فيزيكا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋدىڭ پەداگوگيكالىق نەگىزدەرى
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا جۇيەسى جاسالىپ، الەمدىك ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىنە جەتۋگە جۇمىس جاسالىنۋدا. بۇگىنگى مەملەكەت الدىنداعى باستى مىندەت ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جاڭارتۋ بولىپ وتىر. ال بۇل مىندەت، ەڭ الدىمەن، مەكتەپتەگى وقىتۋ سالاسىنا تىكەلەي قاتىستى ءارى ماڭىزدى. سوندىقتان دا، بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىلارى بولاشاقتا باسەكەگە قابىلەتتى، ءوز جولىندا كەزدەسكەن قيىنشىلىقتاردى جەڭۋگە، ءوز ماسەلەلەرىن وزدەرى شەشۋگە، سانالى شەشىم قابىلداي الۋعا، العان ساپالى بىلىمىمەن مەملەكەت جولىندا ەڭبەك سىڭىرۋگە دايىن بولۋى كەرەك.
عىلىمنىڭ قاي سالاسىن الساق تا، تەوريالىق جانە قولدانبالى تاجىريبەلىك ماندە بولادى دەپ ەسەپتەسەك، فيزيكا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن قالىپتاستىرۋ ءارى تەوريالىق، ءارى قولدانبالى جۇيەسىن بىرىگە قاراستىرۋ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەكەندىگىن دە ەسكەرگەنىمىز ابزال. ويتكەنى، يگەرىلۋگە ءتيىستى ۇعىم، ءتۇسىندىرىلۋ قاجەت ءبىلىم، ايتىلماق بولعان وي-تۇسىنىك وقۋشىعا اسەر ەتەتىندەي بولسا، ول ءتيىستى دەڭگەيدە وقۋشى كوڭىلىنە قونىمدى بولادى، تەرەڭىرەك ويلاندىرادى، ەستە ۇزاق ساقتالادى.
سونىمەن قاتار، اسەر ساناعا ەرەكشە ىقپال ەتەدى. اسەردىڭ ناتيجەسى تۇلعانى ارەكەتكە يتەرمەلەيدى. وقۋ ارەكەتى وقۋشىلاردىڭ نەگىزگى ىس-ارەكەتى بولىپ تابىلعاندىقتان، ول وتە كۇردەلى قۇبىلىس. وقۋ ارەكەتىندە وقۋ مىندەتتەرى شەشىلىپ، ماقساتكەرلىك، موتيۆ، تانىمدىق پروسەسس اقپاراتتى قابىلداۋدان باستاپ، كۇردەلى شىعارماشىلىق پروسەستىڭ قالىپتاسۋىمەن اياقتالاتىن ءتۇرلى سەزىمدىك كورىنىستەرمەن جانە ت.ب. سيپاتتالادى. ەكىنشى، جاعىنان تانىمدىق تۇسىنىكتى قالىپتاستىرادى. ۇشىنشىدەن، تانىمدى جۇزەگە اسىرىپ، ونى ومىردە قولدانا بىلۋگە جول اشادى.
بۇل ۇردىسكە پەداگوگيكالىق تۇرعىدان قاراساق، العا قويىلعان ماقساتقا جەتۋدەگى مازمۇن، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ فورمالارى مەن ادىستەرى جانە ءتيىستى ناتيجەگە جەتۋدەگى وقۋشى مۇمكىندىگى بىرلىكتە شەشىلۋگە ءتيىستى. وسىعان وراي، بۇل عىلىمي زەرتتەۋ جۇيەسىندە ۇستانعان ءادىسنامالىق، تاسىلدىك باعدارعا ۋاقىت مارەسىنەن، مەزگىل دەڭگەيىنەن قاراۋدى باستى ماقسات بولىپ تابىلادى.
