ەرتىس قىزى
— انە، انە، تاعى دا شىقتى، — دەپ اكەم كوزىم ەندى ىلىنە بەرگەندە شىنتاعىمەن اقىرىن ءتۇرتىپ وياتتى.
تايقازان قاۋىمداستىعىنىڭ پىشەن جۇمىسىندا بولاتىنبىز. شاتىردىڭ cىرتىندا ماسا بۋىپ تۇر. وقتا-تەكتە شەگىرتكەلەردىڭ اششى شىرىلى ەستىلەدى، ودان ارى باقانىڭ ءۇنى. سونىڭ ءبارىن باسىپ توعايدىڭ ارعى تۇكپىرىنەن، ەرتىس بويىنان سىبىزعى داۋىسى تالىپ جەتەدى.
— اكە، ول نە؟
— ەرتىس قىزى، ەرتىس قىزى سىبىزعى تارتىپ جاتىر، شاقىرىپ جاتىر . . .
— ەرتىس قىزى دەگەن كىم، كىمدى شاقىرىپ جاتىر؟
— توقتا، توقتاي تۇر.
اكەم شاتىر ىشىندە باسىن كوتەرىپ الىپتى، الدەنەگە ەلەگىزە قۇلاق تۇرەدى.
— توقتا، اقىرىن، دىبىسىڭدى شىعارما، تەز كيىن، ءجۇر ەندەشە.
الدىمەن كيىنگەن اكەم شاتىردىڭ ەتەگىن ەپپەن كوتەرىپ، بۇكشەڭدەي سىرتقا شىقتى. اسىعىس-ۇسىگىس كيىنىپ، ايۋدىڭ قونجىعىنداي تومپاڭداي ەردىم ارتىنان.
دالانىڭ بۇكىل ماساسى ءبىزدى كۇتىپ تۇرىپتى. "شاتىرعا تىعىلىپ الىپ شىقپاي قويىپ ەدىڭدەر، بالەم، ەندى شىقتىڭدار ما؟" — دەگەندەي، باسىڭ-كوزىڭ دەمەي توپەلەي جونەلدى. توعايدىڭ قىر جاق شەتىندە اتتاردىڭ پىسقىرىنىپ جەر تارپىعانى، وگىزدەردىڭ ماساعا بۋلىعىپ ىڭىرانا وكىرگەنى ەستىلەدى. كورشى قوستان بىرەۋ كۇرس-كۇرس جوتەلەدى. ماياشى ادىلبەك اعايدىڭ ءۇنى. تەمەكىنى اياماي تارتاتىن كىسى.
اكەمنىڭ سول جاق سۇق ساۋساعىنان تاس قىلىپ ۇستاپ دەدەكتەپ كەلەمىن. ماڭايدان شابىلعان پىشەننىڭ جاعىمدى ءيىسى اڭقيدى.
بۇل كەز ماسالاردىڭ ءولىم اۋىزىندا ارپالىسقان اقىرعى كۇندەرى بولعاندىقتان، ولار وتە ۋىتتى. توعايدان سۋىرىلىپ، وزەن قىرعاعىنداعى مالتا تاستى قىراتقا ىلىنگەن دە بارىپ ازايا بەردى. اعىنعا قارسى سوققان باياۋ جەل جاڭاعى تىمىرسىق بۋسانتقان دەنەمدى ەپپەن جەلپي باستادى.
جىلقىنىڭ قۇيرىعىنان ىستەلگەن قىل جەلپۋىش ءىن ماعان بەرگەن اكەم كۇلاپاراسىنىڭ قۇلاعىن ءتۇرىپ، ۇساق شاعىل تاستى قۇمدى دوڭەسكە قۇيرىعىن قويىپ وتىردى.
