— نەگە اتتى؟
— سىبىزعى داۋىسى شىقتى عوي!
سۇيدەگەن داۋىستارمەن قالانىڭ باقشادا جۇرگەن توعىشارلارى ءتۇن اۋعان كەزدە باقشانىڭ الدىندا توپتالىپ تۇردى. وقيعا بولعان جەردە الدىمەن جۇگىرگەندەر نە بولعانىن ءبىلىپ، ەكەۋ-ۇشەۋ بولىپ تىزبەكتەلىپ، شۇبىرىپ ۇيلەرىنە جونەلدى. باقشانىڭ قاراڭعى تۇكپىرىندە ءجۇرىپ سوڭ قالعاندار، وقيعانىڭ سوڭىنان كەلىپ، بىرىنەن-بىرى سۇراپ، اڭ-تاڭ بولدى دا، ءيىرىلىپ ءبىراز تۇرىپ، ولار دا بىرتە-بىرتە تاراي باستادى.
ءدال وسى سول كەزدە حلەبنيكوۆ كوشەسىن بويلاپ تۋرا مينوۆنىي جاعىنا قاراي اسىعىپ اتتاپ جالعىز ءبىر ادام بارا جاتتى. ۇستىندە ەسكى شينەلدەن تىككەن قىسقا بەشپەت، باسىندا ەسكى كاراكۋل بورىك، اياعىندا سولداتتىڭ قىسقا قونىش ءداۋ باس ەتىگى. كوشە جىم-جىرت. ارتتا، باقشانىڭ توبەسىندە، اسپان مەن جەر ەكى ورتاسىنداعى ۇزىن-ۇزىن اق دىڭگەكتەر قۇساپ ەلەكتردىڭ نۇرى تۇردى. جالعىز ادامنىڭ سوڭىنان كەلە جاتقان ەشبىر قارا كورىنبەيدى. اندا-ساندا قاقپاسىنىڭ الدىنان وتكەندە كەيبىر ءۇيدىڭ قوراسىنىڭ ىشىندەگى يتتەر عانا قاقپانىڭ استىنان باسىن قىلتيتىپ سوڭىنان ءۇرىپ، ابالاپ قالادى.
— سۆولوچ! بانديت! — دەدى وز-وزىنەن زەكىنىپ، اشۋىن ءتىسىنىڭ اراسىنان تىستەپ شىعارىپ الگى جالعىز ادام. ارتىنان شىرت ەتكىزىپ جەرگە تۇكىردى.
«نە بولار ەكەن، ءا؟... كراسنايا گۆارديا شتابىنا بارسا... ءما، ساعان بەزگەلدەك! قالانىڭ تومەنگى ءبىر تاراۋىندا ءۇي باس سايىن ورنىعىپ العان اق كازاك-ورىستار، اتامان ۆولكوۆتىڭ قولى. جوعارعى قالادا «كراسنايا گۆارديا» شتابى. بۇل قالاي؟.. بىرىنە-بىرى باتىپ بارا المايدى. كازاك-ورىستار كوپ، «كراسنايا گۆارديا» از. بۇلاردا بارلىق قۇرال — جالعىز گرۋزوۆايا ماشينا، ونىڭ ۇستىندە ەكى-ۇش قانا پۋلەمەت، تولىق ءبىر وترياد بولا المايدى. كازاك-ورىستاردا مىلتىق از، قىلىش كوپ، ءبارىنىڭ دە اتى بار. جانە بارلىعى دا قارت كازاك-ورىستار، فرونتتا بولىپ ىسىلىپ العان ادامدار. قازان، ۋفا، چەليابا چەح-سلوۆاكتاردىڭ قولىندا دەسەدى. ەرتەڭ بە؟ ونان ارعى كۇنى مە، ولار مۇندا كەلەدى دەگەن سىبىس بار. بايلاردىڭ قۇلاعى قالقيىپ، مۇرتتارىنان كۇلىپ ءجۇر. بالتا تاعى بۇگىن ولاردىڭ قولىنا ءتۇستى. كازاك-ورىستاردىڭ شتابىنا اكەتتى. بانديت سۇقسىر ارامقانوۆ بالتانى كوزىمىزدىڭ الدىندا كازاك-ورىستارعا ۇستاپ بەردى. ە-ەح!.. بالتا، بالتا! ءبىز ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدان نە كەلەدى دەپ بۇگىن وسى باقشادا جۇردىك؟!.. ءقازىر سەنى ولار شومپالدىڭ استىنا الىپ جاتقان شىعار. ءتىپتى اتىپ تا تاستار!..»
جالعىز ادام گروموۆ، كراينىي كوشەگە قاراپ بۇرىلعانشا وسىنى ويلاپ كەلدى. كراينىي كوشەدەن باتىسقا قاراي ءجۇرىپ وتىرعاندا، تاۋدان تۇسە بەرىس جولدا، سول جاقتا كىرپىش ساراي. وندا بارسا دومباي شالدىڭ ءۇيى، وندا قىلىش بار. ونىمەن ەكەۋى «كراسنايا گۆارديانىڭ» شتابىنا، اركاديي پاۆلوۆيچقا بارماق.
قالانىڭ شويىن جول ستانساسى جاق تۇكپىرىندە ۆينتوۆكا مىلتىقتىڭ داۋسى شىقتى. تىڭداپ تۇرا قالىپ ەدى — تاعى دا جىم-جىرت. وڭ جاق كوشەدە الدەقانداي ءبىر ماس ادام ورىسشا ولەڭ ايتىپ كەلەدى. داۋسى باستالىپ كەلىپ ۇزىلە كەتەدى:
زاحوچۋ — پوليۋبليۋ...
زاحوچۋ — رازليۋبليۋ...
يا، ناد سەردسەم ۆولنا...
شويىن كوپىردىڭ بەرگى جاعىندا دۇرسىلدەپ پوەزد ءجۇرىپ بارادى. تەك پاراۆوزدىڭ الدىنداعى قوس كوز عانا جىلتىرايدى.
ارى-بەرىدەن سوڭ گروموۆتىڭ كوز الدىنا سۇقسىر ارامقانوۆ ەلەستەدى. شوقشا ساقالىن ۋىستاپ ۇستاپ، كۇلىپ تۇرعان سياقتى. گروموۆ تاعى دا كىجىندى:
— سۆولوچ، بانديت، قارا ءجۇز، تاپ دۇشپانى!.. كورەسىڭ ءالى؟ — دەدى جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، گروموۆ.
سايدان ءتۇسىپ بارا جاتقاندا، الدىندا قاپ-قاراڭعى بولىپ كىرپىش سارايىنىڭ باياعىدان تانىس الاسا ۇيلەرى كورىندى. ءارى جوعارىدا پولياكوۆ تيىرمەنىنىڭ ۇزىن مۇرجاسى قاپ-قارا بولىپ و دا تۇكسيەدى. كەيبىر جەرلەرىندە وتتار جىلتىرايدى.
* * *
ۇمسىندىق شتابقا، اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ الدىندا سولق-سولق ەتىپ جىلاپ وتىردى. كابينەتتە ول ەكەۋىنەن باسقا تاعى بىرنەشە ادامدار بار. بۇلار: پەتروۆ، قىلىش، شتەينەر، ماشا گاۆريلوۆا، اتىمتاي، كارىم بوكەشيەۆ، قاسەن امەجانوۆ، قايات جانە بەلوۋسوۆ. بارلىعىنىڭ دا وڭدەرى جابىرقاڭقى، تومەن قاراپ تۇنجىراپ وتىر. سىرتتاعى ۇلكەن زالدا، استىڭعى ۇيدە كراسنو-گۆاردەەستەردىڭ اياق دىبىستارى، دابىرلاپ سويلەگەن سوزدەرى اۋىق-اۋىق ەستىلىپ تۇردى.
— جولداس گروموۆ! — دەدى الدەن ۋاقىتتا، كۇڭگىرلەگەن داۋىسپەن اركاديي پاۆلوۆيچ. گروموۆ باسىن جوعارى كوتەردى.
— جولداس گروموۆ!.. باقشاعا بارۋلارىڭا نە سەبەپ بولدى؟ سەندەردىڭ ول جۇرىستەرىڭدى كوميتەت مۇشەلەرىنەن ەشكىم بىلە مە؟ — دەدى قاباعىن قارس جاۋىپ، ەكى قاسىنىڭ ورتاسى قاتپارلانىپ اركاديي پاۆلوۆيچ.
گروموۆ ءبىراز ۋاقىت ۇندەمەي وتىردى. ونىڭ كەسكىنى زور ءبىر قىلمىس ىستەگەن ايىپتى ادامنىڭ كەسكىنى سياقتى ەدى. ول ءوزىن-وزى انىعىندا-اق ۇلكەن ءبىر سوتتىڭ، ريەۆوليۋسيا سوتىنىڭ الدىندا وتىرمىن دەپ ويلادى. بۇدان ءبىراز ۋاقىتتار بۇرىن جايدارى مىنەزدى، اشىق شىرايلى، كۇلىپ، ازىلدەسىپ وتىراتىن اركاديي پاۆلوۆيچ، ءقازىر مۇلدە وزگەرگەن. ونىڭ ءقازىر ءتۇسى سۋىق. ول وسى وتىرعاندا ەشكىمنىڭ بەت-جۇزىنە قارايتىن ەمەس، ەشكىمدى ايايتىن ەمەس ءتارىزدى. «نە دەيمىن؟... مەن ايىپتى ەمەسپىن، بالتانىڭ ءوزى ايىپتى دەۋگە بولا ما؟ جوق. بالتامەن ەكەۋمىز دە بىرىمىزگە-بىرىمىز جاۋاپتىمىز. ەكەۋمىز دە ءبىر تىلەكتىڭ — ريەۆوليۋسيانىڭ ادامىمىز. ەكەۋىمىز جانىمىز دا، تىلەگىمىز دە، ريەۆوليۋسيا الدىندا جاۋاپتىلىعىمىز دا بىردەي. مەن ايىپتى!» دەدى ىشىنەن پەتر گروموۆ.
— پەتر! وسى وتىرعان ادامدار سىزدەن جاۋاپ كۇتەمىز... جاۋاپ بەر! — دەدى باياعى ەكپىنمەن اركاديي پاۆلوۆيچ.
گروموۆ قوزعالىڭقىراپ تاماعىن كەنەدى.
— جولداس پاۆلوۆ!.. مەن ايىپتىمىن. ءبىزدىڭ ول ءجۇرىسىمىزدى كوميتەت ادامدارىنان ەشكىم بىلمەيدى. ءبىز ەشكىمگە ايتقامىز جوق. ءبىز ءتورت كىسى ەدىك! — دەدى ماشا مەن قاياتقا قاراپ.
— كىم-كىم؟
— ماعان رۇقسات ەتىڭىزشى، اركاديي پاۆلوۆيچ! وقيعانى باستان-اياق مەن تۇسىندىرەيىن! — دەدى تۇرەگەلىپ، ۇستەلدىڭ قاسىنا كەلىپ ماشا گاۆريلوۆنا.
اركاديي پاۆلوۆيچ ماشاعا جالت قارادى.
— پوجالۋيستا! وتىر، توۆاريشش گاۆريلوۆا!
ماشا وتىرعان جوق. باسىنداعى تاراعىمەن شاشىن ءبىر تاراپ قويدى دا، سويلەۋگە كىرىستى.
— مۇندا ءبىر ازعانتاي ءۇي ءىشى ماسەلەلەرىنە بايلانىستى. سول كۇنى كەشكە تامان بالتا تولەندين، پەتر ءبىزدىڭ ۇيدە وتىردىق. سوزدەن ءسوز تۋدى دا بۇگىن باقشانى ارالاپ، ءبىراز سەرۋەن قۇرىپ كەلسەك قايتەدى دەستىك ايەلدەر وتىرىپ. بالتا مەن پەترعا جالىندىق. جولدان ۇمسىندىقتى دا الا كەتپەكشى بولدىق. ءسۇيتىپ، باقشاعا كەلدىك. سوزگە اينالىپ ۇمسىندىقتى الا كەتۋدى ۇمىتىپ قويىپپىز. «مەن بارىپ اكەلەيىن، سەندەر كۇتىپ وتىرا تۇرىڭدار» دەپ بالتا تۇرەگەلىپ ۇلكەن الاڭعا شىعا بەرىپ ەدى. سول ەكى ورتادا جۇرت وپىر-توپىر بولدى دا قالدى. «ۇستا!» دەگەن ايقايلاعان داۋىستار ەستىدىك. ءبىر كەزدە مىلتىق اتىلدى. ءيىرىلىپ تۇرعان توپقا جاقىنداعانشا بولعانىمىز جوق، بىرنەشە كازاك-ورىستار بالتانى يزۆوزچيككە كوتەرىپ ۇرىپ شاپقىلاي جونەلدى. ارتىنان ساتىرلاتىپ اتتى كازاك-ورىستار شاپتى. ءبىز سول ەكى ورتادا پەتردەن ايرىلدىق. قايدا كەتكەنىن بىلمەي قالدىق. سونان قايات ەكەۋمىز (نادەجدا ۇيدە قالىپ ەدى) جۇگىرىپ وسىندا شتابقا كەلدىك.
— باس اياعى سول ما؟ — دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ.
— سول. پەتردا ايىپ جوق، ايىپ بىزدە! — دەدى ورنىنا وتىرىپ ماشا.
ءارقايسىسى ورىندارىنان قوزعالىپ قوپاقتاپ قويدى. بەلوۋسوۆ تومەن قاراپ ەرنىن تىستەدى. اركاديي پاۆلوۆيچ ونىڭ بارلىق قوزعالىسىن كوزىنىڭ قيىعىمەن بايقاپ ەدى.
