InfoHub Logo

وسىدان تۋرا 30 جىل بۇرىن 1990 جىلى 25 قازان كءۇنى «قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسياسىن» جاريالاۋ كونستيتۋسيالىق ماڭىزى بار تاريحي وقيعا بولدى.

 

1990 جىلدىڭ سوڭعى توقسانىندا كسرو مەن رسفسر-دەگى ساياسي جاعداي سىرتقاتەپكىش كۇشتەردىڭ پايداسىنا تەز قارقىنمەن دامىدى جانە بارلىق دەرلىك وداقتاس رەسپۋبليكالار مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيالاردى قابىلدادى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى وزدەرىن وداقتىق كەلىسىمشارتتان تىس جانە وسىعان بايلانىستى تاۋەلسىز دەپ جاريالاي الدى.

قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا يدەياسى كوپتەگەن دەپۋتاتتار مەن جوعارعى كەڭەستەن تىس جەردە بۇقارانى بيلەپ العانى سونشالىق، 1990 جىلعى 15 قىركۇيەكتە رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسى قازاق اكسر-نىڭ قۇرىلتاي سەزى «قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى ەڭبەكشىلەرىنىڭ قۇقىقتارى تۋرالى دەكلاراسيانى» قابىلداعان 1920 جىلدىڭ 6 قازانىن رەسپۋبليكا كۇنى دەپ جاريالادى. قاۋلىدا دەكلاراسيا «ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ قۇرىلۋىن جاريالاعان العاشقى كونستيتۋسيالىق اكت» دەپ كورسەتىلگەن.

ءيا، ءبىر كەزدەرى قازاقستاندا «ەڭبەكشى حالىقتىڭ بيلىگى» دەپ جاريالانعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋىنىڭ بارىسىندا قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان بولاتىن. ءبىرىنشى قۇرىلتاي سەزىندە قازاق كەڭەستىك مەملەكەتتىلىگىنىڭ قۇرىلعان كۇنىن زاڭنامالىق تۇرعىدان جاريالاعان قازاقستان تاريحىنداعى العاشقى دەكلاراسيا - «قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى ەڭبەكشىلەرىنىڭ قۇقىقتارى تۋرالى دەكلاراسيا» قابىلداندى. وندا «قازاق ولكەسىنىڭ اۋماعى - بۇل قازاق حالقى ەڭبەكشىلەرى، شارۋالارى، قازاق قىزىل ارمياسى دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنىڭ رەسپۋبليكاسى» جانە قازاق اكسر-ى «رسفسر-گە بىرىكتىرىلگەن كەڭەس وداقتارىنىڭ ەركىن فەدەرالدى وداعىنىڭ اۆتونومدى مۇشەسى» دەگەن باپتار بولدى. ءومىر، وتكەن تاريح كورسەتكەندەي، بۇل نۇسقاۋلاردىڭ تەرىس جاقتارى كوپ بولىپ جانە شىندىققا جاناسپادى. الايدا، وسى نىساندا بولسا دا، قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان كەزدە مۇنداي دەكلاراسيانىڭ قابىلدانۋىنىڭ ءوزى ماڭىزدى ساياسي وقيعا بولدى.

پرەزيدەنتتىك بيلىك ورناعاننان جانە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى سايلانعاننان ەكى ايدان كەيىن جاڭا كونستيتۋسيالىق اكتىنىڭ – «قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيانىڭ» جوباسىن دايىنداۋ باستالدى. ول بەس ايعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا جوعارعى كەڭەسكە زاڭ جوباسىنىڭ ءتورت نۇسقاسى كەلىپ ءتۇستى، ولاردىڭ ەكەۋى باسپادا جاريالاندى. ولاردىڭ ىشىندە، ونى دايىنداۋعا دەپۋتاتتار مەن عالىمداردىڭ ۇلكەن توبى، حالىقتىڭ قوعامدىق ۇيىمدارى قاتىسقان، ۇسىنىستاردى ەسكەرە وتىرىپ بىرنەشە رەت جاڭارتىلعان، شارتتى تۇردە ايتقاندا جوبانىڭ نەگىزگى نۇسقاسى بولدى. ول جوعارعى كەڭەستىڭ كوميتەتتەرىندە جانە پرەزيدەنتتىك كەڭەس پەن ۇكىمەتتىڭ جۇمىس توپتارىندا تالقىلاندى. پارلامەنتتىڭ پرەزيديۋمى مەن پرەزيدەنتتىك كەڭەستىڭ ماجىلىستەرىندە ەكى رەت تالقىعا سالىندى. «قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا» دەپ اتالاتىن جوبانىڭ بۇل نۇسقاسى جوعارعى كەڭەستىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلدى.