جاعانى سىلپ-سىلپ ۇرعان ەرتىس تولقىنى تۇنگى اسپاندى شاناعىندا شايقاپ، باياۋ شىمىرلاپ جاتىر. شىرىگەن اعاشتىڭ سىز ءيىسى، بالىق ءيىسى بىلىنەدى. وزەننىڭ قاراۋىتقان ارعى جيەگىندە سىبىزعى سىڭسيدى.
— انە، انە...
مەن اكەمنىڭ قولتىعىنا جابىسىپ، بۇعا بەردىم، ەرتىستىڭ ۇيىسا بىتكەن تال-تەرەگىنىڭ باۋىرىنا تىعىلعان قارا كولەڭكەلەر جۇلدىزدار ساعىمىمەن تولقىپ، بيلەپ جۇرگەن سەكىلدى.
سۋدىڭ سىلدىرىنا، جەلدىڭ سىبىرىنا قوسىلعان مۇڭلى ءبىر ءۇن سۋ بەتىنەن قالقىپ، توعايعا قاراي سۇعىنا ۇشادى. كەيدە قاناتى تالىپ، قاتتى سەرپۋگە كەلمەگەن شەمىرشەك توپشى مايىسىپ، سۋعا قۇلاۋعا اينالادى. قۇلاسا بولدى شىم-شىم باتىپ جوق بولاتىنىن سەزىپ، قاۋىرسىنىنىڭ ۇشى عانا تولقىندارعا جۇمساق ۇرىلىپ، قايتادان ساداق جاقتاۋىنداي يىلە كوتەرىلىپ، باياۋ قالىقتايدى. ورمان بەلدەۋىنەن كوتەرىلگەندە، باتىستىڭ قوڭىر سامالى ءتوسىن سوعادى دا،ودان ارى اسپانعا قاراي شالقي جونەلەدى. كەنەت، بەيمالىم جەبەنىڭ ىسقىرىعى ەستىلەدى دە، توپشىسى سارت ەتىپ ۇزىلەدى. ەندى بۇكىل دۇنيە ءزىل-زالا كۇي كەشەدى. وزەن جانارىندا مونشاقتى اسپان شىر اينالا دوڭگەلەيدى. اسپان استىڭدا تولقىندار قازانعا قايناتقانقۇرتتاي ساپىرىلادى. كوك بۇيرا جەلكە جۇندەرى جالبىراعان سۋ سەركەلەرى ءسارت-سۇرت ءسۇزىسىپ شالقاسىنان قۇلايدى.
ەرتىسكە شۇيىلە قۇلاعان ءۇن ايدىن تەرەڭىنە اتقان وقتاي باتىپ كەتتى. سىبىزعى داۋىسى شورت ءۇزىلدى.
— اھ . . .
اكەم كوكىرەگىن ايىرا كۇرسىندى. مەن قولىمنىڭ قالتىراعانىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، ماڭىمدى مازاسىزدانا جەلپي بەردىم.
— اكە، اكە، كىم ول؟ — دەپ ازەر سۇرادىم.
— ول ەرتىس قىزى.
— ەرتىس قىزى دەگەن كىم؟
— ول ما...
اكەم ايتقىسى كەلمەگەندەي جەلكەسىن ماعىناسىز قاسىپ، از تۇردى دا، دەمىن ىشىنە تارتىپ، اۋىر تىنىستادى. باسىن كەگجيتە، كوزىن ورماننان اسىرا اسپانعا قاداپ سويلەپ كەتتى.
— ەرتە، ەرتە، ەرتەدە اسقان سىبىزعىشى ءبىر جىگىت بولىپتى. ول بالا كۇنىنەن قويجايىپ ءجۇرىپ-اق بۇكىل دالانىڭ قۋرايىنا جان بىتىرەدى ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە بايدىڭ جىلقىسىنا ۇركەك دەرتى ءتيىپ، قايىرۋ بەرمەي دۇركىرەي قاشقاندا جىگىت ونى سىبىزعىمەن توقتاتادى ەكەن. سىبىزعى ءتىلىن بىلەتىن بايدىڭ قىزى مۇنى ءوز كوزىمەن كورىپ، ەت قۇلاعىمەن ەستىپتى. سول كۇننەن باستاپ جىگىتكە عاشىق بولىپتى. ءبىراق، جىگىت ول كەزدە الدەقاشان ءۇيلى-باراندى بولعان كەز ەكەن. قىز ءار كۇنى ەرتىستىڭ جاعاسىنا كەلىپ كوڭىل-كۇيىن سىبىزعىمەن جەتكىزەتىن بولىپتى. ارعى جاعادا ءجۇرىپ مۇنى تىڭداعان جىگىت وعان سىبىزعىمەن جاۋاپ بەرەدى ەكەن. اتاستىرىپ العان جارىنا بۇرىننان-اق كوڭىلى تولمايتىن ول شابان ات، وتپەس پىشاقتى كۇيگە قوسىپ تولعايتىن بولعان. وسىلايشا سىبىزعىمەن عانا سىرلاسقان قىز بەن جىگىتتىڭ بىر-بىرىنە دەگەن ىنتىزارلىعى كۇن سايىن ارتا بەرىپتى، ارتا بەرىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە قىز جەڭگەلەرى ارقىلى اكەسىنە ءوتىنىش ايتىپ، جىگىتكە تۇرمىسقا شىقسام دەگەن تىلەگىن بىلدىرەدى. جىگىتتىڭ كەدەيلىگىن بىلاي قويعاندا ءۇيلى-باراندى جايىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن باي تىك شاپشىپتى. سول كۇننەن باستاپ قىزىن اتتاپ شىعارمايتىن بولىپتى دا، ءبىر بايدىڭ مىرزاسىنا قالىڭ مالعا بەرۋگە كەلىسىپتى. ال سىبىزعىشى جىگىتتى ايشىلىق الىسقا جىلقى وتارلاتۋعا جىبەرىپتى. كوز جاسىن كول قىلعان قىز ەش امالى قالماي، تۇندە ۇيىنەن ۇرلانىپ شىعىپ، ەرتىسكە كەلىپ جىلاپتى. ونىڭ زار-نالاسىنا قوسىلعان تولقىندار بىرگە ەگىلىپتى. سول كۇننەن باستاپ قىز ۇيىنە قايتپاپتى. ەندىگى جەردە ول بايدىڭ قىزى ەمەس، ەرتىستىڭ قىزىنا اينالىپتى. ءبىراق ونىڭ قاراسىن ەندىگارى ەشكىم كورە المايتىن بولىپتى. ال، ول تارتقان سىبىزعى ءۇنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەستىلىپ تۇرادى ەكەن. اكەم ەكەۋىمىز ۇنجىرعامىز ءتۇسىپ، قوسقا كوڭىلسىز قايتتىق. مەن ۇزاق ءتۇستىڭ اياعىنا جەتە الماي ابدەن دىڭكەلەپ، قاتىپ قالىپپىن.
اكەم: «ەرتىس قىزى شاقىرادى» دەپ مەنى ءتۇرتىپ وياتىپ جاتقانداي ەدى، ونىم بەكەر بولدى، اتەشتەي قوقىلداپ ازاننان وياتاتىن ءماۋىت اتتى پىشەنشىلەر باستىعىنىڭ ايعايى ەكەن.
مەن شومەلەنى باسىپ جاتسام دا، وگىزگە ءمىنىپ شانامەن ءشوپ تاسىسام دا ەرتىس قىزىن ۇمىتا الماي دىڭكەلەۋمەن بولدىم.
سول كۇندەردىڭ بىرىندە تۇسكى دەمالىس بولىپ، شانامىزدى جاپا-تارماعاي دوعارىپ، قوسقا كەلە جاتىپ، سىبىزعى ءۇنىن ەستىپ قالدىق. ەلەڭ ەتە ءتۇستىم. و، ءتاۋبا، باياعى ەرتىس قىزىنىڭ سىبىزعىسى. قوسقا جۇگىرە جەتتىم. قالىڭ پىشەنشىلەر سىبىزعى شىققان جەردى قاۋمالاپ الىپتى. جۇرتتىڭ اراسىنان كيمەلەي بارىپ مويىن سوزدىم. ورتادا دوڭگەلەك ءجۇزدى، قىزىل شىرايلى، قويۋقارا ساقال-مۇرتى بار، تىعىرشىقتاي شال كەڭىردەگىن كەنەپ الىپ، تاماعىنان سىبىزعى ءۇنىن تولقىتىپ وتىر.
— كىم، كىم بۇل؟ — دەدىم مەن جەڭىس دەگەن شاناشى دوسىمنىڭ شىنتاعىناناقىرىنتارتىپ.
—زەينوللا، زەينوللا دەگەن سىبىزعىشى شال ەكەن، شىبەتى جاقتان كەلىپتى! —دەپ كۇبىر ەتتى ول ءتامپىش تاناۋىن كۇس قولىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ.
مەن شالعا وڭدى-سولدى كورىم-اققارادىم، قولىندا سىبىزعى تۇگىل دانەڭەدە جوق. اندا-ساندا بوبەجىگىن اقىرىن-اقىرىن قاعىپ قويادى. سىبىزعى ءۇنى قۇبىلىپ شىعانداي جونەلەدى. ونان تومەن سورعالايدى... مەن ەندى اكەمدى ىزدەدىم. اكەم قوستا شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. بيدايىقتىڭ وزەگىن تىسىنە سالىپ، قىرت-قىرت ۇزەدى. ۇزەدى دە بۇركىپ جىبەرەدى، قايتا سويتەدى.
— اكە، اكە، مىنا شال . .
— ءيا، ول شال؟ — ول ەرتىس قىزىنىڭ سىبىزعىسىن شالىپ جاتىر عوي.
— ءيا، ول ەرتىس قىزىن شاقىرادى، ەرتىس قىزى ونى شاقىرادى. مەن اكەمنىڭ سوزىنە تۇسىنە الماي، بەتىنە تەسىلە قارادىم. ول تۇك دەمەستەن بيدايىق وزەگىن قىرت-قىرت شاينايدى. مەن قايتادان توپقا جۇگىردىم. تىماعىن جانىنا قويعان زەينوللا اق شىت تارتقان شاقشاداي باسىن شايقاپ-شايقاپ قويىپ، سىبىزعى ءۇنىن سۇڭقىلداتا تولعايدى.
پىشەننىڭ مالىن باعاتىن زاكون شال كىر-قوجالاق ورامالىمەن ماڭداي تەرى مەن كوز جاسىن كەزەك ءسۇرتىپ، مۇرىنىن قورس-قورس تارتىپ جىلاپ وتىر.
ءسويتىپ، جۇمباقتىڭ بايىبىنا بارعانشا دەمالىسىمدى اياقتاپ، وقۋعا باراتىن كەزىم بولدى. پىشەنشىلەرگە قوش ايتىپ قالاعا تارتتىم. كەلەسى جىلدىڭ پىشەنىنە ورالا المادىم. سەبەبى اكەم . . . اكەم مەن زەينوللا مەنى تاستاپ، الىسقا، ا-ل-ى-س ءبىر جاققا كەتىپتى.
ەرتىس قىزى تۋرالى ەرتەگىنى ەكىنشىلەي جان بالاسىنان ەستىگەن ەمەسپىن.
You Might Also Like
-
باياعى وتكەن زاماندا امەريكانىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى جالعىز ۇيدە دوروتي اتتى ادەمى قىز اپاسىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپتى. اپاسى تاڭ اتقاننان كەش باتقانعا دەيىن جۇمىس ىستەپ، ءۇي كورمەي ءدى ەكەن. ال نەمەرەسى ۇيدە...