— جولداس گروموۆ، ءسىز نە ايتاسىز؟
— اركاديي پاۆلوۆيچ! مەن دانەڭە دە ايتپايمىن. جالعىز كورگەنىم سول: باسىندا قارا تاقياسى بار، شوقشا قارا ساقالدى، كۇمىس كەمەرلى ءبىر قازاق بالتانى يزۆوزچيككە بىرگە سالىستى. مەن ونى قاسىمدا تۇرعانداردان سۇراسام: «بۇل — وسى قالانىڭ جاتاعى سۇقسىر ارامقانوۆ دەگەن قازاق» دەدى. جۇرتتىڭ اراسىندا جاسىرىنىپ، سىرتتارىندا تۇرىپ ءوڭى-تۇسىن بايقاپ قالدىم دا، سىرت اينالىپ، حلەبنيكوۆ كوشەسىنە ءتۇستىم. الگى قازاق... ارامقانوۆ، كازاك-ورىستارمەن بىرگە كەتتى.
— سونان ەكەۋمىز شتابقا كەلدىك! — دەدى قىلىش تاماعىن كەنەپ قويىپ. بەلوۋسوۆ كوزىن جىلتىراتىپ اركاديي پاۆلوۆيچقا قارادى.
— مەنىمشە، ماسەلە اشىق. ەندىگى ءسوز — بالتانى بوساتىپ الۋ، — دەدى بوكەشيەۆ وتىرىپ.
— قالاي بوساتىپ الامىز؟
— سوعىسپەن بە؟
— سۇراپ پا؟
— نە امال قولدانامىز!
وتىرعاندار، بەلوۋسوۆتان باسقاسى، سۇيدەپ سامبىرلاي ءتۇستى. اركاديي پاۆلوۆيچ ۇندەگەن جوق. تومەن قاراپ ءموليىپ وتىرعان ۇمسىندىققا كوز سالدى. ارى-بەرىدەن سوڭ وڭ قولىن قالتاسىنا تىعىپ، ارلى-بەرلى جۇرە باستادى. ەكى ورتادا تورت-بەس ادىمدىق جەر اشىق تۇر ەدى. جۇرت بەرى بۇرىلسا، اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ تىرتىعى بار قاباعىنا، سىرت اينالسا قاقپاقتاي بولىپ تۇرعان جاۋىرىنىنا، بىلعارى بەشپەنتىنە قارادى. كەنەت اركاديي پاۆلوۆيچ باسىن جوعارى كوتەرىپ الىپ، قالتاسىنان الىپ شىلىم ورادى دا، بەلوۋسوۆتان سىرىڭكە سۇرادى.
— ۆاسيليي تيحونوۆيچ! سەنىڭ سىرىڭكەڭ انگلييسكيي سىرىڭكە. اكەلشى مەن ءبىر جاعىپ كورەيىن.
بەلوۋسوۆ قالتاسىنان سىرىڭكەسىن الىپ ۇسىندى.
— انگلييسكيي ەمەس، اركاديي پاۆلوۆيچ، كيتايسكيي!
— سولاي ما؟ چەرت ءبىلسىن، ايتەۋىر قىزىق جانادى. سەندە كوپ بولۋعا كەرەك. مۇنى مەن الايىن.
— پوجالۋيستا، اركاديي پاۆلوۆيچ!
جەڭىنە ۇيكەپ جىبەرىپ ەدى، كوك جالىن جارق ەتە ءتۇستى. وتىرعاندار جۇبانعان بالا قۇساپ وڭدەرى ءبىراز جادىراپ قالدى.
«ءوزى قىزىق كىسى عوي» دەدى ىشىنەن قاسەن امەجانوۆ وتىرىپ.
اركاديي ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوڭى تاعى دا باياعى قالپىنا ءتۇستى، ورنىنا وتىرىپ شامنىڭ وت بوپ جانعان بىلتەسىنە قارادى. ەسىنە ۆاگونداعى شويىن پەش، ۇستىندەگى ماي شام ءتۇستى. گروموۆپەن ەكەۋىنىڭ كەزدەسكەن كۇندەرى ءتۇستى. گروموۆقا قارادى.
— پەتر يۆانوۆيچ!.. ءسىز ايىپتىسىز دا، جاۋاپتىسىز دا. وعان نە ايتاسىز؟
— دانەڭە ايتا المايمىن، اركاديي پاۆلوۆيچ. بالتانى بوساتۋدى ماعان تاپسىرىڭىز. مەن ءوزىم ىستەگەن ماسقاراشىلىقتى سونىمەن جوعالتايىن. وعان قالاي قارايسىز؟
— ول دۇرىس.
— مۇنى قابىل الۋ كەرەك.
— ەندەشە، ءسۇيتسىن.
— جارايدى.
وتىرعاندار، بەلوۋسوۆتان باسقاسى، تاعى دا سۇيدەدى. جالعىز بەلوۋسوۆ قانا كىم ءسوز ايتسا، سوعان جالتاقتاي بەرىپ وتىردى.
— ءسىز نە ايتاسىز؟ — دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ بەلوۋسوۆقا.
— مەن بە؟.. مەن... مەنىمشە، سولاي ەتۋ كەرەك!
— قالاي؟
— بوساتىپ الۋ كەرەك، بولشە نيچەگو!
اركاديي پاۆلوۆيچ مۇرتىنان كۇلدى دە، گروموۆقا قارادى.
— ال، ەگەر، سەن بوساتقانشا كازاك-ورىستاردىڭ شتابى بالتانى «راسحودقا» جىبەرسە، وندا قايتپەكسىڭ؟
— مەنى دە راسحودقا جىبەرىڭدەر! جاۋاپتىمىن!
گروموۆقا بارلىعى دا جالت بۇرىلدى.
— ەسىتتىڭدەر عوي، جولداستار؟ — دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ وتىرعاندارعا.
وتىرعاندار باستارىن يزەدى. ونان كەيىن اركاديي پاۆلوۆيچ بىلاي دەدى:
— جارايدى ەندەشە. قانشا سروك بەرەيىن؟
— جيىرما ءتورت ساعات! ەرتەڭ وسى ۋاقىتتا ناتيجەسى ءمالىم بولسىن! — دەدى ۇشىپ تۇرەگەلىپ پەتر گروموۆ. سۇيدەپ اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ قولىن ۇستادى. — مەن كەتتىم، جولداس پاۆلوۆ!
پەتر گروموۆ بارلىعىمەن قوشتاسىپ، اياعىن قاتتى-قاتتى باسىپ شىعا جونەلدى.
جولبارىستىڭ اۋزىندا تۇرعان بالتانى گروموۆ قالاي بوساتىپ الادى؟ ونىسى تىم قىزۋلىق ەمەس پە؟.. تومەنگى قالانىڭ ءىشى سامساعان كازاك-ورىستار. ءار جەردە قاراۋىلدارى كۇشتى. ەكى ەسە قويعان جەرلەرى دە بار.
گروموۆ ونى بىلە مە ەكەن؟ ول نە ويلاپ باتىلدىق ىستەمەكشى بولدى؟..
قاسەن امەجانوۆ سونى ويلادى. «ريەۆوليۋسيا وڭايلىقپەن قولعا تۇسپەيدى ەكەن عوي! فرونتتا سوسيال-دەموكراتتار «قانسىز ريەۆوليۋسيا جاسادىق» دەپ بورىكتەرىن كوككە ءشۇيىرىپ ەدى. بولشيەۆيكتەر: «ناعىز ريەۆوليۋسيانى زور كۇرەسپەن، قارۋلى كۇشپەن جەڭىپ ورناتامىز. ريەۆوليۋسيا ءۇشىن، پرولەتاريات ۇستەمدىگىن ورناتۋ ءۇشىن ەلى تالاي قۇرباندار بەرىلەدى. ونان تايىنبايمىز! دەپ ەدى. وسى باستالىپ كەلە جاتىر ما؟» دەدى وز-وزىنە قاسەن.
اركاديي پاۆلوۆيچ وتكىر كوزىن بەلوۋسوۆقا قادادى.
— جولداس بەلوۋسوۆ! سىزگە دە كەزەك كەلدى. ءسىز، كاك ىسىلعان، تاجىريبەلى ريەۆوليۋسيونەر، گروموۆتىڭ سوڭىنا كوز-قۇلاق بولىپ جۇرەسىز. سوعان كومەككە جىبەرىلەسىز. وعان قالاي قارايسىز؟
بەلوۋسوۆ ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— قۇپ بولادى، جولداس پاۆلوۆ!
— ەندەشە، ءسىز دە قازىردەن باستاپ گروموۆتىڭ سوڭىنان ەرەسىز. الدا-جالدا جازاتايىم جۇمىس بولسا، دەرەۋ شتاپقا حابار بەرەسىز!
«ەگەر بەرمەسە، وندا قايتەم؟» دەدى ىشىنەن اركاديي پاۆلوۆيچ.
— قۇپ بولادى، ەندەشە، مەن دە كەتتىم!
بەلوۋسوۆ تا گروموۆقا ەلىكتەگەندەي بولىپ اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ قولىن ۇستادى. «قولى مۇزداي عوي، جۇرەگى دە سونداي ما ەكەن!» دەدى زارەسى ۇشىپ بەلوۋسوۆ. دەنەسى تىتىركەنە تۇسكەندەي بولدى. تومەن قارادى. اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ وتكىر سۇر كوزى وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتكەندەي بولدى. بەلوۋسوۆ قوشتاسىپ شىعا جونەلدى. ارتىنشا اركاديي پاۆلوۆيچ ۇزاق ۋاقىت ويلاندى. وتىرعاندار سەلت ەتكەن جوق. بارلىعىنىڭ دا كوزى اركاديي پاۆلوۆيچتا بولدى. وتە زور قوشامەتپەن، مويىن سۇڭعاندىق تۇرمەن قارادى.
«ول بارلىعىنا دا جاۋاپتى ەدى عوي! كوميتەت سولاي ۇيعارىپ ەدى عوي!» دەدى ىشىنەن كارىم بوكەشيەۆ.
— جولداس شتەينەر، جولداس ماشا! — دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ سالماقتى داۋىسپەن. — ءبىز بارلىعىمىز دا پارتيانىڭ قاتارداعى سولداتىمىز. سوسياليستىك ريەۆوليۋسيا ءۇشىن، كەڭەستەر ءۇشىن قانداي عانا كۇرەسكە بولسا دايارمىز. بۇل كۇرەستىڭ تار جول، تايعاق كەشۋلەرى ءالى دە الدىمىزدا تۇر. سەندەر، مۇمكىن، جالعىز ءبىر ادام ءۇشىن، بالتا ءۇشىن، سونشا نەگە قامىعادى، ازۋلى اڭنىڭ اۋزىندا تۇرعان بالتانى قۇتقارۋ ءۇشىن كۇشتى نەگە سەلتيتىپ جىبەرەدى؟ ونان دا تومەن قالاعا شابۋىل جاساساق قايتەدى دەگەن ويدى دا ويلايتىن شىعارسىزدار. ءبىراق ول قاتە بولار ەدى. ءبىز ءقازىر جارىم اشىق، جارىم جاسىرىن تۇردە وتىرعان ۇيىمبىز. ءويتىپ اشىق شابۋىل جاساۋعا بىزدە كۇش از. اينالدىرعان بىرنەشە ادامدارمەن، ۇركەردەي عانا قىزىل گۆاردەەستەرمەن، كازاك-ورىستاردىڭ ۇلكەن قولىنا شابۋىل جاساي المايمىز. ونى دا ەسەپكە الۋ كەرەك. كەيدە جاۋدىڭ كۇشىمەن ەسەپتەسپەي بولمايدى. بىلەمىن. ءقازىر ەڭ ءقاۋىپتى ۋاقىت. پارتيانىڭ تەمىردەي ءتارتىبىن ۇستى-ۇستىنە نىعايتاتىن ۋاقىت. پارتيا — بارلىعىمىزدى دا سولاي تاربيەلەيدى. ريەۆوليۋسيا ءۇشىن وسى كۇنى ءاربىر پارتيا مۇشەسى قىمبات. شىن بولشيەۆيك، ريەۆوليۋسيا ءۇشىن، كەڭەستەر ءۇشىن كۇرەسەتىن ادامدى پارتيا باعالايدى. مىنە، ءبىز ءقازىر سول ساباقتىڭ الدىندا تۇرمىز. جاسىراتىن دانەڭە جوق. سەن ەكەۋىڭ دە الگى جۇمىسقا اتتاناسىڭدار. ءبىر جاعى بالتانى بوساتۋعا كومەكتەسۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان... ەكىنشى جاعىنان... ەكىنشى جاعىنان الگى كەتكەن بەلوۋسوۆقا ساق بولاسىڭدار. وزىنە كورىنبەي وتىرىپ سوڭىنان ءبىر ەلى قالمايسىڭدار. ەگەر از عانا بۇلتارسا...
— مير ۋن يەدەر پرەيس، زۋر ۆەرنيشھتۋنگ! — دەدى، قولىن جايقاپ قالىپ، جۇلىپ العانداي بولىپ شتەينەر. ءوز تىلىمەن ايتقانىن سەزبەي دە قالدى.
— از عانا بۇلتارسا، قياناتى سەزىلسە، كوزىن جويىڭدار! — دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ ۇستەلدى قويىپ قالىپ.
وتىرعاندار سەلك ەتە ءتۇستى.
«بەلوۋسوۆ شىنىمەن-اق سونداي ادام با ەكەن؟» دەدى ويلانىپ كارىم بوكەشيەۆ. «ول ونداي سولقىلداعى قياناتى سەزىلگەن ادام ەمەس ەدى عوي!» دەدى تاعى دا ىشىنەن. اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ ۇستىنە جۇكتەلگەن مىندەت ەسىنە ءتۇستى دە، ءىشى كەڭي بەردى.
— جارايدى!
— ورىندايمىز، — دەدى ماشا مەن شتەينەر.
تىستا تيىرمەننىڭ گۋدوگى ەستىلدى.
ەندى ءبىر مينۋتتەن كەيىن، ماشا مەن شتەينەر وتىرعانداردىڭ اراسىندا كورىنبەدى.
— ...ايتپايسىڭ با، سۆولوچ؟ ايتپايسىڭ با قىرعىزدىڭ مورداسى، ءا؟..