ءححى عاسىرداعى ءبىلىم بەرۋدىڭ جۇيەلىك سالاسىنداعى باستى ۇستانىم – ساپالى تۇردە ىسكە كىرىسىپ، ءتيىمدى ارەكەتتەنۋ، قۇندىلىقتاردى تۇتىنا وتىرىپ ناتيجەلى تابىسقا جەتۋ بولاتىن. بۇل قاعيدانى ۇستانا بىلگەن تۇلعا ءسوزسىز تابىسقا جەتەدى، كوزدەگەن ماقساتى ورىندالادى. وقۋشىلاردىڭ تابىستى وقۋ ارەكەتىنىڭ مازمۇنى ونىڭ نەگىزگى ماقساتى مەن ناتيجەسى بولىپ تابىلادى جانە وعان مىنالار جاتادى:
عىلىمي ءبىلىمدى ءتۇسىنۋ جانە پراكتيكالىق مىندەتتەردى شەشۋگە باعىتتالعان ويلاۋدىڭ جالپى امال-تاسىلدەرىن مەڭگەرۋ؛
عىلىمي ءبىلىمدى جانە داعدىلاردى مەڭگەرۋى
ال، ماقسات – وقۋشىنىڭ وقۋ ىس-ارەكەتىنە كىرەتىن جەكەلەگەن ارەكەتتەردى ورىنداۋداعى باعىتتىلىعى. سول سەبەپتى، كەيدە ماقساتتى وقۋ ارەكەتىنىڭ ارالىق ناتيجەسى دەپ تە اتايدى.
سوڭعى جىلدارعا دەيىن بۇرىننان قولدانىلىپ كەلگەن ەسكى ادىستەرمەن شەكتەلدىك، ودان قازىردە دە سول ءداستۇرلى ادىستەر قولدانىستا. ول ءداستۇرلى ءادىس بويىنشا باستى قاعيدا – ءمۇعالىم «تۇسىندىرەدى»، ال وقۋشى «تىڭدايدى» جانە قايتالاپ ايتىپ بەرەدى. شىندىعىندا، ۇستازدىڭ ايتقانىن، كورسەتكەنىن، بەرگەن تەوريالىق تۇسىنىكتەمەلەرىن وقۋشى ەستىپ، ۇعىندى، ءبىلدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە دە وقۋشىنىڭ ءبارى بىردەي ءتيىستى دارەجەدە ءبىلىمدى مەڭگەرىپ، ءوز بەتىنشە ەسەپ شىعارۋ سەكىلدى ارەكەتتەرگە كوشە المايدى. ارەكەتتەر ورىندالۋ نەمەسە ىسكە اسۋ بارىسىندا نەگىزگى ءۇش قىزمەتتى: باعدارلاۋ، ورىنداۋ، باقىلاۋ – تۇزەتۋ قىزمەتتەرىن اتقارادى.
وسىنداي ءداستۇرلى ادىستەردىڭ ناتيجەسىنەن وقۋشىلار جاتتامپازدىققا بەيىم بولىپ قالىپتاسىپ قالادى. بەيىمدەۋشىلىك شەڭبەرىنەن شىعا المايدى. وسىدان بارىپ، وزىندىك ءبىلىم-تانىمى ناشار، تۇسىنىگى تاياز بىلىمدىلەر كوبەيەدى. ال وتە قابىلەتتى، ءبىلىم الۋعا بەيىم، جاقسى وقيدى دەگەن ساناۋلى وقۋشىلار عانا سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا تالاپ دەڭگەيىندە ۇلگەرەدى دە، قالعان كوپشىلىك وقۋشى تانىم دەڭگەيى ءالسىز، ءبىلىم دارەجەسى تومەن، قىزىعۋشىلىعى ناشار ۇلگەرمەۋشىلەر قاتارىن كوبەيتە تۇسەدى. مۇنىڭ كورىنىسىن كەز كەلگەن ورتا مەكتەپتەن بايقاۋعا بولادى. ونىڭ ىشىندە فيزيكا ساباعىن ءوتۋ بارىسىندا كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. سەبەبى، فيزيكا ساباعى كۇردەلى عىلىم سالاسى، سونىمەن قاتار ءبىر تاقىرىپتى وتۋگە ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعى بولىپ تابىلادى. بۇل ولقىلىقتى جويۋعا ىقپال ەتەتىن جانە وعان قوزعاۋ سالاتىن اسەرلى جولدىڭ ءبىرى فيزيكا ساباعىندا تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتى قالىپتاستىرۋ ارقىلى وقىتۋدىڭ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋمەن بايلانىستى. ويتكەنى، بەلگىلى مازمۇندى دۇرىس ۇعىنىپ، ءتۇسىنۋ – ءسوزدىڭ ءمانىن، تەرمين نەمەسە انىقتامانىڭ سىن-سيپاتىن ناقتى تاني بىلۋگە تاۋەلدى. شىندىعىندا، وقۋشىنىڭ بىلۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى عانا ولاردىڭ بەلسەندىلىگىن، وزدىگىنەن ىزدەنۋگە دەگەن ىنتاسىن دەمەيتىن ىقپالدى كۇش بولىپ تابىلادى.
