سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 1 كۇن بۇرىن)
ارامقارا

ارامقارا ونىڭ اكەسىنىڭ ازان ايتىپ قويعان نىسپىسى ەمەستى. بەرى كەلە ءوزىنىڭ پەيىل-پيعىلىنا بولا اعايىن-تۋعاننىڭ قويىپ العان اتى. ونداي جامانات كۇندىك جەردەگى ەسەكتى جارعاق قۇلاعى جارتى ساعاتتا ەستيتىن ساققۇلاق ارامقارانىڭ وزىنە دە جەتكەن جايى بار-دى. العاشقى كەزدە بۇل ءسوز قۇلاعىنا تيگەندە ءيى تۇسپەگەن قاعازداي شىتىرلاپ، قاباعى شىتىلعانىمەن، كەيىن ەستىمەگەن بولىپ قويا سالىپ ءجۇردى. دەگەنمەن جامانات قۇرعىر جاتا ما، وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تاراپ كەتكەن-دى. ونىڭ سىرتىندا ەڭكەي تەنتەك، شاتاقتى ساتىپ الا الماي ىزدەپ جۇرەتىن ون ۇلدىڭ ءبىرى الدەكىممەن توبەلەسىپ قالسا، «سەنىڭ اكەڭدى ارامقارا اتتاندىرعان مەن ەمەس»،— دەپ كەراۋىزدار دا، كەسەپاتتىلار دا ايتىپ جىبەرمەس پە؟ بۇدان سوڭ ارامقارانىڭ ەپتەپ جۇرمەگەن كىسى ەتەگىن باسىپ كەتەتىن سالپى ەتەك ايەلى سالىمكۇل دە ابىسىن-اجىنمەن اۋىز شايىسپاي تۇرا ما؟ اياق-تاباق ارالاسپاي، تىمىرايىسىپ، قىڭىرايىسىپ، تىڭ-تىڭداسىپ، ءبىرىنىڭ اۋزىن ءبىرى باعىپ، ءجۇز جىرتىسىپ قالعان كۇندەرى قاتىن-قالاشتىڭ ءىشىن تۇرتكىلەپ تۇرعان اشۋى تاعى بار. سويلەۋگە دايىن تۇرعان قايماق ەرىندەر مايىسىپ، سۇيرەڭ-سۇيرەڭ ەتىپ ءبىر كەتكەندە ارامقاراڭ تۇگىل ونىڭ اكەسى شوڭ قارا، ءدوڭ قارا، تاۋ قارا بولسا دا قالاي تىيىلىپ قالماق. ءتىپتى بىلتىر وسى ارامقارا قىزىن ۇزاتىپ توي جاساپ، سونىڭ الدىندا عانا سالىمكۇلمەن شالكەم-شالىس كەلىپ قالعان ءراسيانى شاقىرماي قويعاندا ول ءتىپتى اشىق كەتتى ەمەس پە. ءراسيا بايقۇس اشىق كەتپەي قايتسىن. توي بولادى دەگەندە-اق تاتۋلاسۋ ءۇشىن بىردە ماگازينگە بارا جاتقان بولىپ، بىردە ولاردىڭ ارعى جاعىنداعى كورشىسى كومەسكىدەن كوسەۋ سۇراعان بولىپ ارامقارانىڭ ەسىگىنىڭ الدىنان جۇمىسى جوق بولسا دا، بىرنەشە رەت ءوتتى عوي. اقىرى توي ەرتەڭ بولادى دەگەن كۇنى ءتىپتى شىداماي كەتتى بىلەم، كەشكە جاقىن سولارىڭ، قاقپاسىنا جاقىن كەتىپ بارا جاتقان سيىرىن ساۋىرىنان سالىپ جىبەرىپ:

— ارام قاتقىر قايدا باراسىڭ-ەي؟! ول ارامقارا ادام مەنى شاقىرىپتى دا، مال سەن قالىپسىڭ با؟ الدە توپالاڭ كەلگىر ارامدىعىڭ ۇستاپ، ارامقارانىڭ ۇيىنە تارتىپ باراسىڭ با — دەدى ءراسيا. قولىنداعى قاسقا تاياقتىڭ قانشا وتكەنىن كىم ءبىلسىن، قارا سيىر دا ەڭكىلدەي باسىپ، ءبىر بۇيىرلەپ، ارامقارا ءۇيىنىڭ قاقپاسىنا ءبىر سۇيكەنىپ ەتتى. بۇل جەردە وعان ءراسيا تاعى ءبىر ءسوز ايتتى:

— وك-ەي، ارامدارعا ءتيىسىپ، ارام قاتايىن دەپ ءجۇرمىسىڭ.— مۇنى انىق ەستىپ تۇرعان سالىمكۇل توي جاساعالى جاتقان سوڭ ءوز قۋانىشىن ءازى بۇزبايىن دەدى مە، ايتەۋىر ۇندەمەي قالدى. ونىڭ ۇندەمەۋى ءراسيانى ودان سايىن قۇتىرتىپ، ءىشىن بۇلان-تالان ەتىپ جىبەردى. ايتا الماي بارا جاتقانىن قارا سيىرعا سويلەگەن بولىپ قۇسا سالدى:

— الا شىققىرلار، الالاپ ءبىزدى قالدىرىپ قويىپتى عوي، الا شىققىرلار. «اعايىن ءبىر ولىدە، ءبىر تىرىدە» ەمەس پە ەدى. ءولىم مەن تويعا وكپە ءجۇرۋشى مە ەدى. توي كورمەي قالعىرلار. قاشان دا بولسا الالاپ جۇرەدى، ارامدار.— ارامقارا ەسىگى الدىندا ءبارىن دە تىڭداپ تۇردى.

— مىنا ءراسيا جالعىز كىمگە سويلەپ بارادى،— دەپ كوشەدەن ءوتىپ بارا جاتقان توپشىبايعا ءبىر قاراپ، قاپ-قارا كوزدەرى جىلتىڭ-جىلتىڭ ەتىپ، مايى شىعىپ تۇراتىن جىلتىر قارا بەتىن ءبىر سيپاپ قويدى. ارينە، بەتىن سيپاعاندا، ونىڭ بەتىنە بىردەمە جابىسىپ قالعان جوق قىشىپ تا تۇرماعان، ءراسيانىڭ ءسوزى ءوتىپ كەتكەندىكتەن نە ىستەرىن بىلمەگەندەگىسى ەدى. ول سىلق-سىلق كۇلدى. ول كەزدە ءراسيا قارا سيىردى ما، الدە ارامقارانى ما كەشە جاڭعىرتا ءىشىن كەلتىرىپ ءبىراز جەرگە كەتىپ تە قالىپ ەدى. ال توپشىباي ارامقارانىڭ كۇلگەنىنە تاڭدانىپ ءبىراز ۇندەمەي تۇردى دا، ىشىنەن «ايەلمەن ايەل بولامىن با دەگەن شىعار، شىركىن اقىلدى جىگىت-اۋ»،— دەپ جونىنە كەتتى. توپشىباي قاقپا اينالا بەرگەندە-اق ارامقارانىڭ ونسىز دا قاپ-قارا بەتى سۇرقاي تۇستەنىپ شىعا كەلدى. سىرتىنا ەشتەمە شىعارمايتىن، ونىڭ ىشىندە نە جاتقانىن ءبىلۋ كيىن ەدى.

«تەرەك» سوۆحوزىنىڭ باس مامانىنىڭ ءبىرى — ياعني باس زووتەحنيك بولىپ بەلگىلەنگەننەن كەيىن ونىڭ «ونەرى» كوبىرەك بايقالدى. كوپ ەنەرىنىڭ ءبىرى قوناققا بارۋ بولاتىن. جالپى كەش جاقىندادى دەگەنشە ارامقارانىڭ مازاسى كەتەتىن. ويتكەنى ول ءومىرى كەش بالاسى ۇيىندە وتىرىپ كورمەگەن. ءتۇس اۋعان سوڭ-اق «بىزگە كەل» دەپ ايتاتىن ەشكىم بار ما دەپ، ءتىپتى وندايدا جۇرتتىڭ ءبىرازى اۋزىنا قۇم قۇيىلعانداي ۇندەي قويماسا، ءوزى-اق قۇلاققاعىس جاسايدى.

