ەسەك قالاي ميليسيونەر بولدى؟
«ەسەك پەن ىستىق ناننىڭ پايداسىن قازاققا ايتپا»،— دەگەن ەكەن تاشكەنباي دەگەن كىسى. سول ايتقانداي-اق، امەت ەكەن، كورگەندە پايدانى قارا ەسەكتەن كورسىن. ەسەككە كوپ كۇتىم كەرەك ەمەس، ەسەككە ماعان دەسەڭ ەسەكشە قارا، وعان ءبارىبىر. ول ءوز كۇنىن اتقورادان شىعارعان كاشەكپەن، ءتىپتى ەكى ءۇيدىڭ اراسىنا شىعاتىن بۇرگە جۋسانمەن-اق كورە بەرەدى. ول ات ەمەس، وعان ات سياقتى ارناۋلى قورا، الدىنا اتاقىر جاساپ، ءبۇرى تۇسپەگەن كوك توتيايىنداي جوڭىشقانى سالىپ، سىلاپ-سيپاپ باعۋدىڭ قاجەتى جوق. ەرتەلى كەش اق س ۇلى سالىنعان اتدوربا ءىلۋدى تىلەيتىن دە ول ەمەس. ارناپ بارىپ ەسەك سۋارىپ ءجۇرمىن دەگەن ادامدى دا ەشكىم ەستىگەن جوق، وعان كوكتەمدە جاۋعان جاڭبىردان تۇرعان قاق كۇزدە جاراي بەرەدى، سۋدى بالدىر باسىپ كەتكەن بە، بورسىعان با ونىڭ ءشولى سوعان دا قانادى. قىسقاسىن ايتقاندا جانعا جايلى، شارۋاعا قىرلى ەسەكتەي جانۋاردى امەت كورگەن ەمەس.
قازاق تا قىزىق دەيدى امەت، ەسەك سياقتى وتتى دا، سۋدى دا تىلەمەيتىن جانۋار تۇرعاندا ەرەكشە كۇتىم، ەرەكشە باپ تىلەيتىن جىلقىعا قىزىعادى. ەڭ جاي عانا مىسال: اتقا مىنگەندە دە كۇشەنىپ جاتىپ، سەكىرىپ زورعا مىنەسىڭ. ودان دا تۇرعان جەرىمدە بۇتىمدى ارتا سالاتىن ەسەگىمە نە جەتسىن. ول قورا سۇرامايدى، يت جاتاعىنان از-اق بيىك كۇركە بولسا جەتەدى. كەرەك دەسەڭ قامشىنىڭدا كەرەگى جوق، قولىڭدا ءبىر قارىس اعاش بولسا بولدى، ساۋىرىنا شوقيىپ وتىرىپ ال دا، جاڭاعى ءۇش تۇتام اعاشپەن «قىقىلاپ» شوقتىعىنا شۇقى دا وتىر، اتشا ارىنداپ باسپاعانىمەن باقايشاعى مايىسىپ، ميتىڭداپ جورعالايدى دا وتىرادى. ءسويتىپ وت-سۋ تىلەمەي-اق اتتىڭ، الدە ءتىپتى اتاننىڭ كۇشىن بەرەدى.