ارەكەتتەردى قالىپتاستىرۋعا قاجەتتى ەڭ ماڭىزدى بولىك – ىنتا بولىپ ەسەپتەلىنەدى. سەبەبى، وقۋشىنىڭ ىنتاسى بولماسا، وندا ارەكەتتىڭ ورىندالۋىنىڭ جانە ونى قالىپتاستىرۋ ناتيجەسىنىڭ جوعارعى دەڭگەيدە بولمايتىنى ءسوزسىز. ءبىلىم – تابىسقا جەتۋدىڭ، ياعني، ناتيجە الۋدىڭ كىلتى. تۇلعانىڭ شىن مانىندە ىنتا-ىقىلاسى عانا ءبىلىم مەن ءادىس-تاسىلدى بويعا دارىتىپ، ويعا قوندىرا الادى.
سوندىقتان، ىنتا – كەز كەلگەن ءبىلىمنىڭ باستى نەگىزى دەۋىمىزگە بولادى. ستۋدەنتتەردىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسىن، كوبىنەسە، ولاردىڭ پروبلەمالىق جاعداي تۋدىراتىن سۇراقتار، تاپسىرمالار، قىزىقتىراتىن پروگراممالار جانە ت.ب. ادىستەردى پايدالانۋعا بولادى.
ءبىلىم بەرۋ جانە وقىتۋ تەورياسىنىڭ ءادىسنامالىق نەگىزى – تانىم تەورياسى، وقۋشى تۇلعاسىن جان-جاقتى جانە ۇيلەسىمدى قالىپتاستىرۋ تۋرالى ءىلىم بولىپ تابىلادى. بۇل تەوريا ءبىلىم بەرۋ جانە وقىتۋدى ارنايى ۇيىمداستىرىلاتىن ىس-ارەكەت رەتىندە قاراستىرادى. ءبىلىم بەرۋ جانە وقىتۋ تەورياسىنىڭ وقۋشىلاردى وقىتۋ ماسەلەسىندەگى تالاپتارىنىڭ ءبىرى – تانىمدىق بەلسەندىلىك پەن تانىمدىق قىزىعۋشىلىق. بۇل تالاپتىڭ ورىندالۋى وقۋشىلاردىڭ وقۋ ماتەريالىن تۇسىنۋگە، وتكەندى جاڭامەن بايلانىستىرۋعا، نەگىزگى مەن قوسىمشاسىن انىقتاۋعا، العان بىلىمدەرىن تاجىريبەدە پايدالانۋعا، ءوز پىكىرلەرىندە ولارعا سۇيەنۋگە ۇمتىلىسىنان كورىنەدى. ءبىلىمدى سانالى مەڭگەرۋ ءوز بەتىمەن جاڭا ءبىلىم الۋعا مۇمكىندى بەرەتىن اقىل-وي ەڭبەگىنىڭ وزىندىك تاسىلدەرىن يگەرمەيىنشە ىسكە اسپايدى. وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق ىس-ارەكەتىنىڭ كوزدەيتىن مۇددەسى – ءبىلىمنىڭ قوعامدىق ءمانىن ۇعىنۋ، قوعامعا قىزمەت ەتۋ قارقىنىن ۇدەتۋ قاجەتتىگى نەگىزىندە داميدى. بەلسەندىلىكتىڭ ەڭ جوعارعى كورىنىسى وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن، تاجىريبەدە ناتيجەلى پايدالانا ءبىلۋى بولىپ تابىلادى. وقۋشى اقپاراتتى، ىس-ارەكەت تاسىلدەرى مەن باعالاۋ ولشەمدەرىن قامتيتىن قوعامدىق جانە جەكە ادام يگەرگەن ۇجىمدىق تاجىريبە تاعىلىمدارى جونىندە وقۋشىنىڭ بەرەتىن بىلىممەن شەكتەلىپ قانا قويماي، ونى ءارى قاراي ءوز بەتىنشە بەلسەندى، تانىمدىق ىس-ارەكەتتى ناتيجەسىندە يگەرۋى ءتيىس. وسىدان كەلىپ، وقىتۋ بارىسىندا وقۋشىنىڭ ىس-ارەكەتىندە تانىمدىق بەلسەندىلىكتى قالىپتاستىرۋ تالابى تۋىندايدى.