قارا كولەڭكەلەۋ جانعان شامنىڭ الدىندا قاباعى تۇكسيىپ، قولىن سىرتىنا قويىپ ارلى-بەرلى جۇرگەن ءبىر كازاك-ورىس وفيسەرى بالتادان دوپروس الدى.
جۇرگەن كەزدە وفيسەردىڭ وكشەسىندەگى شپورمەپ بىرگە بەلىندەگى قىلىش تا ساۋدىرايدى. جاپساردا ەڭگەزەردەي بولىپ بۇكىل ءبىر ءۇيدىڭ ءىشىن الىپ وفيسەردىڭ كولەڭكەسى تۇردى. جۇرسە، وتىرسا بىرگە قوزعالادى.
— قارۋلارىڭ كوپ پە؟ — دەدى ۇستەلگە شىنتاقتاي بەرىپ.
— بىلمەيمىن، كورگەنىم جوق.
— ەندەشە، مىناۋ مىلتىقتى قايدان الدىڭ؟
وفيسەر موينى سورايعان ەسكى ءبىر التى اتاردى قولىندا ءشۇيىرىپ تۇردى.
— وزىمدىكى.
— كىم بەردى؟
— وزىمدىكى.
— مۇنىمەن نە قىلماقشى ەدىڭ؟
— ءوزىمدى-وزىم قورعاماقشى ەدىم.
— كىمنەن.
— جاۋدان.
— قانداي جاۋدان؟ ءقازىر جاۋ بار ما؟
— بار.
— ول قايدا؟
— ريەۆوليۋسياعا، كەڭەستەرگە قارسى جاۋ قاي جەردە بولسا، سول جەردە!
— ريەۆوليۋسيا؟.. ول نە؟..
— ريەۆوليۋسيا! جۇمىسشىلاردى ۇكىمەت باسىنا وتىرعىزۋ، ءسۇيتىپ...
ءسۇيتىپ، ايتىپ بىتىرگەنشە بولعان جوق. قايدان كەلىپ قالعانى بەلگىسىز، بىرنەشە كازاك-ورىستار بالتانى قويىپ-قويىپ جىبەردى. كوزىنىڭ الدى جارق-جۇرق ەتتى. قۇلاعى شىڭىلداي بەردى.
— اردا! ءما، ساعان جۇمىسشىلار ۇكىمەتى!
— ءما، ساعان رەسپۋبليكا!
— ءما، ساعان سوۆەت! سوۆدەپ!
سۇيدەگەن داۋىستاردى قۇلاعى اندا-ساندا ءبىر شالدى. ونان كەيىن دانەڭەنى ەستىگەن جوق. قۇلاعى شىڭىلداپ، كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ، تەك اشەيىن، بۇكتەتىلىپ جاتا بەردى. اۋىرعان، جانىنا باتقان جەرلەرىن قولىمەن قورعادى. سوققىدا قانشا جاتقانى بەلگىسىز، ءبىر كەزدە كوزىن اشىپ قاراپ ەدى، ءۇستى-باسى سۋ، الدەقانداي ءبىر قاراڭعى جەردە ەكەن، كوزىن اشىپ قوزعالماي ءبىراز جاتتى. ءوزىنىڭ بۇل جەرگە قالاي كەلىپ قالعاندىعىن ويلادى. ەسىنە ءتۇسىپ ەدى، كوزىن قايتا جۇمدى.
* * *
شتابتا وتىرعاندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى اركاديي پاۆلوۆيچپەن قوشتاسىپ شىعا جونەلدى. كابينەتتە اركاديي پاۆلوۆيچتەن باسقا ەشكىم قالعان جوق.
«نە ىستەدىم، ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟» دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ ويلانىپ، ەكى قولىن قالتاسىنا تىعىپ ارلى-بەرلى ءجۇردى. «سول! ونان باسقا ەشكىم دە ەمەس!» دەدى تاعى دا وزىنە-وزى. بۇل ويى بەلوۋسوۆ تۋرالى ەدى. كوزىنىڭ الدىنا ۆاگونداعى جاعاسى قوقىرايعان، جەلكەسى كۇجىرەيگەن قارا كوزىلدىرىكتى ادام ەلەستەدى. «چەرت!.، ۇقسايدى!» دەدى تاعى دا اركاديي پاۆلوۆيچ. ءسۇيتىپ، ەسىكتى اشىپ سىرتتان كىسى شاقىردى.
— كىم كەرەك، جولداس پاۆلوۆيچ؟ — دەدى، قولىندا بەردەڭكەسى بار ءبىر ورىس جىگىتى. باسى اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ يىعىنان كەلىپ تۇردى.
— اۋپىلدەكوۆ بار ما؟
— اتىمتاي اۋپىلدەكوۆ دەجورعا جاڭا عانا كەلدى. استىڭعى ۇيدە.
— جارايدى، جولداس پاۆلوۆ!
تاعى دا ەكى قولىن قالتاسىنا تىعىپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىس. تاعى دا ون ادىم ىلگەرى بارىپ، ون ادىم كەرى اتتاۋ.
مەن ۇتامىن با؟ ۇتىلامىن با؟.. ەگەر... ەگەر بالتانى كازاك-ورىستاردىڭ پوليەۆوي سوتى راسحودقا جىبەرگەن بولسا... وندا... گروموۆ پەتر نە بولماق؟.. ءا؟ بەلوۋسوۆشى؟.. بەلوۋسوۆ ونى ۇستاپ بەرسە، ءوزى سول جاققا شىعىپ كەتپەك! ولار بەلوۋسوۆتىڭ قياناتىن قالاي سەزبەك؟.. ەگەر...
اركاديي پاۆلوۆيچ سول ويلاعان ويىن بىتىرگەنشە بولعان جوق، ەسىكتى اشىپ كىرىپ تۇرعان اتىمتايعا جالت بۇرىلدى.
— وتىر، جولداس اۋپىلدەكوۆ!
— ءسىز مەنى شاقىردىڭىز با؟
— ءيا.
اركاديي پاۆلوۆيچ ەسكى ديۆانعا اتىمتايمەن قاتار وتىرا كەتتى.
— جولداس اۋپىلدەكوۆ! بەلوۋسوۆتىڭ پاتەرىن بىلەسىڭ بە؟
— بەلوۋسوۆتىڭ؟
— ءيا، ۆاسيليي بەلوۋسوۆتىڭ پاتەرىن!
— بىلەمىن.
— ەندەشە، ەكەۋمىز... ءيا، ەكەۋمىز سونىڭ پاتەرىنە بارامىز. قولىڭداعى ۆينتوۆكانى تاستا دا، قويمادان التى اتار سايلاپ ال.
— ءقازىر بارامىز با، جولداس پاۆلوۆ؟
— ءيا، دەرەۋ!
«وندا نەگە بارامىز؟ ول ۇيىنەن تابىلار ما ەكەن؟» — دەدى ىشىنەن اتىمتاي. ۇيدەن شىعا جونەلدى.
XXIV
اركاديي پاۆلوۆيچ شتابتان تاڭەرتەڭ قايتىپ كەرەۋەتكە قۇلاي كەتىپ ەدى. جاڭا عانا كوزى ۇيقىعا ءىلىنىپ بارا جاتقاندا ەكى گۆاردەەس تارس-تارس ەتىپ كىرىپ كەلدى.
— نە بولدى؟ نە بار؟ — دەدى ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك قاراپ اركاديي پاۆلوۆيچ.
— جولداس پاۆلوۆ! ۆوكزالدا تولىق ءبىر ەشەلون چەح-سلوۆاك سولداتتارى تۇر. ءسىزدى سۇرايدى! — دەدى دەمىن زورعا الىپ ەنتىگىپ سەكپىل بەتتى ءبىر بالا جىگىت.
— چەح-سلوۆاك! نە موجەت بىت!
اركاديي پاۆلوۆيچ ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى دە، ماۋزەرىن موينىنا استى.
— ونى كىم كورگەن ەكەن؟
— جاڭا ستانسادان بىرنەشە شويىن جول جۇمىسشىلارى قىزىل گۆاردەەستەر كەلدى. چەح-سلوۆاكتاردىڭ باستىعى ءسىزدى تەلەفونمەن حابارلاسسىن دەپتى. ستانسا باستىعىنىڭ كابينەتىندە كۇتىپ وتىر دەيدى.
ەكى قىزىل گۆاردەەس اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ سوڭىنان ازار ەرىپ وتىردى.
— سەندەر كوميتەتكە حابار بەرىڭدەر. جۇمىسشىلارعا حابار بەرسىن. ونداعىلاردى شتابقا شاقىرىڭدار! — دەدى توقتاي قالىپ اركاديي پاۆلوۆيچ. ولار ۇلكەن كوشەگە قاراي جونەلدى.
اركاديي پاۆلوۆيچ كابينەتىنە كىرە بەرىپ ەدى، ىشىندە وتىرعان گۆاردەەستەر ءتاجىم ەتىپ امانداستى.
— ستانسادان كەلگەندەر كىم؟
— ءبىز، — دەدى ءۇستى-باستارى مايلانعان، بەت-اۋىزدارى قاپ-قارا تورت-بەس دەپو جۇمىسشىلارى.
— نە حابار بار؟
— بۇگىن تاڭەرتەڭ كۇن شىعىپ كەلە جاتقان مەزگىلدە، قالانىڭ ستانساسىنا ءبىر ەشەلون چەح-سلوۆاك اسكەرلەرى كەلىپ توقتادى. كومەندانتى ستانسا باستىعىنىڭ كابينەتىندە وتىر. مەنى بولشيەۆيكتەرمەن سويلەستىرىڭدەر دەيدى. ستانسا باستىعى جوندەرىن سۇراستىرىپ ەدى، اشىپ ايتپادى. بىرەسە «ومبىعا بارامىز» دەيدى. بىرەسە «وسىندا ءبىراز توقتاپ، ەلگە قايتامىز» دەيدى. قارۋ-جاراقتارى بار.
— زەڭبىرەك كورىنە مە؟
— جوق. ونىسىن كورگەمىز جوق. ۆاگوندارىنىڭ ماڭايىنان ەش ادامدى جۇرگىزبەيدى. چاسوۆويلار تۇر.
— ستانسيا... ۆوكزال؟.. تەلەفونداعى كىم؟.. چەح-سلوۆاك ەشەلونىنىڭ كومەندانتى؟.. سىزگە نە كەرەك؟ مەن قىزىل گۆارديا شتابىنىڭ باستىعى.
ۆوكزال جاقتان داۋىس كەلدى:
— مەن چەح-سلوۆاك ەشەلونىنىڭ كومەندانتى كاماروك.
— ق-و-ش! قانداي جۇمىسىڭىز بار؟
— بىزگە قالاعا كىرۋگە رۇقسات كەرەك.
— قالادا نە جۇمىستارىڭىز بار؟
— جوعارىدان بۇيرىق كەلگەنشە، وسىندا جاتا تۇرامىز.
— قايدا بارا جاتىرسىزدار؟
— ەلگە قايتىپ بارا جاتىرمىز.
اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ ەسىنە چەح-سلوۆاكتاردىڭ ورتالىقتاعى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى قويعان «ترەبوۆانيەسى» ءتۇستى.
— قارۋ-جاراقتارىڭىز بار ما؟ — دەدى، كاماروككە تەلەفون ارقىلى.
— بار، ول سىزدەرگە نەگە كەرەك؟
— كەرەگى مىناۋ: ءبىز قارۋ-جاراقتارىڭىزبەن قالاعا كىرگىزبەيمىز. ونىڭ بارلىعىن دا ءبىزدىڭ قولىمىزعا تاپسىراسىزدار!
— تاپسىرا المايمىز. ول ءبىزدىڭ وزىمىزدىكى.
— ەلگە قايتاتىن كىسىلەرگە قارۋ-جاراق نە كەرەك؟
— قورعانامىز.
— كىمنەن؟
— بولشيەۆيكتەردەن.
— بولشيەۆيكتەر قارۋ-جاراقسىز، زيانسىز سوعىس تۇتقىندارىن نە قىلماق؟ ەلىنە قايتۋعا ەشبىر بوگەت جاسامايدى. قارۋ-جاراقتارىڭىزدى بىزگە تاپسىرىڭىزدار، ءبىز دە سۇيتەمىز.
— اقىلداسىپ كورەيىن.
— كىممەن؟
— جوعارعى كوماندوۆانيامەن.
— ول قايدا؟..
سونان كەيىن ۆوكزال جاقتان داۋىس كەلۋدى قويدى. تەلەفوندا ءۇن جوق.
— نە بىلشىلدايدى؟ — دەدى يۆانوۆ تۇرەگەلىپ.
بۇلار، كارىم بوكەشيەۆ، نادەجدا، قابىل، ماقسۇت، قىلىش، قاسەن بارلىعى بىرگە جاڭا عانا كىرىپ وتىر ەدى.
— دا! كوپتەگەن «مەيماندار» كەلدى، — دەدى تۇنجىراپ اركاديي پاۆلوۆيچ.
«ەگەر تومەن قالاداعى كازاك-ورىستارمەن ەكەۋى قوسىلىپ كەتسە... وندا قۇلاعانىمىز عوي» دەدى ىشىنەن تاعى دا.
— دا، ءقاۋىپتى «مەيماندار!» — دەدى يۆانوۆ پەن بوكەشيەۆ.
— زاۆودتارعا، تيىرمەندەرگە حابار ايتىلدى، — دەدى قابىل مەن قاسەن اركاديي پاۆلوۆيچقا.
چەح-سلوۆاكتارمەن ەكى ورتاداعى ءسوز تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن سوزىلدى. ماردىمدى ەشبىر ناتيجە بولعان جوق. چەحتار كازاك-ورىستارمەن استىرتىن ءوزارا اقىل قوسىپ، پلان قۇرىپ قويىپ ەدى.
گروموۆ، بەلوۋسوۆ، شتەينەر، ماشا زىم-زيا جوق بولدى. ولار تاڭەرتەڭنەن جوق. ەشكىم ىزدەپ تابا المادى.
— بەلوۋسوۆتى قايتكەن كۇندە دە تاۋىپ الىڭدار! — دەدى بىرنەشە كراسنوگۆاردەەسكە اركاديي پاۆلوۆيچ.
كەش بولدى. قاس قارايىپ ىمىرت جابىلدى. شتاب، ستانسيا جاق قالانىڭ توڭىرەگىنە كراسنوگۆاردەەستەردەن ىرىكتەپ-ىرىكتەپ قاراۋىل قويدى. قالاعا ءقاۋىپ ورنادى.
— ەش ادامدى قالاعا كىرگىزبەڭدەر، ەشكىمدى شىعارماڭدار! — دەدى قاراۋىلدارعا اركاديي پاۆلوۆيچ.
— سۆولوچ، مۋتتەر..، تۋرا كىرە جونەلدى. چاسوۆويلار ونى بوگەگەن دە جوق. ارينە، بۇرىن مۇندا كەلىپ جۇرگەن. ايتپەسە، وعان بۇل ءۇي، ءوز ۇيىندەي بولا ما؟
— مۇندا اتامان تۇراتىن بولار؟
— تۇرا تۇر! بۇل قاي كوشە؟..
شتەينەر ءبىراز ويلانعانداي بولدى.
— جوق! شتابتارى مۇندا ەمەس. ەسىل جاق كوشەلەردىڭ بىرىندە. گروموۆتى جوعالتىپ الدىق-اۋ، — دەدى شتەينەر.
سول كەزدە چاسوۆوي تۇرعان قاقپا اشىلدى دا، تۇتقا تەمىر سىلدىر ەتە ءتۇستى. قاقپادان ءۇش ادام شىقتى. ءبىرى — بەلوۋسوۆ، ەكەۋى — كازاك-ورىس. شتەينەر مەن ماشا دەرەۋ بوتەن كوشەگە ءتۇسىپ تاساعا قاراي ءجۇردى. ءبىراق ارتتارىنان كوز العان جوق.
ەسىلدەن بەرى ەكى كوشە تۇرعان ءۇستى قىزىل تاس، استى اعاش ەكى قابات ءۇيدىڭ باسپالداعىنىڭ الدىندا قارايىپ تۋ ءىلىنىپ تۇر ەدى.
— شتاب، مىنە، وسى، — دەدى اقىرىن عانا سىبىرلاپ شتەينەر.
— پەتر قايدا؟ كورىنبەيدى عوي، — دەدى نازالانىپ ماشا.
شتەينەر ماشانى قولتىعىنان تارتىپ، كوشەنىڭ ەكىنشى باسىنا، اندا-ساندا بىردەڭە قارايىپ كورىنگەن جاققا نۇسقادى. ەكەۋى ءبىر قاقپانىڭ الدىنداعى وتىرعىشقا كەلىپ وتىرىپ، بىرىنە-بىرى ىعىسىپ، ماناعى قارايىپ كورىنگەن زاتقا كوز سالدى. ارى-بەرىدەن سوڭ ول جەردە دانەڭە دە كورىنگەن جوق.
«وسى پەتر ەمەس پە ەكەن؟ ول نەعىپ بەلوۋسوۆتان سوڭعا قالىپ ءجۇر؟ انىعىندا بەلوۋسوۆ ونىڭ سوڭىندا ءجۇرۋ كەرەك ەدى عوي. ءسىرا، پەتر دە بەلوۋسوۆتىڭ كىم ەكەنىن سەزگەن بولار»، — دەدى وزىنە-وزى شتەينەر.
ءتۇن قاراڭعى، قارا پەردەدەي بولىپ جەرگە قاراپ تۇنەرىپ تۇردى. تومەن قالانىڭ كۇنى-تۇنى پىس-پىس ەتىپ سۋ تارتىپ، بۋى بۇرقىراپ جاتاتىن «ۆودوكاچكاسى» دا بۇگىن جىم-جىرت. ەڭ اياعى تەرەزەسىنەن جىلتىراپ وت تا كورىنبەيدى.
كوشەدە ءبىر ءتىرى جان جوق. ماناعى ءار جەردەگى سىقىلىقتاپ كۇلگەن كۇلكى دە، شىرقاعان ءان دە، باقىرعان گارمون داۋسى دا ەستىلمەيدى. بارلىعى دا دەمىن ىشىنە تارتىپ، «ەندى نە بولار ەكەن؟» دەپ، بىردەڭەنى كۇتىپ تۇرعان سياقتى. ەسىلدىڭ ارعى جاعىنداعى بيىك تاۋدىڭ باسىنا قاپ-قارا بولىپ، تۇننەن دە بەتەر تۇنەرىپ شىركەۋدىڭ كەسكىنى تۇر. وندا دا ءۇن جوق. ەسىل ارقىلى سالىنعان اعاش كوپىردى تارسىلداتىپ، دۇرسىلدەتىپ كۇنى-تۇنى جۇرگىنشىلەر، اۋىل-دەريەۆنيا شارۋالارى ءجۇرىپ جاتاتىن ەلى، وندا دا تىم-تىرىس. جەر دە، كوك تە بىرىنە-بىرى قاباق ءتۇيىپ تۇنەرىپ تۇر.
ءبىر كەزدە ەسىل جاق كوشەنىڭ بويىندا تارپ-تارپ ەتىپ اتتاعان بىرنەشە اياق دىبىستارى ەستىلدى. قارايىپ ءتورت ادام كورىندى. ەكەۋىنىڭ قولىندا ىڭعايلاپ، الدىڭعى جاقتاعى بىرەۋگە تەجەپ ۇستاعان ۆينتوۆكا مىلتىق، بىرەۋى بوس سياقتى، قولىندا ۇستاعان دانەڭەسى جوق. ءبىراق بەلىندەگى قىلىش ءالسىن-السىن سيراعىنا سوعىلىپ، سىپ−سىپ ەتىپ بارادى. بۇلار ەسىلدىڭ بەرگى جاق جاعاسىن بويلاپ قالانىڭ سىرتىنا قاراي جونەلدى.
بالتا اياعىن ارەڭ باستى. ول كازاك-ورىستاردىڭ اتۋعا الىپ بارا جاتقاندىعىن قاقپادان شىققان سوڭ-اق ءبىلىپ ەدى، وعان دەيىن ول ءۇمىت كەشكەن جوق. «جاتىپ-جاتىپ شىعامىن عوي» دەپ ويلادى. قاقپادان شىعىپ ەسىل جاققا ايداپ جۇرە بەرگەندە-اق، ول وزىنەن-وزى وكىندى. «تىم بولماسا جاۋمەن جاعالاسىپ تا ولمەدىم-اۋ! قاپىلىستا، ارماندا ءولىپ كەتەمىن-اۋ» دەدى. العاشقىدا ءىشى-سىرتى مۇزدى سۋ قۇيعانداي بولىپ سۋىنا قالدى. جۇرەگى ءالسىن-السىن تەبىندى. كوزى تۇنىپ، اياعى اۋىرىپ، بۋىننان ءالى كەتكەن سياقتاندى.
— شەشىن! — دەدى جاردىڭ بيىك جاعاسىنا تامان كەلگەندە، قولىنداعى التى اتارىنىڭ تۇمسىعىمەن ءتۇرتىپ كازاك-ورىس وفيسەرى. بالتا ۇندەگەن دە جوق، ورنىنان قوزعالعان دا جوق.
— تاقسىر! شەشىندىرىپ نە كەرەك. سول، شەشىنبەگەن بويىمەن-اڭ جالپيتا سالساق بولماي ما؟ — دەدى ءبىر قارلىققان داۋىستى كازاك-ورىس بارىلداپ.
— نو، جارايدى ەندەشە! — دەدى وفيسەر، ءبارىبىر دەگەن كىسىشە ەرىنىپ قانا. سۇيدەپ بۇرىلا بەرگەنشە بولعان جوق، كەيىندە، جاردىڭ بويىندا الدەكىم اۋىر كۇرسىنگەندەي بولدى. ارتىنان، جاردىڭ ومىرىلىپ تۇسكەن ءبىر كەسەگىندەي بولىپ ءبىر نارسە تەرەڭ سۋعا كۇمپ بەرىپ ءتۇستى. وفيسەر كازاك-ورىستىڭ ءبىرىن سىرت بەرىپ تۇرعان بالتانىڭ قاسىنا قالدىرىپ، بىرەۋىمەن داۋىس شىققان جاققا قاراي جۇگىرە جونەلىپ ەدى، جاردىڭ ەرنەۋىنەن وت جارق ەتە ءتۇستى. وفيسەر وماقاتىپ بارىپ قۇلاعانشا بولعان جوق، وت تاعى دا جارق ەتتى. ارتىنشا مىلتىعىن لاقتىرىپ بارىپ قاسىنداعى كازاك-ورىس تا قۇلادى. مىلتىقتىڭ تارسىلداعىن جاڭعىرىعى جىم-جىرت ءتۇندى ءتىلىپ بارىپ، گۋلەپ الدەقايدا استى.
الدىمەن گروموۆ، ارتىنان شتەينەر مەن ماشا جۇگىرىپ كەلىپ قالعاندا بالتا مەن كازاك-ورىس ەكەۋى مىلتىققا تالاسىپ جاعالاسىپ جاتىر ەدى. شتەينەر كازاك-ورىستىڭ سىرتىنان كەلىپ الدەنەنى كىرش ەتكىزىپ جەلكەسىنەن باتىرىپ ەدى، كازاك-ورىس ىڭق ەتىپ بارىپ قۇلاي كەتتى. تۇياق تا سەرىپكەن جوق.
قۋانىپ گروموۆتىڭ موينىنا اسىلعان بالتانى قاسىنداعىلار جۇگىرىپ الا جونەلدى. بالتادا ەس جوق.
— ەسىڭدى جي، بالتا! ەسىڭدى جي! — دەدى ەنتىگىپ گروموۆ.
بۇلار تاۋ باسىنداعى «نازاروۆ» مونشاسىنىڭ بەرگى جاق ارالىعىمەن جوعارى ارلەگەن كەزدە، ستانسيا جاقتا مىلتىق داۋىستارى ەستىلىپ تۇردى.
* * *
تۇندە ساعات بىر-ەكى شاماسىندا چەح-سلوۆاكتار قالاعا شابۋىل جاسادى. الدىمەن كوشە-كوشەنىڭ مۇيىستەرىندەگى قاراۋىلشى قىزىل گۆاردەەستەردى بىر-بىرلەپ بىلدىرتپەي باسىپ الدى. كەيبىرەۋلەرى ءتۇننىڭ ەڭسەدەن باسقان زىلدەي سالماعىن كوتەرە الماي قالجىراپ، ۇيىقتاپ تا قالىپ ەدى. چەحتىڭ ءبىر سولداتى بومباسىن جارىپ الىپ ءولدى. بومبانىڭ داۋسى جىم-جىرت ءتۇندى جاڭعىرىقتىرىپ، كەيبىر قالعىپ-مۇلگىپ تۇرعان گۆاردەەستەردى شوشىتىپ جىبەردى. دەرەۋ مىلتىقتارىن اسپانعا اتىپ، تريەۆوگا بەرىپ، شتابقا قاراي جۇگىرىستى.
كونسەرۆ زاۆودىنداعى جۇمىسشىلار مەن چەحتار ەكى ورتاسىندا اتىس الدەقاشان باستالىپ ەدى. اتىمتاي مەن يۆانوۆ سولاردىڭ اراسىندا ءجۇردى.
— دەرەۋ مەنىڭ سوڭىمنان جۇرىڭدەر! — دەدى، چەحتار شتابىنىڭ تەرەزەسىنەن بومبى تاستاعان كەزدە اركاديي پاۆلوۆيچ. جوعارعى باسقىشتان توپىرلاپ ءتۇسىپ بارا جاتقان كەزدە، قارسى الدىنان ءۇش-تورت ادام كەز كەلدى. كوريدور قاپ-قاراڭعى ەدى.
— جولداس پاۆلوۆ بار ما؟ — دەدى بىرەۋى.
— بار!
اركاديي پاۆلوۆيچتىڭ قۇلاعىنا گروموۆتىڭ قالىڭ داۋىسى تانىس ەدى. «شىنىمەن-اق، پەتر ما ەكەن؟» دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ.
— جولداس گروموۆ!
— ءيا، مەن اركاديي پاۆلوۆيچ! تاپسىرماڭىز ورىندالدى!
— جىلدام كەيىن جۇرىڭدەر! جىلدام! سوڭىرا! سوڭىرا! — دەدى اركاديي پاۆلوۆيچ، ماۋزەرىن توبەسىنەن اسىرا ۇستاپ. — وڭباعان بەلوۋسوۆ قايدا؟ — دەدى قاقپادان قىزىل گۆاردەەستەرمەن جۇگىرە شىعىپ.
كوشەدە تارس-تۇرس مىلتىق اتىلىپ، بومبا جارىلىپ جاتتى. قىزىل گۆاردەەستەر اتىسىپ، كونسەرۆ زاۆودىنا قاراي جىلىستى.
— شتەينەر! جولداس شتەينەر...
— دا، مەن! — دەدى ءبىر جىراقانىڭ تۇبىندە بۇعىپ اتىپ جاتقان شتەينەر.
— بەلوۋسوۆ قايدا؟ اكەلىڭدەر بەلوۋسوۆتى! — دەدى اشۋلى داۋىسپەن اركاديي پاۆلوۆيچ، شتەينەرگە قاراي ىعىسا بەرىپ.
— ورىندادىق!
— نەنى ورىندادىڭدار؟.. بالتا بوسادى ما؟
— بوسادى. انە ءجۇر!
— ال، بەلوۋسوۆتى؟
— راسحودقا جىبەردىك، — دەدى تىستەنگەن داۋىسپەن شتەينەر. ونان باسقا دانەڭە دەگەن جوق.