دەكلاراسيا جوبالارىنىڭ ەكىنشى توبى جەدەل قۇرىلعان قوعامدىق ۇيىمدار مەن دەپۋتاتتىق توپتار - «دەموكراتيالىق قازاقستان»، «قازاقستاننىڭ ازاماتتىق قوزعالىسى»، «بىرلىك ءۇشىن قوزعالىس» اتىنان ەنگىزىلدى. كەيىن جوبانىڭ بۇل توپ اۆتورلارىنىڭ اراسىندا جىكتەلۋ ورىن الدى. ەڭ راديكالدى بولىك «دەموكراتيالىق قازاقستان» پارلامەنتتىك توبىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن بىرىكتىرىلدى. ول «بالاما نۇسقا» رەتىندە ءوزىنىڭ دەكلاراسيا جوباسىنىڭ نۇسقاسىن ۇسىندى جانە ونى كەڭەيتىلگەن تۇسىندىرمە جازباسىن قوسا وتىرىپ، تالقىلاۋ ءۇشىن جوعارعى كەڭەسكە ۇسىندى. دەكلاراسيا جوباسىنىڭ نەگىزگى جانە بالاما نۇسقالارى ءارتۇرلى ساياسي باعىتتا بولدى. ولاردىڭ ءبىرى رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگىن جانە بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ قاجەتتىلىگىن جوققا شىعاردى، ال ەكىنشىسى كەرىسىنشە، قۇرىلىپ جاتقان ەگەمەن مەملەكەتتەر وداعىنىڭ (كسرو-نىڭ ورنىنا) شەڭبەرىندە رەسپۋبليكانىڭ دەربەس، تاۋەلسىز دامۋى يدەياسىن قورعادى.

1990 جىلى 15 قازاندا اشىلعان رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەكىنشى سەسسياسى ءوز جۇمىسىن جوبالار مەن قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ە.م.اسانبايەۆتىڭ «قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا جوباسى تۋرالى» بايانداماسىن تالقىلاۋدان باستادى. پارلامەنت سپيكەرىنىڭ بايانداماسى جوبانىڭ نەگىزگى نۇسقاسىنا نەگىزدەلگەن، كولەمدى جانە مازمۇندى بولدى، دەپۋتاتتار ونى ۇلكەن نازارمەن تىڭدادى. ونىڭ بايانداماسى 1990 جىلى 17 قازاندا «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جاريالاندى.