كەشكى قۇرىم ءبىراز ادام سوۆحوز كەڭسەسىنىڭ الدىنا جينالىپ قالعان ەكەن، جۇرتتىڭ ىشىنەن بىرەۋدى ىزدەگەندەي ارامقارا ەكى كەزى جىلتىڭداپ، بىرەۋگە كۇلگەن بولىپ، بىرەۋگە قالجىڭداعان بولىپ، وداق شەتىرەك تۇرعان قولداسباي دەگەن جۋان ءسىڭىر جىگىتكە كەز تاستادى. ارامقارانىڭ بىرەۋگە ءىسى تۇسەردە، الدە بىرەۋگە قولقا سالاردا كادىمگى بوي جەتىپ وتىرعان قىزداي كوزىنىڭ ارتىمەن قيىلا، قىلىمسي قارايتىن، نە ءبىر ەزۋلەپ اۋىزىن قيسايتا، جىلىمشى جىمياتىن ادەتى بار-دى. وڭ ەزۋى ءسال كوتەرىلىپ، وڭ كوزىن ءسال جۇما قولداسبايعا ءسوز تاستادى.

— وسى ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ وشاعىنىڭ قوڭىرسىعان ءيىسى شىعادى دەيدى عوي.

— ءيا، سولاي، سولاي. كەشكە بىزگە كەلە قويىڭىزدار.

— جوق، ەرتەڭ بولماسا قولىم تيمەيدى.

— ءيا، سولاي-اق بولسىن،— دەيدى قولداسباي. بۇل ارامقارانىڭ ەرتەڭگى كەشتىڭ قامىن بۇگىن ويلاپ وتىرعانى ەدى. ويتكەنى بۇگىن ءىشى مايلى بولاتىن. باراتىن جەرى دە بەلگىلى. اناۋ-مىناۋ ەمەس، كادىمگى وزىمەن ۇزەڭگىلەس ساداقتىڭ ءۇيى ەدى. -

سانداقتىڭ ۇيىنە ارامقارا جەتكەندە شاقىرىلعانداردىڭ ءبارى-اق كەلىپ قالعان ەكەن. ەسىككە تامان وتىرعان تەرىك دەيتىن قوڭىرقاي ءوندى تاباقتاي كوزىلدىرىكتى دۇكەنشى جىگىت ەكىنشى بولىمشەنىڭ زووتەحنيگى رىزبايەۆ تۋرالى الدەبىر سەز ايتقانىن ارامقارانىڭ قۇلاعى شالىپ قالدى. ارامقارانىڭ بىردەڭەنى تىڭداعىسى كەلگەندە قۇلاعىن سالۋىمەن قابات، اۋزى دا اشىلاتىن. وندايدا ەكى كوزى اسپاندى ءسۇزىپ كەتەتىن. ونىڭ اڭگىمە ايتقان كىسىنىڭ ءسوزىن قۇلاعى ەمەس، اۋزى قابىلدايتىنداي ەدى. اۋىزدان كىرگەن ءسوز عانا ميىنا داريتىنداي كورىنەتىن. ول بۇل جولى دا اۋىزىن قيسايتا اشىپ تۇردى. «قالىڭ دا بولسا جۇمساق، ءبىر جاعىنا ءسال عانا جىعىلا تارالعان، ءسال تولقىندانىپ تۇراتىن قارا شاشىن سيپاپ تۇرعان بولدى. شاشى دا بەتى سياقتى جىلتىراپ كەتكەن. سونان كەيىن ءتىسى اۋىرعان ادامداي سول جاعىن، ەزۋىن باسا سول قولىمەن سۇيەدى. جىلتىر قارا كوز ءۇيدىڭ ءىشىن الدەنەشە ءسۇزىپ ءوتتى. ءبىر قىزىق جەرى ونىڭ كوزى اشۋلانعاندا دا، كۇلگەندە دە ويناقشىپ ورنىندا تۇرمايدى. ونىڭ ويناقشىعان كوزىن كورگەندە ءبىر كوپتى كورگەن كاريانىڭ ايتقانى ەسىمە تۇسە كەتتى.