قاشان دا قارا ەسەكپەن امەتتىڭ قارەكەتى ءبىر. ەكەۋىنىڭ ويلاعانى دا قۇلقىنى. ءبىراق ەسەك ەسەك بولسا دا ەسەكتىكپەن بولسا دا امەتكە كومەك كورسەتەدى. ال امەت بولسا، دەلبە ۇستاعان قولىمەن ەسەكتى ەزۋلەپ وتىرعانى بولماسا، وعان ەسەكتەي قامقورلىق كورسەتە المايدى. قارا ەسەك — ەسەك، ال امەت — ادام. سوندا قالاي بولعانى؟ ەگەر قارا ەسەك ادامشا ويلار بولسا نە دەر ەدى؟ سىزدەر سونى دا ءبىر ويلادىڭىزدار ما؟
...ادامدار ەزدەرىنە دە ءبىر سىن كوزىمەن قاراسا قايتەر ەدى. ولار بىرىمەن-بىرى ۇرىسىسا قالسا، «وي ەسەك، كوك ەسەك» دەپ تىلدەسەدى. ال شىنىندا دا ەسەك سونشالىقتى جامان با؟ ەگەر سونشالىقتى جامان بولسا، ادام بالاسى كەدەيلەنىپ، ىڭىرشاعى اينالا باستاعاندا نەگە ەسەكتى ىزدەپ تابادى؟ ەگەر ادامدار ەڭسەسى ءتۇسىپ، ەرى موينىنا كەتىپ، قىزىل ءيتى قىڭىرت باسقاندا ەسەككە ءۇيىر بولسا، وندا ولار ەڭ قايىرىمدى جانۋار بولعانى دا. ەسەكتەر ادامنىڭ جانىنا جالاۋ، كوڭىلىنە مەدەۋ بولىپ، ادال قىزمەت ەتەدى. ەرەكشە كۇتىم دە تىلەمەيدى، جوقتان وزگەنى تاماق ەتىپ جۇرە بەرەدى. ادامدار وزدەرىنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتىن «ادامگەرشىلىك» دەيدى. مىسالى امەتتى قارا، دەمەس پە، قارا ەسەك، مۇنى باعاناعا بايلاي سالىپ ءوزى تاماعىن تويدىرادى. سوندا بۇل «ادامگەرشىلىك» بولسا، ول ەسەكتىڭ ادامدا قىزمەت ەتكەن ەسەككەرشىلىگىنەن كوپ تەمەن تۇرعان جوق پا؟ ولار ەسەكتىڭ كۇشىن ەركىن پايدالانا تۇرىپ، «كۇشى ادال، ءسۇتى ارام» ەسەك دەپ كەمىتەتىنىن قايتەرسىڭ.
ونىڭ ۇستىنە ەسەكتىڭ دە ەسەگى بار. امەتتىڭ قارا ەسەگى قارا ناردىڭ كۇشىن بەرەتىنىن قو يا تۇرعاندا، تاڭەرتەڭ العاشقى رەت اقىرعاندا تۋرا ساعات التىنى سوعادى، ءسويتىپ امەتتى جىلى توسەگىنەن سوپاڭ ەتكىزىپ تۇرعىزادى. ول شايىن ءىشىپ بولعاندا، ەسەك تاعى اقىرادى. دەمەك ساعات ەرتەڭگى جەتى بولدى دەگەن سەز. سوندا ساعاتىڭىز كەرەك بولا ما؟ سودان كەيىن-اق قارا ەسەككە دە، امەتكە دە تىنىشتىق جوق، كۇن باتقانشا قارەكەت ۇستىندە بولادى. امەت قارا ەسەككە لايىقتاپ سوققانداي ءبىر جەتەكتى، جاتاعان ەسەك اربانى جەگىپ الىپ ەسىك الدىنا شىعادى، بەتى قاشاندا كوك بازار. ول جول-جونەكەي سولاي قاراي بەت تۇزەگەندەردىڭ جۇگى بولسا الا كەتەدى، سودان بازار توڭىرەكتەي ءجۇرىپ جۇرتتىڭ جەڭىل-جەلپى جانى بارار جەرىنە جەتكىزىپ بەرەدى. ءسويتىپ پەنسياسىنىڭ ۇستىنە وسىلاي سورپا سۋىن ايىرىپ تۇرادى. «تۇيەگە ءايت-شۋ دەگەن دە سەپ» دەگەندەي، بۇل بالا-شاعاسىنىڭ جىبىنە قوسىمشا ءناپاقا بولادى.
سونىمەن ايتپاعىمىز ەسەك، ەسەكتىڭ، ونىڭ ىشىڭدە امەتتىڭ قارا ەسەگىنىڭ قالاي ميليسيونەر بولعانى تۋرالى ەدى عوي. ادامنىڭ قولىنان كەلمەگەن نارسەنى ەسەك ىستەسە ونىڭ نەسى ايىل. قايتا ول ەسەكتى ادام دارەجەسىنە كوتەرىپ تاستاماس پا؟
...ەسەك دەگەنىڭ، ەسەك اربا دەگەنىڭ كوكتەمگى سيىر جاپاسىنا تۇسكەن قارا قوڭىزداي كوپ، ەلۋىنشى جىلدىڭ باسى بولاتىن. سونىڭ ءبىرى — قارا ەسەك ءبىر قۇيا كوك بازاردان ارباسىمەن جوعالىپ كەتسىن. تۇستە جوعالعان ەسەگىن امەت كەشكە دەيىن ىزدەپ، كەش الدىندا ۇيعىر كوشەسىندەگى بازارداعى ميليسيا بولىمشەسىنەن تاۋىپ العان-دى.