وقۋشىلار ومىرىندە قىزىعۋشىلىقتىڭ ءار ءتۇرلى كورىنىس تابادى. وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتىڭ قاي تۇرىندە بولماسىن تانىمدىق كومپونەنت بار. ايتسە دە، تانىمدىق دەپ قىزىعۋشىلىقتىڭ ەرەكشە ءتۇرىن – وقۋعا، عىلىمعا، ءبىلىمدى جيناقتاۋعا قىزىعۋشىلىقتى ايتادى. ول ادامنىڭ ءار نارسەگە اۋەستەنۋىنەن بايقالادى. بولمىستىڭ قانداي دا ءبىر سالاسىن تەرەڭ مەڭگەرۋ ءۇشىن، وعان تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتى كورسەتۋ قاجەت.
تانىمدىق قىزىعۋشىلىق تۇلعانى قوزعاۋشى كۇش ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. فيزيكا ساباعىندا تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتى قالىپتاستىرۋ ءوز الدىنا بولەك جاتقان ماسەلە ەمەس، ونىڭ ادىستەمەلىك جولى باسقا عىلىمدارمەن بىرىگە شەشىلەدى.
فيلوسوفيالىق تۇرعىدان كەلگەندە ادىستەمە – تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك ىس-ارەكەتتى قۇرۋ مەن ۇيىمداستىرۋدىڭ تاسىلدەرى، پرينسيپتىك جۇيەسى بولۋىمەن قاتار تانىم مەن ۇعىمنىڭ عىلىمي ادىستەرى تۋرالى ءىلىم. پەداگوگيكالىق زەرتتەۋدىڭ ادىستەمەسى عىلىمي تانىمدىق ىس-ارەكەتتەردىڭ تاسىلدەرىن، فورماسىن، ونىڭ قۇرىلىمدىق پرينسيپتەرىن بىرىگە قاراستىرادى.
پەداگوگيكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ادىستەمەسىنىڭ پرينسيپتەرى فيلوسوفيالىق تانىم تەورياسىنان باستاۋ الاتىن جانە ونىمەن تامىرلاستىعى تۇلعاعا بەرىلەتىن ءبىلىم، تاربيە، وقىتۋ جانە دامۋ ماسەلەسىن بىر-بىرىنەن بولمەي تۇتاستىقتا قاراستىرادى. سوندىقتان دا، تۇلعانىڭ مادەنيەتتانۋى مەن الەۋمەتتەنۋ بارىسىنداعى تانىمدىق قىزىعۋشىلىعى سالاسىنداعى اكسيولوگيالىق قۇندىلىقتاردى مەڭگەرۋ تەحنولوگياسى، شىعارماشىلىق جولداردى جەتىلدىرۋدەگى ادامي دامۋ مەن وزىندىك «مەننىڭ» وركەندەۋىندەگى تۇتاستىققا بۇگىندە ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ وتىرعان انتروپولوگيالىق، ەتنوپەداگوگيكالىق تانىمدارمەن بىرلىكتە قاراۋ ۋاقىت تالابىنان تۋىپ وتىرعان زاڭدىلىق. اسىرەسە، فيزيكا ىشىندەگى گەومەتريالىق وپتيكا وقىتۋ بارىسىندا اتقارىلاتىن ىس-ارەكەت ارقىلى وقۋشىلاردىڭ وزىندىك ىزدەنىسىن، قىزىعۋشىلىعىن قولداۋ – تابىسقا جەتۋدىڭ كىلتى.