مىنە، وسى باياندامانىڭ كەيبىر ماڭىزدى باپتارى مىناداي: «وداقتار مەن رەسپۋبليكا اراسىنداعى قاتىناستار قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىنە نەگىزدەلگەن كەلىسىم نەگىزىندە قۇرىلادى. قازاقستان بۇكىلوداقتىق ماسەلەلەردى شەشۋگە قاتىسۋعا جانە وداقتىق قۇرىلىمداعى باسقا سۋبەكتىلەر الدىندا ءوزىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋعا قۇقىلى... ءبىزدىڭ بارلىعىمىزعا «رەسپۋبليكالاردىڭ» ەگەمەندىگىنە نەگىزدەلگەن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي قۋاتتى وداعى قاجەت. «قازاق كسر-ىندەگى مەملەكەتتىك بيلىك، جوباعا سايكەس، رەسپۋبليكا ىشىندە جانە سىرتقى قاتىناستاردا ۇستەمدىككە، دەربەستىككە، تولىقتىققا يە، بۇل تاۋەلسىز ىشكى جانە سىرتقى ساياسات جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى»، «قازاق كسر-ى ءوز تەرريتورياسىندا رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋسياسى مەن قۇقىقتارىن بۇزاتىن وداقتىق جوعارى ورگانداردىڭ زاڭدارى مەن باسقا دا اكتىلەرىنىڭ قولدانىلۋىن توقتاتا تۇرۋعا قۇقىلى». «زاڭ شىعارۋشىلىق، اتقارۋشى جانە سوت بيلىگىنە ءبولىنۋ سياقتى قۇقىقتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ اجىراماس قاعيداتىنا بەيىلدىلىك جاريالانادى».

بايانداماشى دەكلاراسيا جوباسىنا سايكەس «بۇكىل رەسپۋبليكانىڭ اتىنان سويلەۋ قۇقىعى زاڭ شىعارۋشىلىق جانە باقىلاۋ فۋنكسيالارىن جۇزەگە اسىراتىن ەڭ جوعارى ۇلتتىق وكىلدى ورگان - جوعارعى كەڭەسكە تيەسىلى  بولىپ تابىلادى» دەپ اتاپ ءوتتى. «بايانداماشىنىڭ ايتۋىنشا، دەكلاراسيانىڭ نەگىزگى جوباسىنىڭ اۆتورلارى 6-باپتا «جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ، اۋە كەڭىستىگى، وسىمدىكتەر مەن حايۋاناتتار دۇنيەسى، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار رەسپۋبليكانىڭ مەنشىگى بولىپ تابىلادى» دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى جانە ناقتى تۇجىرىمدامانى ۇسىنادى. «رەسپۋبليكا دەربەس جانە ءتيىمدى ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى كەڭ جانە ءتيىمدى مۇمكىندىكتەرگە يە». دەربەستىك «رەسپۋبليكانىڭ ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-مادەني ەرەكشەلىگىن، ءتىلىن، تاريحي جادى مەن تابيعي ورتاسىن جانداندىرۋ جانە ساقتاۋ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتەتىندىگىنەن» كورىنەدى. وسىنداي جوعارى دەڭگەيدە العاش رەت قازاق كسر-نا «رەسپۋبليكادان تىس جەردە تۇراتىن قازاقتاردىڭ ۇلتتىق-مادەني، رۋحاني جانە تىلدىك قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا قامقورلىق جاساۋ» مىندەتى مەن ءنورماتيۆتى ءتارتىبى ەنگىزىلدى. «قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى مەن قازاق كسر پرەزيدەنتىنە باعىناتىن جانە سولاردىڭ باقىلاۋىندا بولاتىن ءوز ىشكى اسكەرلەرىن، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى جانە ىشكى ىستەر ورگاندارىن ۇستاۋعا قازاق كسر-ىنىڭ قۇقىعى بار».  ە.م. اسانبايەۆ ءوزىنىڭ ءسوزىن بىلايشا اياقتادى: «قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلدانعاننان كەيىن رەسپۋبليكانىڭ جاڭا كونستيتۋسياسىن ازىرلەۋ جانە وداقتىڭ جاڭا شارتىن دايىنداۋ ءۇشىن نەگىز بولا الادى - ونىڭ ەرەكشە ماڭىزى وسىندا».

رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسياسىنىڭ جوباسى (نەگىزگى جانە بالامالى جوباسى) جوعارعى كەڭەستە 1990 جىلى 15-16 قازاندا  – ەكى كۇن بويى تالقىلاندى. وندا 40 شاقتى دەپۋتات سويلەدى. تالقىلاۋ بارىنشا قۇشتارلىققا تولى، قىزۋ جانە قايشىلىقتى بولدى. دەكلاراسيا جوباسىنىڭ ەكى نۇسقاسى نەگىزگى يدەيالارى مەن باعدارى بويىنشا بىر-بىرىنە  ديامەترلى تۇردە قارسى بولدى. قاراما-قايشىلىقتاردىڭ ىمىراسىزدىعى سونشالىقتى، كەيدە رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگى عانا ەمەس، ونىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندە ءومىر سۇرۋىنە كۇمان كەلتىرىلدى. «بالاما جوبانىڭ» اۆتورلارى مەن جاقتاۋشىلارى ايتا كەتەتىنى ۇيىمداسقان جانە ەداۋىر دەپۋتاتتار توبىندا مادەنيەتتىڭ جانە ءتىلدىڭ دامۋى، قازاق حالقىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى بەلگىلى دارەجەدە ايتىلعان «نەگىزگى» جوبانىڭ بارلىق دەرلىك باپتارىنا، دەگەنمەن بۇل قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ۇلتتارعا قاتىستى جالپى ساياسات تۇرعىسىنان بەرىلگەن بولسا دا قارسى شىقتى. بالاما نۇسقانى جاقتاۋشىلارعا «قازاق كسر رەسپۋبليكادان تىس جەردە تۇراتىن قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مادەني، رۋحاني جانە ءتىل جونىندەگى قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋعا قامقورلىق جاسايدى» دەگەن تۇجىرىم ۇنامادى (8-باپ، 3ء-بولىم). ولار «ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك تۋرالى»، «ۇلتتاردىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋ قۇقىعى تۋرالى»، «ءوزىن-وزى بيلەۋ سۋبەكتىسى رەتىندە بايىرعى ۇلتتىڭ ۇعىمى تۋرالى» تۇجىرىمداردى «نەگىزگى» جوبادان الىنىپ تاستالۋىن تالاپ ەتتى.

پارلامەنت دەپۋتاتتارى اراسىندا تاراتىلعان «بالاما» زاڭ جوباسىنا تۇسىندىرمە جازبادا كەلەسى تارماقتار بار: «ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك پەن قۇقىقتىق مەملەكەت بىر-بىرىنە سايكەس كەلمەيدى»؛ «ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءپرينسيپىن ەتنيكالىق ارالاس قوعامدا دايەكتى تۇردە ىسكە اسىرۋ تۇبىندە اۋىر جانە ورنى تولماس سالدارعا اكەلەدى». ونىڭ جاقتاستارى «ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءوزىن جويدى» دەپ مالىمدەدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، قازاقتاردى «بايىرعى ۇلت» دەپ مويىنداۋ ولار ءۇشىن، ەڭ بولماعاندا، ءتىل مەن مادەنيەت سالاسىندا ارتىقشىلىقتار ورناتۋعا الىپ كەلەدى، ال بۇنى ولار قالامايدى جانە مويىندامايدى. اجەپتاۋىر ۇلكەن دەپۋتاتتىق توپ قاتىسقان ولاردىڭ جازباشا مالىمدەمەسىندە «... جەرگىلىكتى حالىقتى مەملەكەتتىلىكتىڭ سۋبەكتىسى رەتىندە تانۋ يدەياسى تەوريالىق تۇرعىدان دا، پراكتيكالىق تۇرعىدان دا قيسىنسىز» دەپ ايتىلدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا رەسپۋبليكاداعى ءتىل ساياساتىن رەتتەيتىن «نەگىزگى» جوبانىڭ باپتارى، اتاپ ايتقاندا ونىڭ كەلەسى ەرەجەلەرى قابىلداۋعا كەلمەيدى: «قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى قازاق ءتىلى بولىپ تابىلادى»؛ «قازاق كسر-ىندەگى ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى بولىپ تابىلادى. قازاق كسر-ى ورىس ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار ەركىن جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتەدى. رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ ورىس ءتىلىن ءبىلۋى ولاردىڭ نەگىزگى مۇددەلەرىنە جاۋاپ بەرەدى». «قازاق كسر-ى ۇلتتىق-ورىس جانە ورىس-ۇلتتىق قوستىلدىلىك پەن كوپتىلدىلىكتىڭ جان-جاقتى دامۋىنا مەملەكەتتىك قامقورلىق تانىتادى»

