InfoHub Logo

بيىلعى جىل شىعىستىڭ عۇلاما عالىمى، ماتەماتيك، استرولوگ، مۋزىكانىڭ تەورەتيگى، اريستوتەلدەن كەيىنگى الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىزدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويىنا ساي كەلگەن ءدۇبىرلى جىل. ورتاعاسىردا عىلىمي وي ورداسىنىڭ ىرگەتاسىن شىعىستا كوتەرگەن كوسەم سانا يەسىنىڭ تولىق ءاتى-جونى - ءابۋ-ناسىر مۇحاممەد يبي مۇحاممەد يبن ۇزلاع يبن تارحان ءال-فارابي. ازان شاقىرتىپ قويعان ەسىمى – مۇحاممەد. تۋعان جانە قايتىس بولعان جىلدارى فارابيتانۋشىلار تاراپىنان ءالى دە تالاس تۋدىرۋدا. 870-950 جىلدار ورتاق ماملەگە كەلگەن جۋىق شاما. فارابيتانۋشى عالىمدارىمىز انىقتاعان ازىن-اۋلاق ءومىرباياندىق دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ۇلى عۇلامانىڭ تۋعان جەرى – تۇركىستان وبلىسىنا قاراستى وتىرار اۋدانىنىڭ ورتالىعى ءشاۋىلدىر ەلدى-مەكەنىنەن وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي جاتقان سايىن دالانىڭ توسكەيى. ءومىرىن تۇگەل دەرلىك عىلىمعا جۇمساپ، سوڭىنان ماڭگىلىك ولمەس مۇرالار قالدىرعان عۇلاما، بىزدەرگە بەلگىلى ال-فارابيلەردىڭ ەڭ ۇزدىگى – ءابۋ-ناسىر ءال-فارابيدىڭ سۇيەگى داماسكىنىڭ «باب اس-ساعير» («كىشى داربازا») زيراتىنا قويىلعان. اراب جازبا دەرەكتەرى ۇلى دالانىڭ ۇلىق تۇلعاسىنىڭ ەسىمىندەگى «تارحان» تىركەسىن ونىڭ داۋلەتتى تۇركى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەندىگىنىڭ بەلگىسى دەپ سيپاتتايدى. ولاي دەۋگە نەگىز دە بار، سەبەبى سول زامانداعى تۇركى قوعامىندا «تارحان» اتاۋى اسكەري قولباسشىلارعا بەرىلگەن. ال اسكەري قولباسشىلار ەڭ جوعارعى لاۋازىم يەسى بولعانى ءمالىم. ۇلى ويشىل بالا كەزىنەن عىلىمعا قۇشتار بولسا كەرەك. نە جەردە، نە كوكتە ورنالاسقانى بەلگىسىز وتىرار كىتاپحاناسى عالىمنىڭ عىلىمعا دەگەن ىزدەنىسىنە باستاۋ بولىپ، شاش، ساماركاند، بۇحارا، ودان كەيىن حامادان، باعدات، شام، كاير، داماسك قالالارىندا ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە قادام جاساتقانداي. «مۇسىلمان رەنەسسانسى» دەگەن تاريحي كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن ءال-فارابي  وزىنەن ون عاسىر بۇرىن حريستيان فاناتتارى جويعان پلاتون مەن سوكرات، اريستوتەل سەكىلدى اتاقتى فيلوسوفتاردىڭ ەڭبەكتەرىن، الەكساندريا كىتاپحاناسىمەن بىرگە تۇگەلدەي جويىلعان جازبالاردى قايتا جاڭعىرتتى. بۇل تۇستا ءال-فارابي عىلىمدى جاڭا قىرىنان كورسەتۋشى عانا ەمەس، كونە گرەك جازبالارىن اراب تىلىنە اۋدارعان وركەنيەت قۇتقارۋشىسى. وسى ورايدا ءال-فارابيدى شىعىس پەن باتىس وركەنيەتتەرىن جاقىنداتۋشى تۇلعا دەپ ايتساق جاڭىلىسپايمىز. ەجەلگى گرەك دۇنيەسىنىڭ ءبىلىمىن جاڭعىرتۋشىنىڭ جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ كوشىرمەلەرى كوردوۆا ارقىلى، يسپانيا ارقىلى ەۋروپا جۇرتشىلىعىنا جەتەدى. بۇل جەردە اۋدارماشىلار اراب تىلىندەگى جازبالاردى لاتىن تىلىنە اۋدارۋمەن اينالىستى. وسىلايشا تۇتاس ەۋروپا الەمى ءال-فارابيدىڭ قىزمەتى ارقىلى ءوز تاريحىنىڭ ۇمىت بولعان بەتتەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك الدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، شىعىس پەن باتىس دۇنيەسى وسىلايشا ءبىر ويشىلدىڭ ارقاسىندا جاقىنداي ءتۇستى. وسىدان 1150 جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلىپ، سەكسەن جىلدىق تىرشىلىگىندە سوڭىنان ءىرىلى-ۇساقتى 160-تان استام عىلىمي ەڭبەك قالدىرعان دانىشپان بابامىزدىڭ ەڭبەكتەرىن جارىققا شىعارىپ، زەرتتەۋ ءىسى ەرتەدەن-اق قولعا الىنعان. بۇگىندە «شىعىس اريستوتەلى» اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ريسالاتتارىنىڭ كوشىرمە قولجازبالارى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە ساقتاۋلى. اسا قۇندى مۇرالاردىڭ بىزگە جەتۋىنە نەگىز بولعان بۇل جادىگەرلەر كاير، لوندون، ىستامبۇل، كالكۋتتا، بومبەي، مادريد، تەگەران، بەرلين، براتيسلاۆا، لەيدەن، انكارا، حايداراباد، ت.ب قالالاردىڭ كىتاپحانالارىندا جاتىر. ورتاعاسىرلىق عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ الىبىنا اينالعان ءال-فارابيدىڭ قالامىنان تۋعان ەڭ ءماشھۇر ەڭبەكتەرى: «فيلوسوفيالىق تراكتاتتار»، «ماتەماتيكالىق تراكتاتتار»، «لوگيكالىق تراكتاتتار»، «پتولومەيدىڭ «الماگەستىنە» تۇسىندىرمە»، «عىلىمي-جاراتىلىستانۋ تراكتاتتارى»، «مۋزىكا جانە پوەزيا تۋرالى تراكتاتتار»، «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى» جانە اريستوتەلدىڭ «مەتافيزيكا»، «گەرمەنيەۆتيكا»، «ريتوريكا»، «كاتەگوريالار»، «اناليتيكا» جانە باسقا دا فيلوسوفيالىق، لوگيكالىق شىعارمالارىنا جازعان تۇسىندىرمەلەرى، «ىزگى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراسى»، «ماسەلەلەردىڭ ءتۇپ مازمۇنى»، «عىلىمداردىڭ شىعۋى»، «باقىتقا جەتۋ» سەكىلدى ءپالساپالىق ەڭبەكتەرى. وسىنداي الەمدىك اقىل-ويدىڭ العا جىلجۋىنا سەرپىلىس تۋعىزعان تەڭدەسى جوق ەڭبەگى ءۇشىن ءال-فارابي «ال مۋالليم اس- ساني» ياعني، «ەكىنشى ۇستاز» اتاندى. 

ب.ب. كاريبايەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى  

م.ك. الدىبەكوۆا، تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 7م02210 – ماماندىعىنىڭ 2 كۋرس ماگيسترانتى

---