قىزىل گۆارديا وتريادى كونسەرۆ زاۆودىنا بەكىندى. ۇزاق ۋاقىت اتىستى. باسقا جەردە اتىس الدەقاشان باسىلىپ ەدى.
الىستان تاسىرلاپ شاۋىپ كەلە جاتقان داۋىستار ەستىلدى. بۇلار تومەن قالادان شىققان كازاك-ورىستار ەدى.
— كازاك-ورىستار!
— كازاك-ورىستار شاۋىپ كەلەدى! — دەدى ايقايلاپ قىزىل گۆاردەەستەر.
بومبا تۇس-تۇستان جارىلدى. جاقىندا ايەلدىڭ شىڭعىرعان داۋىسى ەستىلدى.
— ماشا! ماشا! — دەدى، ءبىر قالىڭ داۋىس.
ەشكىم جاۋاپ بەرگەن جوق.
XXV
شتەينەر كونسەرۆ زاۆودىنىڭ بەرگى جاعىندا، بوس قورانىڭ سىرتىندا، تەرەڭ وردا جاتتى. ول جارالى ەدى. ونە-بويى ۇيىپ، وڭ جاڭ يىعى ومىرىلىپ ءتۇسىپ بارا جاتقان سياقتاندى. كەيدە سىزدايدى.
«ءبىزدى بىرەۋ ۇستاپ بەردى. ءبىزدى بىرەۋ ۇستاتتى!» — دەي بەردى ىشىنەن. بۇل وي ونىڭ كوڭىلىنە چەحتارمەن ەكى ورتادا اتىس باستالعان سوڭ-اق كەلىپ ەدى. مۇنى ول ۇمىتقان جوق. باسىن جوعارى كوتەرىپ جان-جاعىنا قاراپ ەدى — قاراڭعى، ەشكىم كورىنبەيدى. جالعىز-اق، قالا جاعىندا بىرەن-ساران مىلتىق اتقان داۋىستار ەستىلدى.
«ءبىزدىڭ جىگىتتەر قايدا؟.. نەعىپ بارلىعى دا حابارسىز قالدى ەكەن؟» — دەدى ىشىنەن تاعى دا. شولدەپ تاماعى كەۋىپ بارا جاتقان سياقتى. قوزعالىپ بايقاپ ەدى — زىلدەي، ءوزىن-وزى كوتەرە الاتىن ەمەس. «قالايدا ءبىر ۇيگە تىعىلۋ كەرەك! قايدا؟.. كىمگە؟..»
شتەينەر قوزعالماي ءبىراز جاتتى. ونىڭ ەسىنە ماشا ءتۇستى. ول قاراڭعى، قۇيما بويىندا اتىسىپ جاتقان كەزدە جۇگىرىپ بارا جاتىپ قۇلاي كەتكەن ماشانى كورگەن بولاتىن. ونان سوڭعىسىن بىلمەيدى. ونان سوڭ ول كورىنگەن جوق. ءبىراق وعان دەيىنگىسى شتەينەردىڭ كوزىنىڭ الدىندا تۇر، ۇمىتقان جوق.
جوعارىدا اياق دىبىستارى ءبىلىندى. اۋىق-اۋىق ەستىلگەن سوزدەرىنە قاراعاندا چەحتارعا ۇقسايدى. شتەينەر ەتبەتىنەن بۇعىپ جاتىپ كوزىن جۇمدى.
«ىزدەپ ءجۇر، مۋتتەر...» دەدى ىشىنەن، شتەينەر.
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ماڭايدا ەشبىر سىبىس بىلىنگەن جوق. الدەقايدا تاۋىق شاقىردى. تاڭ بىلىنگەن ءتارىزدى. شتەينەر اقىرىن كوتەرىلىپ، وردىڭ ىشىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، كونسەرۆ زاۆودىنىڭ ارعى جاق سىرتىنا شىقتى. قالانىڭ ىشىندە ەشبىر جىلتىراعان وت كورىنبەيدى. سول جاقتا قاپ-قارا بولىپ سورايىپ مۇراتوۆ تيىرمەنىنىڭ ۇزىن مۇرجاسى كورىنەدى.
«ماشا! ماشا!.. گەنوسسە! ديەسەس ەربەھىندەرت نۋس، اين نەۋەس لەبەن زو ۆاۋەن» — دەدى، تۇكسيگەن قاراڭعىلىققا، قارايعان ۇيلەرگە قاراپ كەلە جاتىپ شتەينەر.
شتەينەر نادەجدانىڭ ۇيىنە قاراي كەلە جاتتى.
XXVI
ءبىر كەزدە قاتىن-بالاسىن، قىزدارىن پاۋەسكەگە تيەپ الىپ، قوڭىراۋلاتىپ، نوسەرباي مەن ءماۋلي دە قالاداعى ۇيلەرىنە كەلدى.
— بولشيەۆيكتەردىڭ ءۇنى ءوشتى، قىرىلدى، جويىلدى. اباقتىعا ءتۇستى. ەندى دۇنيەمىز كەڭىدى! — دەدى جۇماجان تىلەك ۇلى، جيەنباي امانجول ۇلى، بەيسەمباي قاجى بۇلانوۆ، قالي بوكەشيەۆ سياقتى «ەل قامقورلارى». بۇلار سۇيدەپ ايقايلاپ بايلاردىڭ الدارىنان شىقتى. نوسەربايدىڭ ۇيىنە تاعى دا قيعاش، شوقان، ءابىش سياقتى وفيسەرلەر، اديۋتانتتار، اقىجان سياقتى «بۇلبۇل اقىندار» تولىپ كەتتى.
قالانىڭ توعىشارلارى، قارا ءجۇز بەيباستاقتارى كوشەدەگى چەح-سلوۆاك سولداتتارىنىڭ ارتىنان شۇبىردى. چەحتىڭ وفيسەرلەرى بالا جۇباتقان تارىزدەنىپ، ارتتارى نان شۇبىرعان ولارعا كامپيت بەردى، پاپيروس ۇلەستىردى.
ءباتجان، ءجامجان، كۇلتاي سياقتى كەربەز «سۇلۋلار» بەتىنىڭ بوياۋلارىن بۇرىنعىدان اناعۇرلىم تۇرلەندىرىپ، ءوز وفيسەرلەرىنە بۋناق-بۋناق قىپ بۋكەت بەردى. ءجۇرىپ ليرا جاتقاندارىندا توبەلەرىنەن ءتۇرلى-تۇستى شۇبار قاعازدار شاشتى.
— ۋ-ر-رارا! ۋر-ر-ر-را! — دەستى ولار.
سۇقسىر ارامقانوۆ تا اسىعىنا قايتتى. ول قالادا وزگەرىس بولاتىن كۇنى باسىنا كۇلاپاراسىن جامىلىپ، قاشىپ بارىپ ورىس مولاسىنا جاسىرىنعان بولاتىن. باسىنان كۇلاپاراسىن الىپ تاستاپ، تاقياسىن شەكەسىنە كيىپ، چەحتاردىڭ سوڭىنان ەردى.. قارا ءجۇزدى بەيباستاقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ الىپ «بولشيەۆيك قايداسىڭ» دەپ ۇيدەن-ۇيگە جۇگىردى.
XXVI!
— ۇستا! ۇستا!
— ۇستاڭدار بولشيەۆيكتى! ۇستاڭدار!
سۇيدەگەن داۋىستى ەستىپ، كوشەدە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتقان حالىق جالت بۇرىلدى.
كاراۆاننايا كوشەسىنىڭ بويىندا، شاشىن، مۇرتىن تاپ-تازا قىردىرىپ جالاڭ باس ءبىر تاتار جىگىتى، الدى-ارتىنا قاراماستان جان-پارمەنىمەن جۇگىرىپ كەلە جاتتى.
— ويباي، مىناۋ ماقسۇت قوي! — دەدى، جۇگىرىپ كەلە جاتقان جالاڭ باس جىگىتتى تانىعان ادامدار... سۇيدەپ يىرىنە-بىرى قارادى. جالاڭ باس جىگىت كاراۆاننايا كوشەسىمەن روۆنايا كوشەنىڭ تۇيىسكەن جەرىنە بارعان كەزدە، بىر-ەكى ادام الگى جىگىتتى شاپ بەرىپ ۇستادى دا، قويىپ-قويىپ جىبەردى. بۇلار قالاداعى اتاقتى قارا جۇزدىكتەر كامەتاي جانە ءشامسۋتدينوۆتىڭ پريكازششيگى جالالي دەگەن كىسىلەر ەدى.
— قويا بەرىڭدەر! قويا بەرىڭدەر! — دەپ جۇلقىنىپ جالاڭ باس اققۇبا جىگىت. كامەتاي مەن جالالي ونى قويا بەرگەن جوق. جىعىپ سالىپ تەپكىلەي باستادى. بۇرقىراعان شاڭ، قيراتقان بوقتىق.
— سول كەرەك، ەنەڭدى! «سوۆدەپ»، «كراسنايا گۆارديا» دەپ ابدەن ءتىپتى، — دەدى ەنتىگىپ، اشۋىنا بۋلىعىپ قۋىپ كەلىپ قالعان جۋان قارىندى تاسىرايعان كوزدى قارا كىسى. بۇل — بەيسەمباي قاجى بۇلانوۆ ەدى.
كوشەدەگى جۇرت ءيىرىلىپ تۇرا قالدى.
— ە، نە بولدى؟ نە بولدى؟
— نەگە ۇراسىڭدار؟
— چەحتارعا الىپ بارۋ كەرەك!
— نە جازىعى بار ەدى؟
— قاجى! بۇلارىڭىز نە؟
جۇرت سۇيدەپ شۋلادى. اركىم ءار ءتۇرلى ءسوز ايتتى. ءبىراق ونى تىڭداعان قاجى جوق. ونى تىڭداعان كامەتاي مەن جالالي جوق. اياقتارىن دا، قولدارىن دا جۇمسادى. ۇردى، تەپكىلەدى.
— جازىق؟!.. ول نە دەگەن ءسوز؟ جازىق سول: بولشيەۆيكتەردەن ءبىز جاڭسىلىق كوردىك پە؟ بۇل ءيتتى بىلمەيسىڭ دەر مە؟ بۇل — بولشيەۆيك ماقسۇت! تانىمايسىڭدار ما؟ ۇرىڭدار، تەپكىلەڭدەر! — دەدى بەيسەمباي بۇلانوۆ جۇرتتى ۋشىقتىرىپ. «شوق-شوق-شوق» دەدى بىرەن-ساران ماس يزۆوششيكتەر، بوسقا جۇرگەن بەيباستاقتار ماقسۇتتى تارسىلداتا جونەلگەندە، تاعى دا بەيسەمباي بۇلانوۆ.
ماقساتتا ءۇن جوق، كوتەرىلەتىن شاما جوق. بەت-اۋزىن قان جاۋىپ كەتتى.
بەلى بۇكىرەيگەن، بەتىن ءاجىم باسقان، باسىندا قارا ءشالىسى بار، قارىنا ءبىر كىشكەنتاي كورزينكا ىلگەن ءبىر ورىستىڭ كەمپىرى، مىڭگىرلەپ شوقىنىپ-شوقىنىپ بىلاي شىعا بەردى.
— بوجە-موي! بوجە-موي!.. نە دەگەن جاۋىز ادامدار، نە دەگەن مەيرىمسىز حالىق! تاپا-تال تۇستە كىسى ءولتىرىپ جاتىر!
ءبىر تالاي ادامدار باستارىن شايقادى. كەيبىر ايەلدەر جىلاپ، جاۋلىقتارىنىڭ شەتىمەن كوز جاستارىن ءسۇرتىپ تۇردى.
كوشەدەگى جۇگىرمەك بالالار وپىر-توپىر بولعان حالىقتىڭ بىرەسە و جاعىنا، بىرەسە بۇل جاعىنا شىعىپ بىرىنە-بىرى ايقايلادى.
— ءاني! ءاني! ماقسۇت ابزينى ولتىردىلەر بيت!
— ۇرى ۇستالدى، ۇرىنى ۇستاپ الىپ، ۇرىپ جاتىر.
— ءوي!.. ۇرى ەمەس، بولشيەۆيك اعاي!
— بولشيەۆيك اعاي؟..
— كامەتاي مەن جالالي ۇستادى.
— قاجى قۋىپ كەلدى.
ءدال سول ۋاقىتتا ءبىر توي قىزىل گۆاردەەستەردى ورتالارىنا الىپ ايداپ بىرنەشە چەحتار ءوتىپ بارا جاتتى.
— گوسپودين وفيسەر... بولشيەۆيك، بولشيەۆيك! — دەدى بالپىلداپ، قولىن سەرمەپ بۇلانوۆ.
باسىندا اۆستريالىقتاردىڭ كيەتىنىنە ۇقساعان قالپاعى بار، جارقىراعان قۇستى، قارا مۇرتتى ءبىر چەح وفيسەرى قۇديىپ توقتاي قالدى.
— شاۋا؟.. بولشيەۆيك؟!.. كراسنىي؟.. اريستوۆايت!
وفيسەر توپتالعان حالىقتى جارىپ ءوتىپ، اياقتىڭ استىندا بۇكتەتىلىپ، اۋزى-باسى قان بوپ، شاڭ-توپىراققا بويالىپ جاتقان ماقسۇتتىڭ قاسىنا كەلدى. ەتىگىنىڭ تۇمسىعىمەن بىر-ەكى ءتۇرتىپ قالىپ قورازدانا ءتۇستى.
— سۆولوچ... كومەندانت كاماروك پريكازال! سلۋجيم، تۇر، سۆولوچ، سوباكا!
ماقسۇتتا ءۇن جوق. تەك، شالا-جانسار ەدى. كەۋدەسى اندا-ساندا ءبىر كوتەرىلىپ قويادى.
— پومەرال! — دەدى مۇرنىنىڭ ىشىنەن مىڭگىرلەپ وفيسەر. سۇيدەپ جان-جاعىنا ءبىر قاراپ الدى دا:
— يزۆوزچيك ەست؟ — دەدى بۇلانوۆقا.
— ەست گوسپودين وفيسەر، ەست!
بەيسەمباي بۇلانوۆ كامەتايدى يزۆوزچيك اكەلۋگە جۇمسادى.
— شاگوم مارش! — دەدى تۇتقىنداردى الدىنا سالىپ تۇرعان سولداتتارعا وفيسەر. ولار وفيسەردى ماقسۇتتىڭ قوسىندا قالدىرىپ، جالاڭ اياق، جالاڭ باس تۇتقىنداردى ايداپ الىپ جونەلدى.
— ايداپ الىپ بارا جاتقاندارى كىم-كىم ەكەن؟ — دەدى شىرىلداعان داۋىسپەن جۋانتىق، ساۋداگەر قۇساعان ءبىر سارى كىسى.
— كوبى ورىس قوي! — دەدى بەيسەمباي بۇلانوۆ وجىرايا قاراپ.
— ىشىندە قازاقتار دا بار.
— بارسىن! — دەدى قولىن ءبىر-اق سەرمەپ بەيسەمباي بۇلانوۆ.
وفيسەر ماقسۇتتى لوموۆويشىلاردىڭ ءتورت اياعى قۇساعان ارباعا كوتەرىپ سالعىزىپ، ءۇستىن جوكەمەن جاپقىزدى دا، الىپ كەتتى. ءوزى كوشەنىڭ جيەگىن جاعالاپ قورازدانىپ جاياۋ ءجۇرىپ وتىردى.
XXVIII
— جۇمىسشىلاردى ءبىزدىڭ قولىمىزعا بەر... ءبىزدىڭ كەگىمىز بار! — دەدى ماليكوۆ دەگەن ورىس بايىنىڭ ۇيىنە كەلىپ سۇقسىر ارامقانوۆ.
ماليكوۆ ۇيقىسىنان جاڭا عانا تۇرىپ قاتىن، بالا-شاعاسىمەن شاي ءىشىپ وتىر ەدى. سۇقسىردىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەپ قاراي بەردى.
— پوجالۋيستا، ارامقانوۆ، شايعا وتىر، شايعا كەل! — دەدى ءبىر كىشكەنتاي قىزىن ورىندىقتان تۇرعىزىپ جىبەرىپ، سۇقسىرعا ورىن كورسەتىپ.
— راقمەت، گوسپودين ماليكوۆ! تىستا كىسىلەر بار. جۇمىسشىلارىڭىزدى سۇراي كەلدىك — دەدى كوزى ويناقشىپ، شوقشا ساقالىن ۋىستاپ.
ماليكوۆ شىنى-اياعىن توڭكەرىپ تاستاپ تۇرەگەلدى دە، سۇقسىردى ىشكەرگى ۇيگە شاقىردى.
كەڭ بولمە. ءىشى قارا كولەڭكە كۇننىڭ كوزىن تۇسىرمەستەي ەتىپ تەرەزەلەرىن قالىڭ پەردەمەن جاۋىپ تاستاعان. پەردەلەرىن الىپ ەدى، كۇننىڭ كوزى ەدەنگە جارق ەتە ءتۇستى. جاپساردا ءبىرىنىڭ استىندا ءبىرى سۋرەتتەر تۇر. ءبىر جاق جاپسارداعى ۇلكەن اينەكتى سۋرەتتە نيكولاي پاتشا مەن ايەلى ماريا ەكەۋى تۇرەگەلىپ تۇر.
— گوسپودين، ارامقانىچ! — دەدى جان-جاقتى كوزى مەن ءسۇزىپ وتىرعان سۇقسىرعا ماليكوۆ. — ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. جۇمىسشىلاردىڭ يەسى وسىنداعى بولشيەۆيكتەردىڭ كوميتەتى. ەگەر بىلگىڭ كەلسە، مەن ايتايىن: كارىم بوكەشيەۆ. مەن تەك اشەيىن جالداۋشى عانا.
— كارىم بوكەشيەۆ؟
— ءيا، گوسپودين ارامقانىچ.
— ءقازىر بولشيەۆيكتەر جوق. قالا «حالىق ارمياسىنىڭ» — چەحتاردىڭ قولىندا، ءقازىر ءبىز جەڭدىك. ەندى ولار بولشيەۆيكتەر، قايتا اينالىپ كەلمەيدى، — دەدى، اقىرىن ۇستەلدى ۇرىپ سۇقسىر.
— ەندەشە، ءتىپتى جاقسى، ءتىپتى جاقسى، گوسپودين ارامقانىچ، — دەدى ماليكوۆ ءوڭى جادىراڭقى تۇردە.
— و يت ەندى قايدا ەكەن؟ — دەدى ورنىنان تۇرا بەرىپ سۇقسىر.
— كىم؟
— كارىم بوكەشيەۆتى ايتامىن.
— ە، ول الدەقاشان قاشقان شىعار! قالانى چەحتار العان بولسا...
— قاشىپ قايدا بارادى. بۇكىل رەسەي حالىق ارمياسىنىڭ قولىندا تۇر.
— قايدام...
سۇقسىر ارامقانوۆ كارىم بوكەشيەۆتىڭ ۇيىندە بولاتىندىعىن ءتىپتى ويىنا دا كەلتىرگەن جوق. ماسلاكوۆپەن ەكەۋى بىرنەشە بي-باستىقتاردى، يزۆوزچيكتەردى ەرتىپ كارىم بوكەشيەۆتىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا توپتالىپ تۇردى.
ۇيگە سۇقسىر ارامقانوۆ الدىمەن كىردى. الدەن ۋاقىتتا ءۇيدىڭ ىشىنەن ايقاي ەستىلدى. الدەنەتكەن نارسەلەر تارسىلداپ ەدەنگە ءتۇستى، شىنى اياقتار سىلدىرلاپ سىنعانداي بولدى.
— ءما، بولشيەۆيك! — دەدى بوكەشيەۆتى جاعاسىنان سۇيرەپ الىپ شىعىپ سۇقسىر.
— قوراسىنىڭ ىشىندە سۇلاتامىز با؟
— جوق، كوشەگە الىپ شىعىڭدار.
— قانە، بۇل بولشيەۆيكتىڭ اۋسەلەسىن كورەيىك!
كارىم بوكەشيەۆ جۇلقىنىپ بايقاپ ەدى، ەڭگەزەردەي جۋان ماسلاكوۆتىڭ قولى كارىمدى جەلكەسىنەن ءبۇرىپ الىپ قوزعالتپادى.
— بانديتتەر، سۆولوچتار! — دەدى كارىم، جان-جاعىنا قاراپ تۇكىرىنىپ.
— اتەشتەنبە! ساعان مۇندا سوۆدەپ جوق. اكەڭدى تانىپ قوي! — دەدى جەلكەسىنەن ءبىر ءتۇيىپ سۇقسىر.
باسى باستالعانى سول-اق. كارىمنىڭ ۇستىنە جۇدىرىق ۇستى-ۇستىنە جاۋدى. كارىم بۇلاردىڭ نيەتىن سەزىپ، ايقايلاپ بەردى:
— «ساموسوت» جاساۋعا ەشبىر قاقىلارىڭ جوق! باراتىن جەرلەرىڭە الىپ بارىڭدار. ۇرۋعا قاقىلارىڭ جوق! ۇرماڭدار!
— ۇرماۋعا؟!..
— سوتىڭ مىنە، ءبىز!
— ۇر! جىڭ! تەپكىلە!
— ءما، ساعان!
كارىمنىڭ ەندىگى ايقايى ەستىلگەن جوق. ول توپىرلاعان وڭشەڭ قارا ءجۇز بانديتتەردىڭ اياقتارىنىڭ استىنا ءتۇستى. الدەقايسىسى ىسكەكتەپ تۇرىپ كارىمنىڭ ۇزىن قويۋ مۇرتىن جۇلدى. ونىسى ىسكەك ەمەس تىستەۋىك ەدى. الدەكىم ەتىگىنىڭ وكشەسىمەن اۋىزعا تەپتى. تىستەرىن قيراتتى. ەرىندەرى جىرىلىپ، مۇرنى جارىلىپ قالدى. العاشقى كەزدە كارىمدى ەشقايسىسى جەرگە جىعا الماپ ەدى. ماسلاكوۆ باي الدەقايدان جەتە تاۋىپ الىپ، سونىمەن ۇرىپ جىقتى. كارىم سونان كەيىن باس كوتەرىپ تۇرعان جوق.
— بالەم، قالاي ەكەن! رابوچييلارعا قۇدايسىپ...
سۇيدەپ، سۇقسىر قان بولعان وكشەسىن كوشەنىڭ توپىراعىنا ۇيكەدى.
اينالا توپتالعان، توپىرلاعان حالىق. ونىڭ اراسىندا بۇل ايانىشتى وقيعانى، قارا جۇزدىلىكتىڭ بۇل جاۋىز قىلىقتارىن كورىپ، كۋا بولىپ قالانىڭ جارلى ناشار جۇمىسشى حالىقتارى: ەتىكشىلەرى دە، زەرگەرلەر دە، سلەسارلارى دا، بالتا ۇستالارى دا، كوشەدە ويناپ جۇرگەن بالالار دا، قازان-وشاق باسىنداعى ايەلدەر دە تۇردى. اراشالاپ، اراشاعا تۇسۋگە ەشقايسى باتپادى. كوزدەرى قىزارىپ، بىلەكتەرىن سىبانىپ قيراتىپ بوقتاپ جۇرگەن بانديتتەر ەشكىمدى ايايتىن ەمەس.
— سەن نەگە ۇرمايسىڭ، ءا؟
— اياپ تۇرسىڭ با؟
— الدە سەن دە بىرگە بولدىڭ با؟
— بولشيەۆيكتەرگە ساتىلعان عوي!
توپىرلاعان بانديتتەر جاي تۇرعان كىسىلەرگە سۇيدەپ اكىرەڭدەدى. كەيبىرەۋلەر اقىرىن جۇرە بەردى.
— ءاي! كىسى ولتىردىڭدەر. كىسى ولتىردىڭدەر، ءازىمبايعا ايتامىن. ءبىزدىڭ ءازىمبايعا ايتامىن! — دەدى توپىرلاپ ادامداردى شىر كوبەلەك اينالىپ تاپال بويلى بەت اۋزىن تۇك باسقان جالپاق بەتتى بىرەۋ. قارقىلداپ كۇلگەن كۇلكىسىنە، ەكى كوزى تاسىرايىپ جۇرگەن جۇرىسىنە قيراعاندا، ەشكىم مۇنى دەنى دۇرىس دەپ ويلايتىن ەمەس.
بۇل وسىنداعى «جىندى ءجۇسىپ» دەگەن ءبىر ەسى جوقتاۋ قورعانسىز بوسياك ەدى. باسىنداعى قايىس بوپ قالعان وزبەك توبەتەيىن جەرگە الىپ ۇرىپ اياعىمەن تاپتاپ، جىلاپ قويا بەردى.
— بىلاي، بىلاي تاپتادىڭدار وزدەرىڭ، ولتىردىڭدەر! ءاي، سۇقسىر سەنى ءازىمبايعا الدىمەن ايتامىن. ۋچاسكەگە جاپقىزامىن! — دەدى ءجۇسىپ.
بانديتتەر كۇلدى. سۇقسىر جەلكەگە ءتۇيىپ ءجۇسىپتى بىلاي شىعاردى. ءبىراق بىلايعى ەشكىم كۇلگەن جوق. Coققىعا جىعىپ بولىپ كەيىن تارقاعان بانديتتەردىڭ اراسىندا ەتبەتىنەن سۇلاپ كارىم بوكەشيەۆ جاتتى.
— ءولدى! — دەدى الدەقايسى ءىشىن تارتىپ...
بىرنەشە كازاك-ورىستارمەن چەح سولداتتارى كارىم بوكەشيەۆتى جۇك تاسيتىن ماشينانىڭ ىشىنە تاستاي بەردى دە، الا جونەلدى.
— ەي، قۇدايىم! تازا جۋىپ جانازاسىن وقىپ، كومۋگە بۇيىرماعان ەكەن! ەي، كارىم ابزي! — دەدى ءبىر تاتار ايەلى جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ. جۇمىسشىلاردىڭ اراسىندا كوبىنىڭ كوزىنىڭ جاسى بۇرتىكتەنىپ بەتتەرىنە دومالاپ ءتۇستى. ءبىراق ەشقايسىسى ونى بىلدىرگەن جوق. ۇندەمەستەن تومەن قاراپ جان-جاققا تارادى.
كارىم بوكەشيەۆتى ۇرعان، وعان قولى تيگەن قارا ءجۇز بانديتتەر ءماز-مايرام بولىپ، كوشەنى باستارىنا كوتەرىپ بىرىنە-بىرى ماقتاندى. كىمنىڭ قولى مىقتى ەكەندىگىم، كىمنىڭ تەپكىلەگەندىگىن، كىمنىڭ تاياقپەن، جەتەكپەن ۇرعاندىعىن ءسوز قىلىپ بارادى.
— بالەم، ەندى قايتىپ سوۆدەپ اۋىزعا الىنبايتىن شىعار! — دەدى موسلاكوۆكە قاراپ سۇقسىر.
موسلاكوۆ وجىرايىپ قارادى.
ءححىح
چەحتار كونسەرۆ زاۆودىندا سوعىسىپ قولعا تۇسكەن بولشيەۆيكتەردى، قىزىل گۆاردەەستەردى، ءىشى قاراڭعى، لاس، سۋىق ءبىر پودۆالعا اكەلىپ قامادى.
قابىل، نادەجدا، يۆانوۆ، قىلىش جانە ومبىدان كەلىپ قوسىلعان ءبىر قارا جىگىت — قونار الىبەكوۆ بارلىعى بىرگە قامالىپ ەدى.
قونار الىبەكوۆ ەشبىر دامىل تاپقان جوق. پودۆالدىڭ ءىشى قانشا تار بولسا دا ارلى-بەرلى ءجۇرىپ، ءالسىن-السىن ءتىسىن شىقىرلاتا بەردى. كەسكىنى قازاننىڭ قارا كۇيەسىندەي بولىپ، تىستەرى اقسيىپ كوزى الارىپ، اشۋلانىپ ءجۇردى.
— ءاي، قونار! سەن وسى پودۆالدى بۇزىپ-جارىپ شىعىپ كەتكەلى جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟ — دەدى دەمبەلشە عانا قارا جىگىت. بۇل قابىل ەدى. ءسوزى ءازىل بولسا دا، وڭىندە كۇلىمسىرەگەن ءىز بىلىنبەدى. نادەجداعا قارادى.
— ۋاي، قويىڭدارشى!... ءبۇيتىپ پودۆالدا وتىراتىندى بىلسەم جاۋمەن جاعالاسىپ، سول جەردە ءولىپ-اق قالمايىن با؟ — دەدى قونار قابىلدى كوزىمەن جەپ.
قىلىش اقىرىن عانا كۇبىرلەي ءتۇستى.
— ءىس وتكەن سوڭ، بالتاڭدى تاسقا شاپ!
— جولداستار! ءبىزدى ارامىزدا بىرەۋ ادەيى ۇستاپ بەردى! — دەدى نادەجدا، يۆانوۆ پەن قابىلعا قاراپ. نادەجدانىڭ ومىراۋى اشىلىپ اپپاق بولىپ كەۋدەسى كورىنىپ تۇر ەدى. قابىلدىڭ قادالا قاراعانىن ءبىلىپ، جاراسىن قاۋسىردى دا، كۇلىمسىرەي ءتۇستى.
— دا! ارامىزدا پرەداتەل بولدى! — دەدى يۆانوۆ، ويلانعان تۇرمەن.
يۆانوۆتىڭ ويىنا مۇندارى جوق جولداستارى ءتۇستى. گروموۆ، اركاديي پاۆلوۆيچ، ماشا، قاسەن امەجانوۆ، اتىمتاي، شتەينەر، بالتا، ماقسۇت، بوكەشيەۆ ەلەستەدى. ماشا مەن ماقسۇتتىڭ، بوكەشيەۆتىڭ نە حالدە قالعانىن بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا بىلگەن جوق. «ولار تۇرمەدە مە ەكەن؟ ءولدى مە ەكەن؟» دەدى ىشىنەن.
— نادەجدا!.. سەنىڭ ۇيىڭدە كىم قالدى؟
— قايات!
يۆانوۆ پەن نادەجدا بىرىنە ءبىرى قاراپ ءبىراز وتىردى.
— شتەينەر، بالتا قايدا؟
— گروموۆشى؟
— اركاديي پاۆلوۆيچ؟
— ماشا، قاسەن؟
— بوكەشيەۆ، ماقسۇت؟...
قىزىل گۆاردەەستەر وتىرعان جەرلەرىنەن تۇرەگەلىپ بۇلاردىڭ توڭىرەگىنە يىرىلە قالدى. قونار جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، قارا تۇتەنىپ قيراتىپ بوقتاپ جىبەردى.
— كىمدى مۇقاتىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى تاعى دا قابىل.
قونار لاپىلداپ سونە تۇسكەن وتتاي بولىپ، جۋاسىعان داۋىسپەن مىڭق ەتە ءتۇستى.
— چەحتاردى، قالانىڭ سۆولوچ بايلارىن.
قابىل كىشكەنتاي ەكى كوزىن تەسىرەيتىپ قالتاسىنان بىردەڭە ىزدەگەندەي بولدى. ول ناسىباي شاقشاسى ەدى. ونى چەحتار ءتىنتىپ الىپ قالعان بولاتىن.
— جەڭ ۇشىنان جۇدىرىق كورسەتىپ نەعىپ تۇرسىن؟ — دەدى قونارعا.
وتىرعاندار، تۇرعاندار بارلىعى دا تەسىرەيىپ قاراپ تۇرعان سوڭ، قونار سىرت بۇرىلدى دا، جاپسارعا قاراي جونەلدى. قىلىش قوناردى قاسىنا شاقىردى.
— ءاي، بەرى كەل!
— ە، نە بولدى؟
— كەل، وتىر، اڭگىمە ايت!
— ءوي، اڭگىمەڭنىڭ...
XXX
بوگەنبايدىڭ ءۇيى الدەقاشان جاتىپ قالىپ ەدى. الدەكىم قاقپانى قايتا-قايتا تەپكىلەپ تۇرعانداي بولدى.
— بۇ كىم؟ — دەدى تەرەزەدەن تۇرىپ بوگەنباي. ەشبىر داۋىس جوق. الدەن ۋاقىتتا قۇيمانى سولقىلداتىپ بىرنەشە ادام قوراعا قارعىپ ءتۇستى. ەندى ەسىكتى تەپكىلەدى. ءۇيدىڭ ءىشى تەگىس باس كوتەرىپ قورقىپ وتىردى.
— شال! ءوزىڭ بارىپ سۇراشى! كىم ەكەن؟
كەمپىر سۇيدەپ شالدى جۇمسادى دا، ءوزى، «اۋليە-امبيەلەرىنە» سىيىنىپ بالالارىنىڭ قاسىندا شىر كوبەلەك اينالدى.
بوگەنباي بەرگى ەسىكتى اشىپ تىستاعىلارعا داۋىس بەpiپ جاتتى.
— بۇلار كىم؟
— اش!
— ە، نەگە اشامىن؟
— سويلەمە، اش!
بوگەنباي ەسىكتى اشپاستان بۇرىن كەمپىرگە شام جاققىزدى.
— بولشيەۆيك بار ما؟ — دەدى ۇزىن بويلى ءبىر چەح وفيسەرى الدىمەن ساۋدىراپ كىرىپ كەلىپ، شال جۋاس قانا داۋىسپەن وفيسەرگە قارادى.
— تاقسىر، مۇندا نە قىلعان بولشيەۆيك بولسىن. بالالار جاس. وزىمىزدەن باسقا ەشكىم جوق.
وفيسەر ىشكەرگى ءۇيدى، شولاندى قاراپ شىعىپ بوگەنبايدى كوزگە شۇقىعانداي بولىپ:
— بايقا، ستاريك! يا — كومەندانت گورودا! حوچۋ اريستۋيۋ، حوچۋ — راسترەليايۋ، حوچۋ — پوميلۋيۋ، — دەدى.
بوگەنباي «ءجون ايتاسىڭ» دەگەندەي بولىپ باسىن يزەدى. چەحتار قۇيمادان قارعىپ-قارعىپ شىعا جونەلدى.
— تەگى، بىرەۋ كورسەتكەن عوي!.. كەتتى مە وزدەرى؟ — دەدى قاسەن امەجانوۆ پودۆالدىڭ استىنان باسىن قىلتيتىپ.
— كەتتى، يتتەر! — دەدى بوگەنباي ارتىنان اقىرىن عانا جونەلىپ.
XXXI
1918 جىل، يۋن ايى.
قوش كەلدىڭدەر، ءقادىرلى مەيماندار!
تۇڭعات باقشانىڭ سىرتىندا تۇرىپ، قاقپانىڭ ماڭدايشاسىنداعى اق شۇبەرەككە جازعان كوك سىرلى وسى جازۋدى وقىدى دا، «كۇلتاي دا وسىندا كەلدى مە ەكەن؟» دەدى ىشىنەن. كۇلتاي ونىڭ ويىنان ءالى دە شىققان جوق ەدى. ون بەس−جيىرما كۇننەن بەرى ونى كورەتىن شاما بولعان جوق. قايدان بولسىن!... قالا اۋمالى-توكپەلى بولدى دا تۇردى. بىرەسە قالانىڭ حالقى كوشەدە قۇمىرىسقاداي قاينايدى. بىرەسە كوشەدە ءتىرى جان جوق؛ ىننەن باسىن قىلتيتقان سۋىر قۇساپ قاقپاسىن، ەسىگىن تاستاي قىپ بەكىتىپ، «ەندى نە بولار ەكەن؟» دەگەن كىسىلەرشە تەرەزەلەرىنە ءۇڭىلىپ قارادى دا وتىردى. اسىرەسە، بىرنەشە ءتۇن وسىلاي بولدى. ءا، ءقازىر؟...
ءقازىر، «جۇرت» قۋانىشتى، كوڭىلدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءقازىر وزىنە بولەك، وزگەشە ءبىر «جۇرت». بۇل، نە قىلعان جۇرت؟» قالادا الپىس-جەتپىس مىڭ حالىق بار. سونىڭ بارلىعى دا كوڭىلدى؟ بارلىعى دا سونداي قۋانىشتى ما؟ جوق!.. ەندەشە، بۇل قانداي «جۇرت». بۇلار ما؟ بۇلارر بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن:
— ءبىز باقىتسىزبىز!
— «قاراعاي باسىن شورتان شالدى».
— قيلى-قيلى زامان بولدى.
— تار شەڭبەردە تۇرمىز.
— ساۋدا كۇيزەلدى.
— ماگازيندەر ءبۇلىندى.
— قۇداي بەرمەگەن بايلىقتى قولدان تارتىپ الامىز دەگەن قۇل-قۇتاندار شىقتى! — دەپ كۇيىنگەن جۇرت». بىرنەشە كۇندەر بۇرىن قىزىل گۆاردەەستەر، جۇمىسشىلار لەك-لەك بولىپ كوشەدە جۇرگەندە، ءوزارا كۇڭكىلدەسىپ «پىش-پىش» ەتىپ:
— پىشت! بوسياكتەر!
— دىننەن بەزگەن، قۇدايدان بەزگەن ادامدار.
— جازالارىڭدى اللا بەرسىن! اۋمين!
— بالەم، سەندەردى مە؟ — دەپ زىعىرداندارى قايناپ، زەكىرىپ تۇرعان «جۇرت». مەنشيەۆيكتەر دە، تورەلەر دو، كادەتتەر دە، مونارحيستەر دە، الاششىلار دا بۇلاردى «جۇرت» دەپ اتادى. بۇل، مىنە، سولاردىڭ «جۇرتى» ەدى.
ءقازىر بۇلار وزدەرىن وزدەرى «جۇرتپىز» دەپ ءجۇر. ءقازىر بۇلارعا چەح-سلوۆاكتاردىڭ ءۇشىنشى ەشەلونى «حالىق ارمياسى» كەلدى. بۇلار ءقازىر قۋانىشتى، كوڭىلدى. اسپان-كوكتىڭ قالاداي ءبىر كەسەگى كەنەت ومىرىلىپ، وسىلاردىڭ ءدال ورتاسىنا تۇسكەن سياقتى. «حالىق ارمياسى» كەلدى. «جۇرت» كوڭىلدى، «جۇرت» باقشادا بانكەت جاساپ جاتىر. «جۇرت» سىق-سىق كۇلىپ سەرۋەن قۇرىپ ءجۇر. سونداعى «جۇرت» دەگەنى — وسى وزدەرى.
ءقازىر تاۋدىڭ باسىنداعى جان-جاعى قورشاۋلى ەكى قابات اق تاس ۇيدە بۇرگەگە، بيتكە جەم بولىپ جۇزدەگەن ادامدار، قاراڭعى لاس كامەرالاردا، ەدەندە اۋناپ جاتىر. اق تاس ءۇي ولاردى، ەندى قايتىپ قۇشاعىنان شىعارماستاي ەتىپ قىسىپ العان ءتارىزدى. مۇيىس-مۇيىستە مۇرىندارىن كوككە ءشۇيىرىپ «ءبىز جۇرتتى كراسنىيلاردان قۇتقاردىق!» — دەپ چەح سولداتتارى تۇر. كۇندىز قاقپاسىنىڭ الدىندا اعالارىنا، بالالارىنا، اكەلەرىنە ازىق اكەلىپ، توپىرلاپ كەزەك كۇتىپ تۇرعان جۇمىسشىلاردى، قالا جارلىلارىن، قىز-كەلىنشەكتەردى، كەمپىرلەردى كورەسىڭ. كۇندىز بۇل اق تاس ۇيگە اكەلىنىپ قامالىنعان ادامداردى ءتۇن ورتاسى بولسا-اق ۇشەۋ-تورتەۋ قىپ الىپ شىعىپ، ەسىلدىڭ بيىك جارىنا قاراي ايداپ اكەتىپ جاتقانىن بايقايسىڭ. قايدا؟ مۇنى بۇل «جۇرت» ابدەن بىلەدى. بۇلار سونىڭ ءۇشىن ءماز-مايرام.
قاقپانىڭ ماڭدايشاسىنداعى جازۋ، قانشا «قوش كەلدىڭدەر!» دەپ تۇرسا دا، كوشەدەگى كورىنگەن ادام ىشىنە كىرە العان جوق. ءۇستى-باسى جىلتىراپ، قورازدانىپ تۇرعان قارۋلى چەح سولداتتارى ادەيىلەپ شاقىرىلعان «جۇرت وكىلدەرىن» عانا كىرگىزىپ تۇردى.
تۇڭعات بىرنەشە وزىندەي جىگىتتەرمەن بىرگە قاقپادان ءۇڭىلىپ ىشكە قاراي بەرىپ ەدى:
— سۆولوچ! سوباكا! كۋدا؟ — دەدى كەۋدەلەرىنەن يتەرىپ جىبەرىپ ات جاقتى تاسىرايعان كوزدى ءبىر سولدات. بۇلار جەتى-سەگىز «بوزبالا» ەدى. ىشىندەگى ەڭ وتكىرى، تەنتەگى، پىسىعى ۆانكا چەرەمۋحين بولاتىن.
— ايدا، رەبياتا! — دەدى كوزىن قىسىپ قالىپ قاسىنداعىلارعا. باسىنداعى كىشكەنتاي قارا بورىكتى شەكەسىنە تامان كيىپ، باسىپ-باسىپ قويىپ تۇڭعات تا سولاردىڭ ارتىنان ەردى. ۆانكا چەرەمۋحين قاقپانىڭ ارعى جاعىندا قۇيمانىڭ بويىندا ءتىزىلىپ كۇنباعىس ساتىپ، گۇل ساتىپ وتىرعان قاتىنداردى سۇيكەي ءوتتى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ گۇلىن تارتىپ الدى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ كۇنباعىسىن ۋىستاپ اكەتتى.