وقۋشىنىڭ ءبىلىم الۋ سالاسىنداعى ىس-ارەكەت تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىنىڭ ءبىلىم الۋ سالاسىنداعى ىس-ارەكەت تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىنىڭ وركەندەۋى تۇلعانىڭ كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ، ۋاقىت دەڭگەيىنە ۇيلەسىمدى تابىستارعا جەتۋىنە جول اشاتىندىعى بەلگىلى. ال مۇنىڭ ناتيجەسى ولاردىڭ ەرتەڭگى ەڭبەكقور، قوعامدى وركەندەتەتىن تۇلعا بولۋىنا ىقپال ەتەدى.
سوندا، تانىمدىق قىزىعۋشىلىق تۇلعانىڭ ىس-ارەكەتى مەن كوزقاراسىنداعى سانالىلىقتى جەتىلدىرەتىن قوزعاۋشى كۇش دەپ تانىعان ءجون. وسى ورايدا تۇلعانىڭ ءوزىن-وزى جاڭالىققا قاراي وزگەرۋگە باعىتتاۋداعى عىلىمي ادىستەردىڭ تانىمدىق جولدارى ارقىلى گەومەتريالىق وپتيكانى وقىتۋعا قىزىقتىرۋ تۇرعىسىنان قاراستىرامىز.
الەۋمەتتانۋشىلار ادام بيولوگيالىق تىرشىلىك يەسى بولىپ تۋعانىمەن بەلگىلى ءبىر ورتادا جەتىلىپ، سول ورتانىڭ زاڭدىلىقتارىنا بايلانىستى الەۋمەتتەنەدى دەيدى. ادام نەعۇرلىم ورتامەن قارىم-قاتىناس جاساعان سايىن، ونىڭ بيولوگيالىق نەگىزىنىڭ كەي جاقتارى وزگەرىسكە ۇشىرايدى. ادامنىڭ ۇلت وكىلى بولۋ كورسەتكىشتەرى دە سوعان بايلانىستى بولماق.
ادامنىڭ الەۋمەتتەنۋى – ءومىر بويى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ وتىراتىن پروسەسس. الەۋمەتتەنۋ دەڭگەيى ەڭبەككە دەيىن، ەڭبەك ەتۋ قارساڭىندا جانە ەڭبەكتەن بوساۋ ۋاقىتى ءتارىزدى ءۇش كەزەڭنىڭ بارىسىندا قالىپتاسادى. بۇل ءۇش كەزەڭنىڭ قايسىسىندا بولماسىن ادامنىڭ تانىمدىق، ەموسيونالدىق جانە ەرىكتىك كومپونەنتتەرى داميدى. ادام الەۋمەتتەنۋ بارىسىندا بەلگىلى رولدەر اتقارادى. الەۋمەتتەنۋ پروسەسىنىڭ مازمۇنى جالپى قوعامدىق، ۇجىمدىق، حالىقتىق جانە ۇلتتىق مازمۇنعا يە بولادى. سەبەبى، بۇل قوعامدىق كاتەگوريالار ءوزىنىڭ بولمىس-تىرشىلىگىنە، ادەت-عۇرپىنا بايلانىستى وزىندىك تالاپتارىن، ءجۇرىس-تۇرىس نورمالارىن ادام بويىنا دامىتۋعا تالپىنادى. ءسويتىپ، تاربيە جانە وقىتۋ جەكە ادامنىڭ الەۋمەتتەنۋ نەگىزى بولا الادى. سول سەبەپتى، بەلگىلى ورتادا جەكە ادامنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ بەلسەندىلىگى وسى جاعدايلاردىڭ اسەر ەتۋىنە بايلانىستى بولادى. جەكە ادامنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەتىن فاكتورلار دەگەنىمىز – ادامنىڭ الەۋمەتتەنۋ پروسەسىنە سەبەپشى بولاتىن جاعدايلار. پەداگوگ ا.ۆ.مۋدريك ونى نەگىزگى ءۇش توپقا بولەدى:
ماكروفاكتورلار (كوسموس، پلانەتا، دۇنيە، مەملەكەت، قوعام) – جەر شارىنىڭ قاي جەرىندەگى بولماسىن ادامدارعا اسەر ەتەتىن فاكتورلار؛
مەزافاكتورلار – ۇلتتىق بەلگىلەرگە بايلانىستى اسەر ەتەتىن فاكتورلار (ايماق، اۋىل، قالا، كينو، تەلەديدار، ويىندار، ت.ب.)؛
ميكروفاكتورلار – ادامعا تىكەلەي اسەر ەتەتىن فاكتورلار (وتباس، قۇربى-قۇرداس، ميكروالەۋمەتتىك ورتا، وقۋ ورنى، جۇمىس ورنى، ت.ب.).
