ەتىستىك. دارا جانە كۇردەلى ەتىستىك
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەتىستىك. دارا جانە كۇردەلى ەتىستىك
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ءسوز تاپتارى، ەتىستىك تۋرالى تۇسىنىك، ەتىستىكتىڭ قۇرامىنا قاراي تۇرلەرى: نەگىزگى جانە تۋىندى ەتىستىكتەر، قۇرىلىسىنا قاراي تۇرلەرى: دارا جانە كۇردەلى ەتىستىكتەر جايلى تولىق مالىمەت بەرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وي - ءورىسىن، ويلاۋ بەلسەندىلىگىن، سويلەۋ شەبەرلىگىن، ءتىل مادەنيەتىن دامىتۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ، ساۋاتتىلىققا باۋلۋ، ولاردىڭ وي - پىكىرىن قالىپتاستىرۋ.
ب) تاربيەلىك؛ ەلىن، جەرىن، وتانىن قادىرلەۋگە، ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۋرەتتەۋ، سۇراق - جاۋاپ، باعالاۋ، بەكىتۋ، قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: اكت.
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءى. سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ.
2. جاڭا ساباققا دايىندىق.
سىنىپتى 4 توپقا ءبولۋ. قولدارىنداعى سوزدەرى قاي ءسوز تابىنا جاتسا سوندا بارىپ وتىرادى.
ءى توپ زات ەسىم
ءىى توپ سان ەسىم
ءىىى توپ سىن ەسىم
ءىY توپ ەسىمدىك. ەرەجە شىعارۋ.
ەتىستىك — زاتتىڭ قيمىلىن، ءىس - ارەكەتىن بىلدىرەتىن ءسوز تابى. ەتىستىك نە ىستەدى؟ نە قىلدى؟ ءقايتتى؟ (نەمەسە نە ىستەپ؟ ءقايتىپ؟ نە ىستەسە؟ ت. ب.) دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. مىسالى: كوپ ويلاساڭ، دانا بولاسىڭ، كوپ ويناساڭ، بالا بولاسىڭ. بەرىلگەن مىسالدا ويلاساڭ، ويناساڭ سەن نە ىستەسەڭ؟ دەگەن سوزدەر زاتتىق ۇعىمداعى ءسوزدىڭ (سەن) قيمىلىن، ءىس - ارەكەتىن ءبىلدىرىپ ءتۇر. مۇنداي سوزدەر ەتىستىك دەپ اتالادى.
ەتىستىك قۇرامىنا قاراي نەگىزگى ءتۇبىر ەتىستىك جانە تۋىندى ءتۇبىر ەتىستىك بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ءسوزدىڭ نەگىزگى ءتۇبىرى ەتىستىك بولسا، ول نەگىزگى ءتۇبىر نەمەسە نەگىزگى ەتىستىك دەپ اتالادى. مىسالى: كەل، بار، ءجۇر، ت. ب.
باسقا ءسوز تاپتارىنان ءسوز تۋدىرۋشى جۇرناق ارقىلى جاسالعان ەتىستىكتەر تۋىندى ءتۇبىر نەمەسە تۋىندى ەتىستىك دەپ اتالادى. مىسالى: وينا، شەگەلەدى، قارايىپ، كوگەرگەن، باسقارسا، كۇشەيىپ، ت. ب. دەگەن ەتىستىكتەر: ويىن، شەگە، كوك، باس، كۇش دەگەن تۇبىرلەرگە (ەسىم سوزدەرگە) - ا، - لە، - ي، - ەر، - قار، - ەي جۇرناقتارى جالعانۋ ارقىلى جاسالعان ەتىستىكتەر.
تۋىندى ەتىستىكتەر باسقا ءسوز تاپتارىنان (ەسىمدەر مەن ەلىكتەۋىش سوزدەردەن) بەلگىلى جۇرناقتار ارقىلى جاسالادى، ول جۇرناقتار مىنالار:
1) - لا، - لە، - دا، - دە، - تا، - تە: شەگە - لە، تازا - لا، ءتىس - تە، باس - تا، ت. ب.
2) - ا، - ە: وين - ا، بوس - ا، ءتۇن - ە، ت. ب.
3) - اي، - ەي، - ي: مول - اي، از - اي، كوب - ەي، قارا - ي، ت. ب.
4) - ار، - ەر، - ر: اع - ار، كوگ - ەر، قىسقا - ر، ت. ب.
5) - عار، - گەر، - قار، - كەر: باس - قار، ەس - كەر، تەڭ - گەر، ت. ب.
6) - ىق، - ىك، - ق، - ك: كەش - ىك، زار - ىق، ءبىر - ىك، ت. ب.
7) - ىرا، - ىرە،: جارق - ىرا، جەلب - ىرە، ت. ب.
بەكىتۋ: وقۋلىقپەن جۇمىس.
سەرگىتۋ ءساتى: بويى سەرگەكتىڭ ويى دا سەرگەك.
پانتونيما(بەرىلگەن سوزدەردى ءىس - ارەكەتپەن، ياعني ميميكامەن ءتۇسىندىرۋ). ءار توپتان 1 وقۋشىدان شىعادى.
پوستەرمەن جۇمىس. مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعاننان بەرى نە ۇيرەندىك، نە بىلدىك سۋرەت ارقىلى بەينەلەۋ.
ۇيگە تاپسىرما: 212 - جاتتىعۋ جۇمىسىنىڭ ورىندالۋ شارتىن تۇسىندىرەمىن.