«بالاما» جوبانىڭ وكىلدەرى نەگىزگى جوبانىڭ وسى باپتارىنىڭ بارلىعىنا ورىس ءتىلىن قازاق تىلىمەن بىرگە مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قابىلداۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى يدەيانى قارسى قويدى. قارسىلاستارىنىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىنىڭ سالماعى ءار ءتۇرلى جانە قوعامداعى جاعدايى ءارتۇرلى ەكەندىگى تۋرالى دالەلدى دالەلدەرى: ورىس ءتىلى - بۇل قىزمەتتىڭ بارلىق سالالارىندا قارىم-قاتىناس قۇرالى جانە الەمگە بەلگىلى اقپاراتتىق قۇرال ەكەندىگى، ال قازاق ءتىلى كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانىسقا دەيىن ازايعاندىعى جانە ولاردىڭ باستاپقى كۇيىندە تەڭەستىرىلۋى، ونىسىز دا مەيلىنشە تەڭ ەمەس بولۋى قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزسىز جويىلۋعا اكەلەتىنى ەشقانداي اسەر ەتپەدى. قازاق تىلىنە مەملەكەتتىلىك مارتەبەسىن بەرۋ باسقا تىلدەردى، اسىرەسە، الەم تىلدەرىنىڭ بىرىنە اينالعان ورىس ءتىلىن شەكتەۋدى كوزدەمەدى، تەك ءبىر عانا ماقسات بولدى، ول - كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا ناقتى بەلگىلەنگەن ۇلتتىق ءتىلدىڭ تولىقتاي جويىلۋىنا جول بەرمەۋ.

كەلىسپەۋشىلىك فاكتىسىنىڭ تەرەڭدىگىن  «بالامالى» جوبانىڭ جاعىندا سول كەزدە كەيىنگى رەسپۋبليكانىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى وسپانوۆ م.، تەرەششەنكو س.، ت.ب. بولعاندىعى كورسەتەدى. ەكى كۇندىك تالقىلاۋ بارىسىندا ەكى جوبانى قولداۋشىلار اراسىندا ىمىراعا قول جەتكىزىلمەدى، دەگەنمەن ۇستانىمداردىڭ پرينسيپتىك ەمەس ماسەلەلەرى بويىنشا بەلگىلى ءبىر جاقىنداسۋ بايقالدى. دەكلاراسيانىڭ «بالامالى» جوباسى يمپەريالىق يدەولوگيانى جاقتاۋشىلار  مەن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ەگەمەندىك قۇقىقتارىنىڭ كەڭەيۋىنە قارسى شىققان كەيبىر دەپۋتاتتاردىڭ پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. ولاردىڭ تۇسىندىرمەسىمەن ۇسىنىلعان دەكلاراسيانىڭ جالپىمەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى ەمەس، «قازاق كسر-نىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى» دەپ اتالۋى كوپ نارسەنى ءبىلدىردى.

ولار رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى ماسەلەنى قويۋدىڭ جاڭاشىلدىعىن، مۇنداي ۇلكەن، تاعدىرلى ساياسي اكتىنى دايىنداۋدا جانە قابىلداۋدا تاجىريبەنىڭ جوقتىعىن، ادەتتەگى ءومىر سالتىن اڭساۋدى - كەڭەستىك رەجيمگە ءتان بۇرىن قالىپتاسقان «اعالىق» - «ىنىلىك» جانە ت.ب. قاتىناستاردى كورسەتتى.

بارلىق كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان دەكلاراسيانىڭ ەكى جوباسىن تالقىلاۋ وڭ اسەر ەتتى. بۇل دەپۋتاتتاردىڭ جەكەلەگەن توپتارىنىڭ ۇستانىمدارى مەن ولاردىڭ ساياسي باعىتتارىنىڭ بەتىن اشىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار، «ورتالىقشىلاردىڭ»، اۋىتقىمالى جانە ءوز ۇستانىمدارىن ايقىنداماعان  دەپۋتاتتاردىڭ كوزقاراسىنا بەلگىلى ءبىر اسەرىن تيگىزدى.

قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا جوباسىنىڭ ەكى كۇندىك قىزۋ تالقىلانۋى مازمۇندى جانە پايدالى بولدى جانە قازاق رەسپۋبليكاسى مەن قازاق حالقى ءۇشىن ماڭىزدى ساياسي ماسەلەلەر بويىنشا دەپۋتاتتاردىڭ ءارتۇرلى جەكە جانە توپتىق كوزقاراستارى مەن پوزيسيالارى انىقتالدى. سونىمەن بىرگە، پىكىرتالاس قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيانىڭ لايىقتى مازمۇنىن قۇرايتىن جالپىعا بىردەي قولايلى پوزيسيانى تابۋ جانە جازۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى پىكىرلەر مەن باعىتتاردى مۇقيات زەردەلەۋ جانە سالىستىرۋ قاجەت ەكەنىن كورسەتتى. وسى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، 1990 جىلى 16 قازاندا رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسى «قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا جوباسىن حالىقتىق تالقىلاۋ بارىسىندا الىنعان ۇسىنىستاردى، ەسكەرتۋلەردى جيناقتاۋ جانە قورىتىندىلاۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى.

كوميسسيا سانى جاعىنان اۋقىمدى جانە وكىلەتتى بولدى جانە ونىڭ قۇرامىنا پارلامەنتتىڭ 25 دەپۋتاتى كىردى. ونىڭ قۇرامىنا جوعارعى كەڭەس كوميتەتتەرىنىڭ 7 ءتوراعاسى، سونداي-اق جوعارعى كەڭەس ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، رەسپۋبليكانىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءۇش مۇشەسى، ەكى گەنەرال - رەسپۋبليكانىڭ قورعانىس ءمينيسترى جانە كسرو كگب شىعىس شەكارا وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى، پرەزيدەنت كەڭەسىنىڭ ءۇش مۇشەسى، قازاقستان كومپارتياسى اۋداندىق، وبلىستىق كوميتەتتەرىنىڭ حاتشىلارى جانە اۋداندىق، وبلىستىق كەڭەستەر مەن اتقارۋشى كوميتەتتەر ءتوراعالارى، سونىمەن قاتار پارتيا، قوعامدىق توپتار مەن بلوكتاردىڭ جەتەكشىلەرى كىردى. كوميسسيانىڭ  ءتوراعاسى قازاق كسر حالىق دەپۋتاتى، قازاق كسر عا اكادەميگى س.ز. زيمانوۆ بولدى.

كوميسسيا جۇمىسى كۇردەلى جانە قيىن بولدى. ونىڭ جينالىستارى ون كۇن بويى كۇن سايىن، كوبىنە ەكى رەت وتكىزىلدى. ءار وتىرىستىڭ الدىندا كوميسسيا مۇشەلەرىنە جوبانىڭ كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋىنداعان باپتارىنىڭ جاڭا نۇسقالارى ۇسىنىلدى، نەگىزدەمەلەر، تالداۋلار مەن دالەلدەر بولىپ وتىردى. توپتار مەن بلوكتار اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەر ەلەۋلى بولعانى سونشالىق، دەكلاراسيا جوبالارىنىڭ باپتارىنىڭ كوپشىلىگى بويىنشا كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ داۋىسى ۇسىنىلىپ وتىرعان جوبانىڭ پايداسىنا از عانا ايىرماشىلىقپەن شەشىلىپ وتىردى.