«تۇلعا» - ەرتەدەن كەلە جاتقان ۇعىم. تۇلعا – دەربەس ارەكەت ەتەتىن سۋبەكت، ادامنىڭ قوعامدىق ءومىرىنىڭ دارا نىساناسى. ول الەۋمەتتىك تىرشىلىك ەتۋ ءادىسى جاعىنان دارا بولادى، ونىڭ ءمانى ءينديۆيدتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىندە، ونىڭ وزىندىك دۇنيەسى ەرەكشە ءومىر جولىن بەلگىلەيدى.
تۇلعا – الەۋمەتتىك قاتىناستار مەن سانالى ىس-ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋشى، ناقتى قوعام مۇشەسى، ءوزىن باسقالاردان اجىراتا بىلەتىن، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنەتىن، ەسى كىرگەن ەرەسەك كىسى دەگەن سيپاتتاماعا لايىق دەپ ەسەپتەيدى اكادەميك ت.تاجىبايەۆ.
ا.ن.لەونتيەۆ تۇلعانى قوعامداعى ادامنىڭ دامۋ دارەجەسىنە بايلانىستى ونىڭ پسيحيكاسىندا بولاتىن جاڭا ساپا ەكەندىگىن ايتادى.
تۇلعا – ءوزىنىڭ ۇستانىمى، ومىرگە دەگەن ءوز كوزقاراسى، سانالى ەڭبەك ناتيجەسىندە قالىپتاسقان دۇنيەتانىمى بار ادام. مۇنداي ادام ءوز ورتاسىنان وق بويى وزىق تۇرادى. ونىڭ وزىندىك ويلاۋى، سەزىمدەرى، ەرىك-جىگەرى، جيناقتىلىق پەن ىشكى قۇمارلىعى جوعارى بولادى. تۇلعانىڭ تەرەڭدىگى ونىڭ باسقا ادامدارمەن، ورتامەن بايلانىسىنىڭ تەرەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەدى. سونىمەن، تۇلعا – جاي عانا ادام ەمەس، دارالىق ساپالارى، نىشاندارى، قابىلەتتەرى دامىعان، ىزدەنگىش، ويلاپ تابۋ ءۇشىن بەلسەندى ىزدەنۋشى ادام. س.ل.رۋبينشتەين تەك ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان ءوزىن-وزى دامىتۋ ارقىلى قالىپتاسقان جەكە ادام عانا وسىلايشا اتالۋعا قۇقىق الاتىندىعىن اتاپ وتەدى.