امەت كەلسە، ويىندا قۇداي دا، امەت تە جوق قارا ەسەك ميليسيا بولىمشەسىنىڭ شاعىنداۋ البارىندا قاۋىن-قاربىزدىڭ قابىعىن كۇرت-كۇرت شايناپ تۇر. وتقا ايداساڭ جوققا قاشاتىن قارا ەسەكتىڭ ءالىمساقتان اشىلماي كەلە جاتقان قاباعى جارقىن. «سەندەگىدەن گورى مۇندا كۇتىمىم كۇشتىرەك بولدى»،— دەگەندەي يەسىنە سالدەۋ قاباقپەن ءبىر قاراپ قويىپ، الدىنا سالىنعان، اۋزىنا كۇندە تيە بەرمەيتىن مول جەمدى ءولىپ-وشىپ سوعىپ جاتىر. تاڭدايىنا تاتىپ بارا جاتقان بولسا كەرەك-تى. سويتسە كوك بازارعا ءبىر كولحوزدان كەلگەن پوميدوردى ءبىر ساۋداگەر ءتۇپ كوتەرە ارزانعا ساتىپ الىپ، ونى امەت ارباسىنا تيەپ، ەندى ونى ەكىنشى بازارعا ەكى باعاسىنا ساتىپ، شاش ەتەكتەن پايدا كورمەك ەكەن. وسىندا ۇستالىپتى...
ەرتەڭىنە-اق امەتتىڭ دە، قارا ەسەكتىڭ دە قالىپتى ءومىرى قايتا باستالىپ كەتكەن-دى. ارادا ءۇش كۇن ەتكەندە قارا ەسەك قايتا جوعالدى.
بيىل ەرەكشە ىستىق بولدى. ءتىپتى قىركۇيەك ورتالانىپ قالعاندا دا كۇننىڭ اپتابى باسىنان قويدى. بۇگىندە تاڭ اتپاي كۇيگەن كۇن شەكەدەن ءوتىپ، امەتتى قاتتى سۋساتىپ جىبەرگەن ەدى. جۇرت سياقتى ءشولىن قاۋىن-قاربىزبەن قاندىراتىن بۇل ەمەس. ويتكەنى ولار قان قىسىمىن كوتەرەدى. ال مۇنىڭ قان اينالىسىندا ازداعان نۇقىس بار بولاتىن. سوندىقتان اڭساعاندا عانا بىرەر ءتىلىمىن اۋزىنا سالماسا، تويا جەۋدى قويعالى قاشان. ءسويتىپ ول شاي ىشۋگە اسحاناعا كىردى.
امەت اسحاناعا كىرگەن زاماتتا قارا ەسەك جەگىلگەن جاتاعان اربا جانىنا بىرەۋ كەلدى. ساقال-مۇرتى وسكەن، الپامساداي جىگىت. ۇستىندەگى كيىمى كونەتوز بولعانىمەن تاپ-تازا. ول اربا جانىنا كەلدى دە، شۇڭعىل كەك كوزدەرىن الاقتاتىپ، جان-جاقتىڭ بارىنە ءبىر-بىر تاستاپ شىقتى. اربا ءۇستىن تاستاي سالعان امەتتىڭ ەسكى قارا بىلپىق قالپاعىن قولىنا الدى. باسىنداعى كەپكاسىن جۇلىپ الىپ، اناداي جەرگە لاقتىرىپ تاستاي سالدى. باسى تاپ-تاقىر، ۇستارامەن قىرعىزىپ قويىپتى. ول قالپاقتىڭ تەر سىڭگەن، كىرى باتتاسقان جاعىنا مۇرنىن تىجىرا قارادى دا، جەرگە ءبىر تۇكىردى. بۇعان قاراعاندا ول بۇل شايىرلى، قالالى جەردىڭ مايلى-كۇيەلى شاڭىن مول جۇتقان قالپاقتى دا جەرگە ءبىر سوعارداي ەدى. ءبىراق ولاي ەتپەدى. تىجىرىنا تۇرىپ، باسىنا باسا كيىپ الدى. سونان سوڭ قارا ەسەكتىڭ تەلەگراف باعاناسىنا بايلانعان دەلبەسىن اسىقپاي-اپتىقپاي شەشىپ الدى.