1990 جىلى 25 قازاندا كەلىسىم كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى پارلامەنتتىڭ جالپى وتىرىسىندا رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا جوباسىن تالقىلاۋ بولدى. بۇل 6 ساعاتقا سوزىلدى جانە ونىڭ ءاربىر بابى (ولار بارلىعى 17 بولاتىن) قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىردى. كەيدە، ولار قاتال تۇردە بولىپ، قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىك ءوزىن-وزى بيلەۋ قۇقىعىنان باس تارتۋ تالابىن قويۋعا دەيىن جەتتى. كوبىنە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ بەلسەندى ارالاسۋى جاعدايدى جۇمسارتىپ، وتكىر كەلىسپەۋشىلىكتەردى توقتاتتى. ول كەلىسىم كوميسسياسى دايىنداعان دەكلاراسيا جوباسىنىڭ ەرەجەلەرىن 11 رەت قولداپ سويلەدى. سول كۇنى پارلامەنتشىلەردىڭ كوپشىلىك داۋىسىمەن دەكلاراسيا قابىلداندى. 71 ادام قارسى داۋىس بەردى، ول قاتىسقان دەپۋتاتتاردىڭ 1/5 بولىگىن قۇرادى.

دەكلاراسيادا اسا ماڭىزدى ماسەلە – رەسپۋبليكانىڭ ءوز بيۋدجەتىن قالىپتاستىراتىندىعى ايقىندالدى. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا - ەلىمىز كونستيتۋسياسىنىڭ نەگىزىنە اينالعان رەسپۋبليكانىڭ تۇڭعىش زاڭ اكتىسى. بۇل قۇجاتتا قازاقستان «حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ دەربەس سۋبەكتىسى بولۋعا، سىرتقى ساياساتتى ءوز مۇددەلەرىنە ساي بەلگىلەۋگە، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتىنە قاتىسۋعا قۇقىعى بار» ەگەمەن مەملەكەت دەپ جاريالاندى. دەكلاراسيا العاش رەت تابيعي رەسۋرستاردىڭ، ەكونوميكالىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتىنىڭ قازاقستان مەنشىگىندە بولۋىنىڭ ەرەكشە قۇقىعىن باياندى ەتتى. ەگەر ەگەمەندىك قاعيداتتارىنا قايشى كەلەتىن بولسا، قازاقستان اۋماعىندا كسرو زاڭدارىن توقتاتۋ قۇقىعىن بەلگىلەدى.

1990 جىلعى 25 قازاندا قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن جاريالاۋ – قازاقستان ءۇشىن ءوز دامۋىنىڭ جولىن دەربەس انىقتاۋ مۇمكىندىگىن اشقان تۇڭعىش اكتى بولدى.

قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلدانعان كۇن - 1990 جىلعى 25 قازان كەيىننەن رەسپۋبليكا كۇنى مەرەكەسى، ياعني دەمالىس كۇن بولىپ جاريالاندى. قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيانىڭ قابىلدانۋى قازاق حالقىنىڭ جانە بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ ءارتۇرلى توپتارىندا رۋحاني ورلەۋ مەن قۇلشىنىستار تۋدىردى. «وركەن» جاستار گازەتى قازاقستان جاستارى اتىنان رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆقا العىس حات جاريالادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭ قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيانى الماستىرعان نەمەسە جويعان جوق، دەكلاراسيا قابىلدانعاننان كەيىن قالىپتاسقان جاعدايلارعا سايكەس ونى دامىتۋ، تولىقتىرۋ جانە ناقتىلاۋ رەتىندە قىزمەت ەتتى. كونستيتۋسيالىق زاڭنىڭ 1-بابىندا: «بۇل زاڭ قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسياسىمەن بىرگە رەسپۋبليكانىڭ جاڭا كونستيتۋسياسىن جاساۋعا نەگىز بولادى» دەلىنگەن.  سوندىقتان، قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا كەيىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭدى جانە تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىن دايىنداپ، قابىلداۋعا نەگىز بولدى. دەكلاراسيانىڭ باعا جەتپەس سيمۆولدىق ءمانى بار، ول بىزگە تاۋەلسىزدىككە باستايتىن جولدى اشىپ بەردى.  

سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

---