تۇلعا – بەلگىلى ءبىر قوعامنىڭ مۇشەسى، ول قانداي بولماسىن ءبىر ىسپەن اينالىسادى، ونىڭ ازدى-كوپتى تاجىريبەسى، ءبىلىمى، وزىنە ءتان وزگەشەلىكتەرى بولادى. وسى ايتىلعانداردىڭ جيىنتىعى ونى «جەكە تۇلعا» ەتەدى. جەكە تۇلعا – تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايلاردىڭ جەمىسى. ول الەۋمەتتىك ورتادا عانا قالىپتاسادى. جەكە تۇلعانىڭ پسيحيكالىق قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋىندا وقۋ-تاربيە پروسەسى شەشۋشى رول اتقارادى. ال، جەكە تۇلعانىڭ پسيحيكالىق دامۋى – ونىڭ ىس-ارەكەتى مەن مىنەز-قۇلقىنداعى سانالىعىنىڭ ءوسىپ جەتىلۋى.
وسىعان وراي، فيزيكا ءپانىنىڭ گەومەتريالىق وپتيكا ءبولىمىن وقىتۋدا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىق تۋدىرۋ ارقىلى تانىمدىق قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋ ءمۇعالىمنىڭ قولىندا.
ءاربىر ءمۇعالىم وقۋشىلارىنىڭ ءوز ءپانىن جاقسى وقىپ، ساباعىندا اسقان قىزىعۋشىلىقپەن شۇعىلدانعانىن قالايدى. كەيدە مۇعالىمدەر دە، اتا-انالار دا: «وقىعىسى كەلمەيدى»، «وقۋعا ارنالماعان ادام»، «وقيىن دەگەن نيەتى جوق، ايتپەسە جاقسى وقىر ەدى» دەپ ويلايدى. دەگەنمەن، وقۋشىلاردىڭ بىلىمگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ويداعىداي قالىپتاسپاعاندىعىن ءجيى بايقاۋعا بولادى.
بۇل سوزدەردىڭ استارىندا ۇلكەن ماسەلە بار، ول وقۋشىلاردىڭ پاندەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ جوقتىعى. اسىرەسە، فيزيكا پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى كوپتەپ بايقالا بەرمەيدى. فيزيكا – عىلىمي سالاعا جاتاتىن بولعاندىقتان، سايكەسىنشە ءبىلىم ساپاسى دا تومەندەيدى.
وسىنداي ماسەلەلەردىڭ الدىن-الۋدىڭ ماڭىزدى جولدارىنىڭ ءبىرى – فيزيكا ساباعىن وقىتۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارىن تۋدىرا وتىرىپ تانىمدىق قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. وسىعان وراي، ەڭ الدىمەن، «تانىم»، «تانىمدىق قىزىعۋشىلىق»، «تانىمدىق قابىلەتتىلىك» ۇعىمدارىنا تۇسىنىك بەرەمىز.
فيلوسوفيالىق سوزدىكتە: «تانىم – ىس-ارەكەتىنىڭ ادام ماقساتتارى ۇمتىلىستارىنىڭ نەگىزى بولاتىن ءبىلىمىن قالىپتاستىرۋشى، شىعارماشىلىق قىزمەتىنىڭ قوعامدىق-تاريحي پروسەسى. وي ەڭبەگى مەن دەنە ەڭبەگى بارىسىندا قاراما-قارسىلىق بار جەردە، شىعارماشىلىق، جاڭالىق اشۋشى جانە تۋدىرۋشى ىس-ارەكەت ورىنداۋشىلىق پەن جاتتاندىلىققا الەۋمەتتىك تۇرعىدان قاراما-قارسى قويىلعان جەردە، تانىم، كوبىنەسە رۋحاني ءوندىرىستىڭ ءتۇرلى سالالارىنداعى كاسىبي مامانداردىڭ ەرەكشە فۋنكسياسى رەتىندە كورىنەدى – دەگەن انىقتاما بەرىلگەن.