باعالاۋ
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ءسوز تاپتارى، ەتىستىك تۋرالى تۇسىنىك، ەتىستىكتىڭ قۇرامىنا قاراي تۇرلەرى: نەگىزگى جانە تۋىندى ەتىستىكتەر، قۇرىلىسىنا قاراي تۇرلەرى: دارا جانە كۇردەلى ەتىستىكتەر جايلى تولىق مالىمەت بەرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وي - ءورىسىن، ويلاۋ بەلسەندىلىگىن، سويلەۋ شەبەرلىگىن، ءتىل مادەنيەتىن دامىتۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ، ساۋاتتىلىققا باۋلۋ، ولاردىڭ وي - پىكىرىن قالىپتاستىرۋ.
ب) تاربيەلىك؛ ەلىن، جەرىن، وتانىن قادىرلەۋگە، ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۋرەتتەۋ، سۇراق - جاۋاپ، باعالاۋ، بەكىتۋ، قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: اكت.
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءى. سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ.
2. جاڭا ساباققا دايىندىق.
سىنىپتى 4 توپقا ءبولۋ. قولدارىنداعى سوزدەرى قاي ءسوز تابىنا جاتسا سوندا بارىپ وتىرادى.
ءى توپ زات ەسىم
ءىى توپ سان ەسىم
ءىىى توپ سىن ەسىم
ءىY توپ ەسىمدىك. ەرەجە شىعارۋ.
ەتىستىك — زاتتىڭ قيمىلىن، ءىس - ارەكەتىن بىلدىرەتىن ءسوز تابى. ەتىستىك نە ىستەدى؟ نە قىلدى؟ ءقايتتى؟ (نەمەسە نە ىستەپ؟ ءقايتىپ؟ نە ىستەسە؟ ت. ب.) دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. مىسالى: كوپ ويلاساڭ، دانا بولاسىڭ، كوپ ويناساڭ، بالا بولاسىڭ. بەرىلگەن مىسالدا ويلاساڭ، ويناساڭ سەن نە ىستەسەڭ؟ دەگەن سوزدەر زاتتىق ۇعىمداعى ءسوزدىڭ (سەن) قيمىلىن، ءىس - ارەكەتىن ءبىلدىرىپ ءتۇر. مۇنداي سوزدەر ەتىستىك دەپ اتالادى.
ەتىستىك قۇرامىنا قاراي نەگىزگى ءتۇبىر ەتىستىك جانە تۋىندى ءتۇبىر ەتىستىك بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ءسوزدىڭ نەگىزگى ءتۇبىرى ەتىستىك بولسا، ول نەگىزگى ءتۇبىر نەمەسە نەگىزگى ەتىستىك دەپ اتالادى. مىسالى: كەل، بار، ءجۇر، ت. ب.
باسقا ءسوز تاپتارىنان ءسوز تۋدىرۋشى جۇرناق ارقىلى جاسالعان ەتىستىكتەر تۋىندى ءتۇبىر نەمەسە تۋىندى ەتىستىك دەپ اتالادى. مىسالى: وينا، شەگەلەدى، قارايىپ، كوگەرگەن، باسقارسا، كۇشەيىپ، ت. ب. دەگەن ەتىستىكتەر: ويىن، شەگە، كوك، باس، كۇش دەگەن تۇبىرلەرگە (ەسىم سوزدەرگە) - ا، - لە، - ي، - ەر، - قار، - ەي جۇرناقتارى جالعانۋ ارقىلى جاسالعان ەتىستىكتەر.
تۋىندى ەتىستىكتەر باسقا ءسوز تاپتارىنان (ەسىمدەر مەن ەلىكتەۋىش سوزدەردەن) بەلگىلى جۇرناقتار ارقىلى جاسالادى، ول جۇرناقتار مىنالار:
1) - لا، - لە، - دا، - دە، - تا، - تە: شەگە - لە، تازا - لا، ءتىس - تە، باس - تا، ت. ب.
2) - ا، - ە: وين - ا، بوس - ا، ءتۇن - ە، ت. ب.
3) - اي، - ەي، - ي: مول - اي، از - اي، كوب - ەي، قارا - ي، ت. ب.
4) - ار، - ەر، - ر: اع - ار، كوگ - ەر، قىسقا - ر، ت. ب.
5) - عار، - گەر، - قار، - كەر: باس - قار، ەس - كەر، تەڭ - گەر، ت. ب.
6) - ىق، - ىك، - ق، - ك: كەش - ىك، زار - ىق، ءبىر - ىك، ت. ب.
7) - ىرا، - ىرە،: جارق - ىرا، جەلب - ىرە، ت. ب.
بەكىتۋ: وقۋلىقپەن جۇمىس.
سەرگىتۋ ءساتى: بويى سەرگەكتىڭ ويى دا سەرگەك.
پانتونيما(بەرىلگەن سوزدەردى ءىس - ارەكەتپەن، ياعني ميميكامەن ءتۇسىندىرۋ). ءار توپتان 1 وقۋشىدان شىعادى.
پوستەرمەن جۇمىس. مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعاننان بەرى نە ۇيرەندىك، نە بىلدىك سۋرەت ارقىلى بەينەلەۋ.
ۇيگە تاپسىرما: 212 - جاتتىعۋ جۇمىسىنىڭ ورىندالۋ شارتىن تۇسىندىرەمىن.
باعالاۋ
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