— قاتىندار دا پالە،وسىنى ارامقارا اتاندىرۋى تەگىن ەمەس. مۇنىڭ كوزى — ۇرلىق ىستەيتىن ادامنىڭ كەزى. ايەل بولسا جەزوكشە دەر ەدىم. شاماسى بۇل ات ۇرلاماعانىمەن، ادام جانىن ۇرلايتىن بالە بولۋى كەرەك.

وتىرىك ايتىپ كەرەگىنە، قارتتىڭ سەزىن تۇسىنە المادىم، قايتا سۇراۋعا باتپادىم. شالدىڭ ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ ارامقاراعا قايتا كوز سالىپ ەدىم، ول ءۇيدىڭ ءىشىن تەگىس شولىپ بولىپ قالعان ەكەن، ەندى تەرىككە قاراپ شۇيىلە ءتۇستى. ونىڭ وزىنە ءتۇيىلىپ كەلە جاتقانىن كورگەن تەرىك نەگە ەكەنى بەلگىسىز اسپاننان بۇركىت كورگەن قويانداي قيپاقتاپ، قايدا تىعىلارىن بىلمەدى.

— مەن رىزبايەۆتى بۇدان كەيىن جامانداعانىڭدى كورمەيتىن بولايىق!— تەرىك جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى. قىزمەتى كىشكەنتاي ادامعا قاتتى سەز ايتپاعان دا سياقتى. ءبىراق تەرىكتىڭ مولتەڭدەۋىنە قاراعاندا، ماسەلە قانداي سەز ايتۋدا ەمەس، قالاي ايتۋدا عوي دەپ قالدىم. شىركىن، قىزمەت ىستەپ، جۇرتپەن ارالاسقان ادامداردان ونەردىڭ كەشە ءتۇرى شىعادى ەكەن-اۋ. سويلەگەندەگى بەت-اۋىز، داۋىستىڭ ىرعاعى، ءاربىر ءسوزدى سالماقتاپ قورعاسىنداي اۋىرلاتىپ ايتۋى ونەر ەمەي نە! ءتىپتى ارتىق ەش نارسە دە ايتقان جوق، شاماسى كيىز قازىقتى جەرگە توقپاقسىز كىرگىزەتىندەر وسى ارامقارالار بولۋ كەرەك. بۇنداي مىقتى ادام ەشكىمنىڭ الدىندا كىشىرىپ كورمەيتىن شىعار. جولبارىسقا ارىستان بولىپ شاباتىندار تۇپا-تۋرا وسى ءبىزدىڭ ارامقارا بولسا كەرەك-تى. شىركىن، تۋساڭ تۋ! ءتىپتى مىقتىلىق دەگەن نە؟ بۇدان ارتىق جىگىتكە قانداي بولۋ كەرەك. پاھ، پاھ، پاھ!

مەن ءوز ويىممەن بولىپ پاڭگىپ وتىرسام، ارامقارا جۇگىرە باسىپ ەسىككە بارا جاتىر. جاڭاعى سالماق تا، جاڭاعى قاباق تا جوق. جاڭبىر تيگەندە جەل جەلپ دەگىزە المايتىن ماقتانىڭ كۇن شىققان سوڭ ەلپىلدەپ كەتكەنى سياقتى، ارامقارا ۇرگەن قارىنداي دەگەلەڭ قاعىپ ەسىككە باردى. ارامقارا سياقتى تارازىنى باتپانداي باسىپ تۇرعان ادام ەسىككە جۇگىرگەندە، مەنىكى نە وتىرىس. «تۇيەنى جەردە جەل شايقاسا، ەشكىنى اسپاندا كورەرسىڭ» دەگەندەي ەسىككە قاراي مەن دە دوپشا دومالاي جونەلدىم. ءبىراق قىزمەتى ۇلكەن ادامنىڭ ادىمى دا ۇلكەن بولادى-اۋ دەيمىن. الدە ەرەكشە ادامداردى «عايىپ يران قىرىق شىلتەن» كوتەرەدى دەۋشى ەدى، سول قىرىق شىلتەنىڭدى شاماسى وسى ارامقارا ەرتتەپ ءمىنىپ العان بولۋى كەرەك، سولار كوتەرىپ اكەتتى-اۋ دەيمىن، ول ەسىككە ءۇي يەسىنەن دە بۇرىن جەتىپ، اشىپ ۇلگەردى.