تانىم – فيلوسوفيالىق ۇعىم، ول اينالاداعى ماتەريالدىق شىندىقتى ادام ساناسىندا بەينەلەنۋى. قورشاعان دۇنيە وبەكتيۆتى تۇردە ءومىر سۇرەتىن بولعاندىقتان، ونىڭ زاتتارى مەن قۇبىلىستارى سانادا بەينەلەنەدى. كورۋ، سەزىنۋ، ءتۇيسىنۋ ارقىلى سەزىم مۇشەلەرىمىزگە ماتەريالدىق زاتتار اسەر ەتەدى دە، ءبىز ولاردى قابىلدايمىز. قابىلدانعان دۇنيەنى تانىپ بىلەمىز. سەزىم ارقىلى تانىعان دۇنيەنى عىلىمي بىلىممەن بايلانىستىرعاندا عانا ءبىلىم قالىپتاسادى. قابىلداۋ بارىسىندا سىرتقى سەزىمدەر مەن ىشكى سەزىمدەر بىرىگە وتىرىپ، تانىمدى ناقتىلاي تۇسەدى.
ادام بالاسى تانىم ارقىلى بىلمەۋدەن بىلۋگە كوشىپ وتىرادى. ول زاتتى، قۇبىلىستى تانىعاننان كەيىن، ەندى تانىس ەمەستەرىن بىلۋگە ۇمتىلادى، ىزدەنەدى. ءسويتىپ، تولىق ەمەس، جەتىلمەگەن ءبىلىم، تولىق بىلىمگە قاراي داميدى.
تانۋ ءۇشىن ادام دۇنيەگە بەلسەندى اسەر ەتەدى، وعان ىقپال جاساپ، وزگەرتەدى، ەكىنشى قات وندىرەدى، سونىڭ ناتيجەسىندە ءوزى دە وزگەرەدى. شىنىمەن دە، وقۋ تانىمى – وقىتۋ ءۇردىسىنىڭ ماڭىزدى سيپاتتاماسىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. ەگەر وقىتۋدى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قاراستىرساق، ياعني، نەگىزىنەن وقۋشىنىڭ ماتەريالدى قالاي مەڭگەرىپ، يگەرۋىنە كوڭىل بولسەك، ول باستى ءماندى قاتىناس بولىپ سانالادى. ءبىراق، وقىتۋدى الەۋمەتتىك تاجىريبەنى بەرەتىن ماقساتتى ارەكەت جاعىنان قاراستىرساق، وندا بۇل قىزمەتكە باستى جانە ەرەكشەلىك رەتىندە: ەكى ارەكەت اراسىنداعى قاتىناس – وقۋ جانە وقىتۋ بولىپ بولىنەدى. وقىتۋ – وقىتاتىن ادامنىڭ قىزمەتى، ال وقۋ – وقيتىن ادامنىڭ قىزمەتى.
تانىم وقۋدان تىس تا ىسكە اسۋى مۇمكىن، ال ءوزارا بايلانىسقان وقىتۋ مەن وقۋ ارەكەتى تەك وقىتۋ ۇردىسىندە عانا بولادى. ولار بىرىگىپ، بارلىق ديداكتيكالىق قاتىناس جۇيەسىن، اسىرەسە تانىمدىق جۇيەنى انىقتاپ، ۇيىمداستىرادى. وسىلايشا، ديداكتيكا ءپانى سيپاتتالادى. وقىتۋ قۇبىلىسىن زەرتتەۋ كەزىندە، شىندىعىندا ءۇش وبەكت اراسىنداعى، ءمۇعالىم، وقۋشى جانە وقۋ ماتەريالى اراسىنداعى تاۋەلدىلىكتى ەسەپتەۋ كەرەك.
قورىتا كەلگەندە، تانىم ارقىلى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ باستى بەلگىلەرى، ۇقساستىقتارى مەن ايىرماشىلىقتارى جايىنداعى بەينەلى قابىلداۋ ناتيجەسىندە ۇعىم تۋادى. سونىمەن قاتار، تانىم – پراكتيكالىق قىزمەت بارىسىندا ىسكە اسادى.
سادۋ جازيرا داۋلەت قىزى
الماتى قالاسى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 2 كۋرس ماگيسترانتى
You Might Also Like
-
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جوو دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ فاكۋلتەتىنىڭ وقىتۋشىسى ىبىرايىموۆا س.س.، ماتەماتيكا ماگيسترى
-
ەگەر سىزدە سايتتاردىڭ اشىلۋىندا قيىندىقتار تۋىنداسا، كەلەسى ءادىستى بايقاپ كورىڭىز.