ۆانكا چەرەمۋحين بۇلاردى باقشانىڭ ستانسيا جاق قۇيماسىنىڭ تۇبىنە قاراڭعى جەرگە الىپ كەلدى دە:
— رەبياتا! بىر-بىرلەپ ۇرلانىپ وسىدان تۇسەمىز، — دەدى قىرىن سىبىرلاپ قانا. تۇڭعات قۇيمانىڭ تەسىگىنە قاراپ ەدى، ونشا بيىك ەمەس. ءبىراق ەرنەۋىن جوعارى قاراتىپ ءسۇپ-سۇيىر قىپ ءتىزىپ تاستاعان ماشينا شەگە.
- كىم بۇرىن تۇسەدى؟ — دەدى چەرەمۋحين.
ەشقايسىسى ۇندەگەن جوق.
— شەگەنى قايتەمىز؟
شاپيق دەگەن تاتار بالا سۇيدەپ ۆانكاعا قاراپ ەدى. ۆانكا جوعارى كوتەرىلىپ بىر-بىرلەپ شەگەنى تومەن جاپىردى. ونى كورىپ العان سوڭ باسقالارى دا ءسۇيتتى. شەگەنى مايىستىرىپ تاستادى.
قۇيمانىڭ ىشكەرگى جاعى قالىڭ اعاش، ءتۇبى الاسا بويلى تال.
— پاترۋلدەر جۇرسە قايتەمىز؟ — دەدى تۇڭعات ۆانكاعا قاراپ، ۇستىندەگى اۆستريا سولداتىنان ساتىپ العان كوك كامزولىن تۇيمەلەپ. شەكەسىندەگى كىشكەنتاي قارا بوركىن تاعى دا جىمىرىپ قويدى. جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعىپ، كوڭىلى قوبالجي بەردى. قاسىندا تۇرعاندار بىر-بىرلەپ ازايىپ بارادى. تۇڭعات جوعارى كوتەرىلىپ، اقىرىن قارعىپ، ىشكەرىگە ءتۇستى. ۆانكا چەرەمۋحين ەڭ سوڭىنان ءتۇستى.
تارام-تارام بولىپ اينالا سۇلاپ جاتقان تاپ-تاقىر جەردە، الاڭداردا تاسپاداي بولىپ تۇتاسىپ، ءتىزىلىپ دامالار، قىزدار، وفيسەرلەر، قالانىڭ وبىۆاتەل-توعىشارلارى — «جۇرتى» ەرسىلى-قارسىلى اينالىپ ءجۇر. مۋزىكا وينايتىن كۇركەشىكتە ءان دە، كۇي دە وزگەشە. وندا ءقازىر ديريجەر-مۋزىكانتتار باسى جالپايعان گولديباسسەر ەمەس، ۇزىن بويلى، ەكى جاق سانى قوقىرايعان، ءۇستى-باسى جىلتىراعان چەح وفيسەرى.
تۇڭعات كۇلتايدى تابا المادى. «نە عىپ كەلمەي قالدى ەكەن؟» دەدى تاعى دا ىشىنەن.
قالانىڭ كومەندانتى چەح پولكوۆنيگى كاماروك سۇڭسىر ارامقانوۆتى «الدا-جالدا كەرەك بولسا» دەگەن ساقتىقپەن قاقپانىڭ الدىنا قويىپ ەدى. تۇڭعات كوزى ءتۇسىپ كەتىپ جالت بۇرىلدى. سۇقسىردا بۇل جولى ءبىر عانا «وزگەشەلىك» بار ەدى. ول بۇگىن كوك اينەكتى كوزىلدىرىك كيىپتى. سوندىقتان، ونىڭ جىلتىراعان كوزى سىرتتان قاراعان ادامعا كورىنگەن دە جوق. ونىڭ قايدا، كىمگە قاراعانى دا بەلگىسىز.
ەڭ ۇلكەن الاڭداردىڭ بىرىندە جۋان ءبىر چەح وفيسەرىنىڭ قولتىعىنا قۋىرشاقتاي بولىپ دومالانىپ ءجامجان كورىندى. ونىڭ ارتىنان ءبىر جاق اياعىنىڭ سىلتىعى بار ارىق ءبىر وفيسەردىڭ قولتىعىندا اسىلىنىپ بارا جاتقان كۇلتاي كورىندى. تۇڭعاتتىڭ كوزى جىپىق-جىپىق ەتتى. «جەتىسكەن ەكەنسىڭ!» دەدى ىشىنەن. ءبىراز قىزارعانداي بولىپ تۇردى دا، ارتىنان قولىن ءبىر-اق سەرمەپ، سىرتىنا بۇرىلعانشا بولعان جوق، بۇلار تۇسكەن جاق قۇيمادان بەرىرەك مىلتىق داۋسى تارس ەتە ءتۇستى. قۇلاعى جامان ۇيرەنگەن وبىۆاتەل-توعىشارلار، ءبىرىنىڭ قولتىعىنان ءبىرى اجىراپ، كوزدەرى باقىرايىپ بىرىنە-بىرى قارادى.
— نە بولىپ قالدى؟
— تاعى نە پالە؟
— ول كىم؟
— نەمەنە؟ نەمەنە؟ — دەدى مىلتىق داۋسى شىققان جاقتان كەلگەن ادامدارعا، اياعىنىڭ سىلتىعى بار ارىق وفيسەر. اۋزى اڭقيىپ، كوزى تاسىرايىپ تۇرعان كۇلتايدى قايتا قولتىقتادى دا، مۇرتىنان كۇلدى:
— نيچەگو مودمازەل! نە بوياتسيا؟ ناش پوترۋل مالچيك ۋبيل! زابور پرىگال، — دەدى شالا-شارپى ورىس تىلىمەن.
XXXII
ولار ۇشەۋ ەدى. ۇشەۋى دا كونسەرۆ زاۆودىندا الدىڭعى قاتاردا تۇرىپ توڭكەرىس جاۋلارىنا قارسى وق اتتى. ولار ءقازىر تۇرمەنىڭ كامەراسىندا جاتىر. ەكى كۇن بولدى. ءقازىر ولاردى كىشكەنتاي عانا بولەك ءبىر كامەراعا شىعارىپ قويدى.
— مەن ءبىر جۇمادان بەرى ۇيدەن حابار العانىم جوق. العاشقى كەزدە پىسكەن ناننىڭ ورتاسىنان ءبىر جاپىراق قاعاز الىپ وقىپ تۇراتىن ەدىم. ەندى ونى كورگەنىم جوق، — دەدى كوزى ۇڭىرەيىپ ىشكە باتقان، ءوڭى سارعايعان ءبىر ورىس ايەلى. بۇل — ۇشەۋدىڭ ءبىرى ەدى.
تاپال بويلى، قارا مۇرتتى، كىشكەنتاي قىسىق كوزدى، قارا تورى قازاق جىگىتتى چەحتار قالاعا كىرەردىڭ الدىنداعى ءوز ويىن سويلەپ وتىردى:
— سەگىز پۋلەمەت. باسقا قارۋ-جاراق بار. ءبىز نەگە ولارعا كۇنى بۇرىن شابۋىل جاسامادىق؟ نەگە قۇر اشەيىن اڭدىسىپ قانا جاتتىق؟ «دالاعا كۇزەت قويدىق. ەشكىم كەلمەيدى. جينالىپ جاتا بەرىڭدەر!» دەگەن كىم وسى؟ سول كىم؟... سونى ايتقان كىسى-ناعىز پرەداتەل!.. مەنىڭ سول ءتۇنى ۇيقىم كەلگەن جوق. الاڭدادىم دا جاتتىم. تۇنگى ساعات ەكى كەزىندە تۇرىپ تەرەزەدەن قاراسام، ستانسا جاقتان قاز-قاتار تىزىلگەن قارۋلى چەح-سلوۆاكتار كەلىپ قالعان ەكەن. جالما-جان جولداستاردى، سەندەردى وياتىپ مىلتىققا جۇگىرىستىك. وتە كەش قالىپپىز. جارتى-اق ساعات اتىستىڭ قوي! جارتى-اق ساعات!
مۇيىستە قيسايىپ جاتقان كومىردەي قارا جىگىت ءتىسىن سىقىرداتىپ ۇشىپ تۇرەگەلدى:
— سەن نە ەزىپ وتىرسىڭ؟ ءوتىپ كەتكەن جۇمىستى... ءبىزدى اتادى! سول! — دەدى ءزىلدى داۋىسپەن. ايەل ءموليىپ قارا جىگىتكە قارادى دا، الدەنە دەپ كۇبىرلەدى. ارتىنان بەزگەك ۇستاپ وتىرعان ادامداي بولىپ تىتىرەنىپ قىسىق كوزدى جىگىتتىڭ قولىن ۇستادى.
— مەن توڭدىم!
قىسىق كوزدى جىگىت ۇستىندەگى بەشپەتىن شەشىپ ايەلدىڭ ارقاسىنا جاپتى.
— ءوزىڭشى؟ — دەدى ايەل.
— مەن توڭعانىم جوق.
ءبىراز ۋاقىت ۇشەۋى دە ۇندەمەي وتىردى. تۇرمە جىم-جىرت. ءتۇن تەرەزەدەن تۇكسيەدى.
— ساعات نەشە ەكەن؟ — دەدى قىسىق كوزدى تاپال اقىرىپ.
وعان دا ەشكىم ۇندەگەن جوق.
— ءاي! سەن ەكەۋىڭ ءجۇنجىپ باراسىڭدار عوي!
كومىردەي قارا جىگىتتىڭ سول داۋسىنا ەكەۋى دە سەل ەتە ءتۇستى.
— كىم؟
— سەندەر.
— ە، نەگە؟
— ۇندەرىڭ ءوشتى؟... ۋايىمداناتىن دانەڭە جوق. ايتەۋىر ولەمىز. ولەڭ ايتساق قايتەدى؟
ءوڭى سارعايعان ايەل ارقاسىنداعى بەشپەنتتى ەكى جاق شىنتاعىمەن كەيىن ىسىرىپ تاستاپ، اقىرىن ولەڭ ايتتى.
سمەلو توۆاريششي ۆ نوگۋ،
دۋحوم وكرەپنەم ۆ بوربە!
تۇرمەنىڭ ءىشى كۇڭگىر-كۇڭگىر ەتىپ تۇردى. تۇرمەنىڭ جاپسارى بىرگە سويلەگەندەي بولدى.
— مولچايت! — دەدى تەسىكتەن سىعالاپ، قاراۋىلشى. وعان دا وشكەن جوق.
— مولچايت!
الدىندا وفيسەر، ءۇش-تورت چەح، تۇرمە باستىعى، كىلت-كىلت ساۋدىراپ كىرىپ كەلدى.
— مولچايت!
***
ولار ۇشەۋ ەدى...
ءۇش-تورت چەح سولداتتارى ولاردى تۇرمەنىڭ ىشىنەن اقىرىن الىپ شىقتى دا، «اتەش قالاسىنىڭ» كوشەسىن ارالاتىپ وتىرىپ، ەسىلدىڭ بيىك جارىنا قاراي ايدادى. ۇشەۋى دە كوزدەرىنە جاس العان جوق. ۇشەۋى دە بىردەي اتتاۋعا تىرىستى.
ءتۇن قاباعىن قارس جاۋىپ تۇكسيگەن قالپى. قورا-قورادا تاۋىق شاقىرعانداي بولدى. تومەن قالا جاقتا ۆودوكاچكانىڭ پىس-پىس ەتىپ سۋ تارتقان دىبىسى ەستىلدى، الدەقايدا پاروۆوز ايقايلادى. مىنە، بيىك قۇلام جار. اينالا قاپ-قاراڭعى، الدەنەتكەن قولاڭسى ءيىس شىعادى. بوقتىقتىڭ ءيىسى.
— شاگوم مارش! — دەدى وفيسەر ۇشەۋىن دە سىرت اينالدىرىپ قويىپ، ۆينتوۆكانىڭ قۇلاعى ساتىر-سۇتىر ەتتى.
— ون بەس قادام ارتقا! — دەدى، سولداتتارعا كوماندا بەرىپ تاعى دا الگى داۋىس.
— گوسپودين كاپيتان! دانەڭە كورىنبەيدى!
— چەگو؟
ءبىر سولداتتىڭ ۆينتوۆكاسىنىڭ قۇلاعى تارتىلمادى.
— سۆولوچ، رۋتاك! سەنبىسىڭ؟ — دەدى الگى چەحتىڭ قاسىنا جەتىپ كەلىپ وفيسەر. شاپالاق سارت ەتە ءتۇستى.
ۆينتوۆكانىڭ قۇلاعى تۇزەلدى.
— راز، دۆا...
— گوسپودين كاپيتان! دانەڭە كورىنبەيدى!
جالت بۇرىلىپ قاراعان وفيسەر تۇكسيگەن قاراڭعىلىقتان باسقا دانەڭە كورە المادى.
— سۆولوچ، كۋدا؟ كۋدا؟ — دەدى سولداتتارمەن بىرگە جۇگىرىپ بارىپ.
چەحتار ولاي دا، بىلاي دا جۇگىردى.
ۇشەۋى زىم-زيا جوق.
جارتى ساعاتتان كەيىن، قابىل، نادەجدا، قونار ۇشەۋى قالانىڭ سىرتىن اينالىپ، قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنە كىرىپ بارا جاتتى.
ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى
You Might Also Like
-
بۇل — 1915 جىلدىڭ يۋن ايىندا بولعان وقيعا. ءسىبىردىڭ ءبىر قالاسى. ەسىل تاسىعاندا قالعان ۇساق-ۇساق قارا سۋلاردىڭ سۋالماعان، قۇرىماعان كەزى.