كىرگەن سوۆحوز ديرەكتورى ءمالىم ەكەن. ول ءمالىم بولارلىقتاي ايشىقتى مىنەز كورسەتپەيتىن، ارتىق سويلەمەيتىن، قارقىلداپ قاتتى كۇلمەيتىن، ەزۋىنەن عانا جىمياتىن جىگىت بولاتىن. ماعان نەگە ەكەنىن قايدام، وسى ءمالىمدى جوعارىعا سۇيرەگەن وسى كوپ سويلەمەيتىن ۇندەمەستىگى سياقتى كورىنەتىن. «باسقا پالە تىلدەن» دەگەن عوي، جاقپاي جۇرگەنىم وسى سۇراپ الاتىن قۋ ءتىلىم بولار. مەن دە ءبىر ديرەكتور بولايىن دەپ، ەكى-ۇش كۇن سىزداۋسىپ كورىپ ەدىم، ءتورتىنشى كۇنى كۇنى جەتىپ پىسكەن شيقانشا جارىلدىم. شاماسى ۇندەمەي ءجۇرۋ دە وزىنشە ءبىر ونەر بولسا كەرەك. ونداي ونەرمەن ورگە ءجۇزۋ مەن سياقتى پاقىردىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان-اۋ دەپ ءۇمىتتى سول جەردە-اق شورت كەسكەنمىن. سودان كەيىن تەك ءمالىمنىڭ شىدامدىلىعىنا قاراپ سۇيسىنۋمەن جۇرەتىنمىن. ءتيىپ جاتقان تاباق، بەرىپ جاتقان جىلى قاباق بولماعان سوڭ، سولاي ەتپەگەندە قايتپەكپىن. بۇقانىڭ قيمىلىنا سۇيسىنگەن وگىزدىڭ كەرى داعى، باياعى.

سونىمەن بىرەۋ جالپىلداپ سويلەپ، جان-جاعىنداعىلارعا قارقىلداپ كۇلىپ (شىن، وتىرىگىن ايىرا المادىم)، ءتىپتى سىقىلىقتاپ تا بارادى.

— ءمالىمجاننىڭ ءوزى كەلدى. ەندى بۇل ءۇيدىڭ تاماشاسى قىزباعاندا نە قىزادى. ءمالىمجاننىڭ ءدال ۋاقىتىسىندا كەلەتىنىن-اق ءبىلىپ ەسىككە بارىپ ەدىم. مادەنيەتتىلىك دەگەن وسى ەمەس پە؟ ءدال ۋاقىتىسىندا، كوردىڭىز بە؟!— ول جانىنداعىنىڭ ءبىر ءوزى ءبىر قاداق شىعاتىن تەمىر باۋلى ۇلكەن كوك ساعاتتى كوزىنە توستى.— جىگىت-اق قوي، قاراشى، ءدال مالىندە كەلۋىن!

ويباي-اۋ، دالبالاقتاپ كەلە جاتقان ەزىمىزدىڭ قورعاسىننان سالماقتى ارامقارا بولىپ شىقتى. انانى قاراڭىز، ەزۋى جيىلمايدى، كۇلكىسى تىيىلمايدى. كۇلكىسىنىڭ ءتۇرى دە كوپ. سىلقىلداپ ءبىر كەتەدى دە، اراسىندا بىرەر سەز ايتىپ شيقىلعا كوشەدى، ودان ەزۋىن جيناپ، كوزىن قولىمەن ءبىر ءسۇرتىپ تاستاپ، قارقىلعا باسادى. كۇلكىسى كەلىپ تۇر،. ايتەۋىر. ەكى تىزەسىنە الاقانىمەن شاپاتتاپ، ۇرىپ-ۇرىپ قويادى. مالىممەن بىرگە تورگە تارتىپ بارادى.