بۇل كەزدە قارا ەسەك ساۋىرىنان قايتار كۇننىڭ قىزۋى ءوتىپ، باسىن باعاناعا ساعالاپ، مۇلگىپ تۇر ەدى. دەلبەنى قولىنا العان الپامسا سارى جۇگى دە، تۇگى دە جوق بولسا دا، جاداعاي ارباعا وتىرىپ، دەلبەنى قاعىپ ەسەكتى جولعا سالدى. سونان سوڭ قارا ەسەكتىڭ ساۋىرىنا شىبىرتقى ۇستى-ۇستىنە ءتيدى. «اتتەڭ، باقايشاعىم جىڭىشكە بولماسا، موينىما تاۋدى تەسىپ ىلسە دە سۇيرەر ەدىم»، دەگەن وسەك-قاشىر تۇقىمى — قارا ەسەك ەكى سالپان قۇلاعىن جىمىرىپ، بارىنشا-اق جەردى تەسىرلەي باستى. ءبىر شامادان كەيىن العاش ەسەكتىڭ بىرەسە وڭ، بىرەسە سول ەزۋىن سوزعان اۋىزدىق بوس قالدى. قارا ەسەكتىڭ ساۋىرىنا جاۋعان قامشى دا سايابىرسىپ بارىپ، بىرتە-بىرتە ۇرۋى السىرەپ، مۇلدەم تىيىلدى. ەسەك باسقان اۋىزدىق تارتىلىپ، باعىت باعدار بەرمەگەن سوڭ ول ەسەكشە ويلاپ، كەشەنىڭ بىرەسە سول جاعىنا، بىرەسە وڭ جاعىنا شىعىپ، ءوزى سۇيرەپ كەلە جاتقان ارتىنداعى جاداعاي عانا جاقتاۋ-جاباقىسى بار، تاپەلتەك اربانى وتىزىنشى جىلدارعى سوقالاردان الىپ سالعان تەمىر دوڭعالاقتارىن شيقىلداتىپ، شىقىرلاتىپ-سىقىرلاتىپ، ەركىمەن ءىلبىپ بارا جاتتى. ءتىپتى بىر-ەكى جەردە توقتاپ تا كورىپ ەدى. دەلبەنى قاققان، اۋىزدىقتى تارقان، قامشى سالعان ەشكىم بولمادى. جون تەرىسىن تىلگىلەپ وتەتىن امەتتىڭ قولى جوق ەكەنىن قارا ەسەك جاقسى ءسوزىڭدى. اربادان الدەقانداي قورىل ەستىلدى. دەلبە سۇيرەتىلىپ بوس كەلە جاتتى دا، اربانىڭ الدىڭعى جاباعىسىنداعى ءبىر شەگەگە ءىلىنىپ قالدى. ەسەك ميمىرتتاپ كەتىپ بارا جاتتى. ەسەكشە باسىپ بارادى.
كوشەدە ەسەك اربانى ەشكىم توقتاتپادى. ماشينالار جول بەرىپ، وراعىتىپ ەتتى. ترامۆايلار توقتاپ، ەسەك وتكەن سوڭ بارىپ قوزعالدى. اربا ۇستىندەگى الپامسا سارىنىڭ ەكى اياعى سالبىراپ، اربانىڭ وڭ جاعىندا جاتتى. جاياۋ ادامدار ول كەزدە ءجيى بولا بەرەتىن ماستىڭ ءبىرى شىعار دەپ كۇلىسىپ كەتە باردى. قىسقاسى قارا ەسەكپەن ەشكىمنىڭ جۇمىسى بولمادى.
زىعىر كوشەسىنەن ەتە بەرگەندە قارا ەسەك قالت تۇرا قالدى. ۇزىن ەكى قۇلاقتى كەزەك قاعىپ، الدەنەدەن ءيىس تارتتى. الپىس كوشە، تانىس بۇرىلىس. سوناۋ كوك قاقپا دەسەڭىزشى! ونىڭ ارعى جاعىندا ميليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جازدى كۇنى شولدەپ جەگەن قاۋىن-قاربىزىنىڭ قابىعى، پوميدوردىڭ شالا پىسكەن جاعى، قياردىڭ ەكى ءسۇيىر باسى... تاعى تاعىلار. شىركىن، وسىنداي ىستىقتا قاۋىن-قاربىزدىڭ قالدىعىنىڭ ءوزى دە ەسەككە ازىق تا، سۋسىن دا... قارا ەسەك شۇعىل بۇرىلىپ، ميليسيا قاقپاسىنا قاراي تارتتى.
...ەكى قۇلاعىنىڭ ۇشىن كەسكەن قارا ەسەكتى ميليسيا قىزمەتكەرلەرى جازباي تاني كەتتى.
— امەت اقانىڭ ەسەگى،— دەدى ەرلان. ەسەك اربانى قارسى العان جاستاۋ قىزمەتكەر ەرلان سول جاعىنا قيسايىپ، اكەسىنىڭ ۇيىندە جاتقانداي، ۇيقىداعى قالپاقتى سارىنى كوردى. امەت اقاڭ جوق. ونىڭ ومىراۋى اشىق. ۇستىندەگى قارا سۇر بەشپەنتتىڭ تۇيمەسى اعىتىلىپ كەتىپتى. ميليسيا قىزمەتكەرىنىڭ كوزى ىشكى ءتوس قالتادان اۋزى كورىنىپ تۇرعان تاپانشاعا ءتۇسىپ، ىشكە قاراي ءۇنسىز تۇرا جۇگىردى. ىشتەن ءۇش-تورت ميليسيونەر شىقتى. ۇيقى قۇشاعىنداعى الپامسا سارى باسىن كەسىپ اكەتسە دە بىلەتىن ەمەس. قاننەن-قاپەرسىز، ناعاشىسىنا كەلگەن جيەندەي. ونىڭ جاتقان جەرىندە قوينىنان تىلتىق تاپانشا الىندى دا ءجۇندى، كوك جازۋلى ەكى بىلەككە كىسەن سالىندى. ول كەزىن ميليسيا كەزەكشىسىنىڭ الدىندا ءبىر-اق اشتى. الپامسا سارىنىڭ قالپاعىن جۇلىپ العاندا كىم ەكەنى ايقىن بولا كەتتى. ول تۇرمەنى ءوز ۇيىندەي كورەتىن، ءۇي توناپ، قالتاعا ءتۇسىپ كۇن كورەتىن، «ميلليونەر» اتالاتىن جانباقى بولىپ شىقتى.
قارا ەسەك بۇدان كەيىن امەتتى دە ماس كۇيىندە ميليسيانىڭ وسى بولىمشەسىنە ەكى رەت اكەلدى. قارا ەسەك وسىلاي ميليسيونەر قىزمەتىن اتقاردى. ءبىر جاقسى جەرى امەت كەيىن اراق ىشپەيتىن دە، اربادا ۇيىقتامايتىن دا بولدى...
1987
You Might Also Like
-
بىلتە كەلىننىڭ ءسۇدىنى ونشا سىناسىز ادام ەمەس ەدى. ويتكەنى اكەسى شويقارا اقادىرداعى جالعىز ءۇيلى بالقاردىڭ قىزىنا ۇيلەنگەنشە اۋەلى ايتقان ءسوزى:
-
قارالى ۇيگە بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعىپ جاتىر. ءۇيدىڭ ىشىندە جيھاز دا، ارتىق دۇنيە دە جوق. توردە تەكەمەت سالۋلى، ونىڭ ۇستىندە قۇراق كورپە جاتىر. ەسىك جاققا كونەتوز قارالا الاشا توسەلىپتى، ونىڭ دا ءار جە...