— ويپىرماي، دۇنيەنىڭ وزگەرۋى-اي!— دەگەنگە قاراسام بايپەك دەگەن قويشى ەكەن.— بۇرىن كادر ءبولىمىن باسقارعاندا ارامقارا مىنا ءمالىمدى ءوزى قولىمەن جوعارىلاتىپ، بولىمشە باسقارۋشى جاساپ ەدى، ول كەزدە ءمالىم ارامقارا ءۇيىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعاتىن. ەندى ارامقاراڭ جاسىنىڭ ۇلكەندىگىنە قاراماي، جۇگىرىپ بارىپ ونىڭ ماشيناسىنىڭ ەسىگىن اشادى.

نە دەپ بارادى مىنا قويشى. نەنى بۇلدىراتىپ، تۇمانداندىرىپ جىبەردى.

— ءالى ءمالىمىڭ وسى ارامقارانىڭ قولىندا ورتەكەشە ويناماسا قايتسىن!— ءبۇلدىردى مىنا شال دەپ ويلادىم. سول كۇنى ارامقارانىڭ كۇلكىسى تىيىلعان جوق. ءمالىم سويلەگەندەگى ونىڭ قىلميا قاراعانىن ايتساڭىز.

— ءوزىمىزدىڭ ءمالىمجان ايتقاندا ىشپەگەننىڭ ءىشى جارىلسىن! مىناداي اسىل ءسوزدى ساتىپ تا الا المايسىڭ!— دەگەن كوبىكتى، كوپشىكتى ءسوز، شيقىلداعان، قيقىلداعان كۇلكى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن باردى...

بۇدان كەيىن مالىمدە جۇمىسى بار ادامنىڭ الدىمەن ارامقاراعا باراتىنىن بىلدىك. قانداي جولمەن قالاي جاسايتىنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ونىڭ كابينەتىنەن شىققاننىڭ بارىنە ەرتەڭىنە قىزمەتى جوعارىلاعان بۇيرىق شىعادى. ال الگى سوۆحوزدىڭ كاسسيرى ءراسيا توي ەتكەننەن ون كۇن كەيىن ورنىنان بوساپ قالىپتى.

— نە بولعان بايقۇسقا؟ نە ىستەپ قويىپتى؟— دەپ سۇرايدى ارامقارا مەنەن.

— بىلمەيمىن،— دەدىم مەن. شىنىمەن بىلمەسەم قالاي بىلەمىن دەيىن.

— باستىققا جاقپاي قالىپ پا؟— دەپ سۇرايدى ارامقارا مەنەن.

— بىلمەيمىن،— دەيمىن مەن. ارامقارا مەنىڭ بەتىمە باجايلاي قاراپ، اۋزىن ءبىر جاعىنا قيسايتا اشتى. ەكى كەز جىلتىڭداپ الدىمەن توبەگە قارادى، سونان سوڭ كوزىن ماعان تاستادى، مەنەن ءۇيدىڭ بۇرىشىنا، ودان ورىندىققا، ودان تاعى ءبىر جاققا كوشتى. تەرىككە شىتىندى، اشۋلانشاق قوي دەيسىز بە؟ ءمالىم جانىندا ودان كۇلكىشى ادام جوق. جاعىمپاز عوي دەيمىسىز! بىلە تۇرىپ بىلمەگەن بوپ ءمۇلايىمسىدى، مۇدايىلەنەدى. ايار عوي دەمەكسىز. جوق ءبارى دە ەمەس. جاعىمپاز دا، ايار دا، زورلىقشى دا ەمەس. بۇل ءسىز بەن ءبىز تۇسىنە المايتىن، تەك ارامقارانىڭ ءوزى عانا بىلەتىن قۇبىل بىردەمە. مۇمكىن كاريانىڭ ايتقانىنداي ادامنىڭ جانىن ۇرلايتىن بىرەۋ، الدە ايەلدەردىڭ ايتقانىنداي ارام قارانىڭ ءوزى.

1983


You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما