عىلىمي جوبا جازبالارىن جۇرگىزۋ جولدارى
پاۆلودار قالاسىنىڭ
№29 جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
اسەمگۇل ارىستان قىزى اپسالياموۆا
عىلىمي جوبا جازبالارىن جۇرگىزۋ جولدارى
ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الىپ، ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرۋى ەكونوميكانىڭ، وقۋ - ءبىلىمنىڭ، مادەنيەتتىڭ، ادەبيەتتىڭ، ونەر - ءبىلىمنىڭ، ت. ب. سالالاردىڭ ءوسىپ - وركەندەۋىنە جول اشتى. جاس ۇرپاقتىڭ بويىنداعى قابىلەتىن كورۋ، دامىتۋ، ونى ودان ءارى جەتىلدىرۋ باعىت سىلتەۋ - بۇگىنگى كۇنى وزەكتى ماسەلەسى. قاشاندا بولسىن، ىلگەرىلەۋگە اپاراتىن العى شارت – ساپالى بىلىمگە كەلىپ تىرەلەرى شارتتى قۇبىلىس. مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى جاس ۇرپاقتىڭ بويىنداعى ىزدەنگىشتىك قاسيەتتەرىن دامىتۋ، ودان ءارى جەتىلدىرۋ، عىلىمي شىعارماشىلىققا باعىت سىلتەۋ وزەكتى مىندەت. سول ءۇشىن بالالاردىڭ قابىلەتىن دارىندىلىعىنا زەر سالۋ، دارىندىلاردى تاني ءبىلۋ قوعام دامۋىنا، كەلەشەك ومىرگە دارىندى بالالاردىڭ قوعامعا تيگىزەر پايداسىن ءبىلۋ قاجەتتى.
وسى باعىتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ 1996 جىلى 24 مامىردا دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپتەردى قولداۋ جانە دامىتۋ تۋرالى وكىمىن جاريالاپ، سول جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىندە اتالمىش وكىمدى جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى شىقتى [1].
كوپتەگەن تانىمال عالىمداردىڭ پىكىرىنشە ەل باسىنىڭ وكىمىن جۇزەگە اسىرۋدا تاپتىرمايتىن قۇرالداردىڭ ءبىرى – مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن ارتتىرۋ. بۇل اتالعان شارانى كەشەندى ءارى جۇيەلى تۇردە ورىنداعاندا ءار وقۋشىنىڭ بويىنداعى دارىندىلىق قابىلەتتەرىنىڭ ايقىن كورىنىسىن كورۋگە جانە ونى داعدىلاۋعا مۇمكىندىك تۋادى.
شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ وقۋشى بويىندا قالىپتاسۋى ونىڭ سانا - سەزىمىن دامىتادى، تولعاندىرادى، شابىت بەرەدى. جالپى قازاق حالقى – دارىندى حالىق. ونىڭ ءان - جىرى، ولەڭ - كۇيى، ايتىسى، ماقال - ماتەلدەرى سەزىمدى بۋىرقانتىپ، كۇش جىگەر بەرەتىن ناعىز شىعارماشىلىقتىڭ ياعني، دارىندىلىقتىڭ باستاۋى.
جالپى دارىندىلىقتى زەرتتەۋ - الەمدىك دەڭگەيدە كوپتەگەن عالىمداردىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەگەن ماسەلە. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا گ. ايزەنك، م. كارنە، ر. س. نەموۆ، م. ب. تەپلوۆ سياقتى بەلگىلى پسيحولوگتار باستاعان زەرتتەۋلەردى بۇگىندە قازاقستاندىق عالىمدار ق. جارىقبايەۆ، ءا. الدامۇراتوۆ، ءۇ. ب. جەكسەنبايەۆا، ءا. و. المابايەۆ ت. ب. جالعاستىرۋدا. پسيحولوگ ءا. الدامۇراتوۆ «دارىندىلىق – ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر ىسكە دەگەن ايىرىقشا قابىلەتتىلىگى، ءومىردىڭ قانداي دا ءبىر سالاسىندا ءوزىن ەرەكشە قىرىنان كورسەتۋى»، دەگەن انىقتاما بەرگەن.
قازاقستاندا دارىندى بالالاردىڭ قابىلەتىن دامىتۋ باعىتىندا مەكتەپتەر بۇرىننان بار. جاۋتىكوۆ اتىنداعى ارناۋلى فيزيكا - ماتەماتيكالىق مەكتەبى، ك. بايسەيىتوۆا جانە ا. جۇبانوۆ اتىنداعى مۋزىكالىق مەكتەپتەر، قازاق مەملەكەتتىك كوركەم اكادەمياسى جانىنداعى كوركەم ونەر مەكتەبى جانە ت. ب. جاس تالانت وكىلدەرىنە ارنالعان ۇيىرمەلەر ت. ب. ايتۋىمىزعا بولادى.
دارىندىلاردىڭ كوبىنەسە بايقاۋلاردان، وليمپيادالاردان تابىلاتىنى كوپشىلىككە بەلگىلى جانە ەسىمىزدە.
قازىرگى زامان اعىمى بۇل جۇمىستى جۇيەلەندىرۋدى جانە تەرەڭدەتۋدى تالاپ ەتۋدە. بىلتىرعى جىلدان باستاپ «دارىن» ورتالىعى اقتوبە، شىمكەنت، پاۆلودار، وسكەمەن قالالارىندا قۇرىلدى. سونىمەن بىرگە وسكەمەن قالاسىندا رەسپۋبليكالىق ەكسپەريمەنتالدى «ارينا» الاڭى جۇمىس ىستەۋدە. ال اتىراۋ قالاسىندا دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپ - ينتەرنات اشىلدى.
عىلىمي جوبا جازۋ دا بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ بولاشاققا زور ءۇمىت ارتۋىنان تۋىندايدى. ءقازىر مەكتەپ وقۋشىلارىنا عىلىمي جوبا جازۋعا جەتەكشىلىك ەتۋ، كەڭەس بەرۋ جۇمىستارى قالاي اتقارىلۋدا، تاقىرىپ تاڭداۋدا ت. ب. قانداي قيىندىقتار تۋىنداۋدا دەگەن ماسەلەلەردى تالقىلاۋ بايانداما بارىسىندا كوتەرىلگەن مىندەت بولدى.
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە بايلانىستى عىلىمي جۇمىستار جازۋدا مەكتەپ وقۋشىلارىنا كوبىنەسە اۋقىمدى تاقىرىپ بەرىلگەندىكتەن قيىندىقتارعا كەزدەسىپ جاتادى. مىسالى «س. تورايعىروۆ شىعارمالارىنىڭ ءتىلى» دەگەن تاقىرىپتا جازىلعان عىلىمي جۇمىس وقۋشى ءۇشىن وتە كۇردەلى، دوكتورلىق ديسسەرتاسيا تاقىرىبى سياقتى. وقۋشى مەن جەتەكشىسى عىلىمي جوبا جازار الدىندا تاقىرىپ تاڭداۋ جۇمىستارىن اتقارۋى ءتيىس. بۇرىن زەرتتەلگەن، عىلىمي تۇرعىدان جان-جاقتى زەردەلەنگەن تاقىرىپتى الۋدىڭ قانشا قاجەتتىگى بار. سوندىقتان وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە سايكەس، وقۋشىنى قىزىقتىراتىن تاقىرىپتار الىنۋى ءتيىس. وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە سايكەس الىنباعان دەگەنگە مىسال كەلتىرسەك، ورىس ءتىلدى مەكتەپتىڭ 5 - سىنىپ وقۋشىسى (قازاقشا ازەر تۇسىنەتىن وقۋشى) «ورحون - ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءتىلى» دەگەن تاقىرىپتا عىلىمي جوباسىن جازىپتى. تاريحي گرامماتيكاعا بايلانىستى ەڭبەكتەردى، سوناۋ 1889 جىلدارى شىققان ەڭبەكتەردى دە قاراستىرعان كورىنەدى. وسىدان بايقاعانىمىزداي عىلىمي جوباعا شىنايىلىق تا قاجەت.
تاقىرىپتىڭ تىم اۋقىمدى بولۋى دا جۇمىستىڭ ماقسات - مىندەتتەرىن شەشۋدە قيىندىق تۋعىزادى، وي شاشىراڭقىلىعىنا اپارادى.
مىسالى، ءى. جانسۇگىروۆ شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى قانداي تاقىرىپتاردى الۋعا بولادى.
1.«ءى. جانسۇگىروۆ شىعارمالارىنىڭ ءتىلىنىڭ لەكسيكا - گرامماتيكالىق سيپاتى»؛
2 «جانسۇگىروۆ پوەزياسىنداعى جالپىحالىقتىق ادەبي تىلگە ءتان دىبىستىق گارمونيا»؛
3. «اقىن تۋىندىلارىندا حالىقتىق اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلى كورىنىسى، جالپىحالىقتىق جانە اۆتورلىق تۇراقتى تىركەستەردىڭ جۇمسالۋ بارىسى»؛
4. ءى. جانسۇگىروۆ پوەزياسىنداعى كونەرگەن سوزدەر مەن ەتنوگرافيزمدەردىڭ ستيلدىك ماقساتتا قولدانىلۋى؛
5. جالپىحالىقتىق جانە اۆتورلىق قولدانىستاعى كەيبىر مورفولوگيالىق تۇلعالاردىڭ مەن قوس سوزدەردىڭ ستيلدىك تابيعاتى؛
6. ءى. جانسۇگىروۆ شىعارماشىلىعىنداعى حالىقتىق جانە اۆتورلىق ايشىقتار؛
7. جانسۇگىروۆ شىعارمالارىندا كەزدەسەتىن تروپ تۇرلەرىنىڭ قىزمەتى؛
8. اقىننىڭ پوەتيكالىق ءسوز قولدانىستارى: كەيىپتەۋ، سيمۆول، گيپەربولالىق قولدانىستار؛
9. اقىننىڭ حالىقتىق شىعارمالارعا ءتان اللەگوريالىق قالىپپەن جىرلاۋ ءۇردىسى ت. ب.
بۇل ءبىر عانا اقىن تۋىندىلارىن زەرتتەۋگە ارنالعان ناقتىلىق بار، وقۋشى جاس ەرەكشەلىگىنە ساي الىنعان تاقىرىپتار.
№29 جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
اسەمگۇل ارىستان قىزى اپسالياموۆا
عىلىمي جوبا جازبالارىن جۇرگىزۋ جولدارى
ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الىپ، ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرۋى ەكونوميكانىڭ، وقۋ - ءبىلىمنىڭ، مادەنيەتتىڭ، ادەبيەتتىڭ، ونەر - ءبىلىمنىڭ، ت. ب. سالالاردىڭ ءوسىپ - وركەندەۋىنە جول اشتى. جاس ۇرپاقتىڭ بويىنداعى قابىلەتىن كورۋ، دامىتۋ، ونى ودان ءارى جەتىلدىرۋ باعىت سىلتەۋ - بۇگىنگى كۇنى وزەكتى ماسەلەسى. قاشاندا بولسىن، ىلگەرىلەۋگە اپاراتىن العى شارت – ساپالى بىلىمگە كەلىپ تىرەلەرى شارتتى قۇبىلىس. مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى جاس ۇرپاقتىڭ بويىنداعى ىزدەنگىشتىك قاسيەتتەرىن دامىتۋ، ودان ءارى جەتىلدىرۋ، عىلىمي شىعارماشىلىققا باعىت سىلتەۋ وزەكتى مىندەت. سول ءۇشىن بالالاردىڭ قابىلەتىن دارىندىلىعىنا زەر سالۋ، دارىندىلاردى تاني ءبىلۋ قوعام دامۋىنا، كەلەشەك ومىرگە دارىندى بالالاردىڭ قوعامعا تيگىزەر پايداسىن ءبىلۋ قاجەتتى.
وسى باعىتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ 1996 جىلى 24 مامىردا دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپتەردى قولداۋ جانە دامىتۋ تۋرالى وكىمىن جاريالاپ، سول جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىندە اتالمىش وكىمدى جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى شىقتى [1].
كوپتەگەن تانىمال عالىمداردىڭ پىكىرىنشە ەل باسىنىڭ وكىمىن جۇزەگە اسىرۋدا تاپتىرمايتىن قۇرالداردىڭ ءبىرى – مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن ارتتىرۋ. بۇل اتالعان شارانى كەشەندى ءارى جۇيەلى تۇردە ورىنداعاندا ءار وقۋشىنىڭ بويىنداعى دارىندىلىق قابىلەتتەرىنىڭ ايقىن كورىنىسىن كورۋگە جانە ونى داعدىلاۋعا مۇمكىندىك تۋادى.
شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ وقۋشى بويىندا قالىپتاسۋى ونىڭ سانا - سەزىمىن دامىتادى، تولعاندىرادى، شابىت بەرەدى. جالپى قازاق حالقى – دارىندى حالىق. ونىڭ ءان - جىرى، ولەڭ - كۇيى، ايتىسى، ماقال - ماتەلدەرى سەزىمدى بۋىرقانتىپ، كۇش جىگەر بەرەتىن ناعىز شىعارماشىلىقتىڭ ياعني، دارىندىلىقتىڭ باستاۋى.
جالپى دارىندىلىقتى زەرتتەۋ - الەمدىك دەڭگەيدە كوپتەگەن عالىمداردىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەگەن ماسەلە. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا گ. ايزەنك، م. كارنە، ر. س. نەموۆ، م. ب. تەپلوۆ سياقتى بەلگىلى پسيحولوگتار باستاعان زەرتتەۋلەردى بۇگىندە قازاقستاندىق عالىمدار ق. جارىقبايەۆ، ءا. الدامۇراتوۆ، ءۇ. ب. جەكسەنبايەۆا، ءا. و. المابايەۆ ت. ب. جالعاستىرۋدا. پسيحولوگ ءا. الدامۇراتوۆ «دارىندىلىق – ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر ىسكە دەگەن ايىرىقشا قابىلەتتىلىگى، ءومىردىڭ قانداي دا ءبىر سالاسىندا ءوزىن ەرەكشە قىرىنان كورسەتۋى»، دەگەن انىقتاما بەرگەن.
قازاقستاندا دارىندى بالالاردىڭ قابىلەتىن دامىتۋ باعىتىندا مەكتەپتەر بۇرىننان بار. جاۋتىكوۆ اتىنداعى ارناۋلى فيزيكا - ماتەماتيكالىق مەكتەبى، ك. بايسەيىتوۆا جانە ا. جۇبانوۆ اتىنداعى مۋزىكالىق مەكتەپتەر، قازاق مەملەكەتتىك كوركەم اكادەمياسى جانىنداعى كوركەم ونەر مەكتەبى جانە ت. ب. جاس تالانت وكىلدەرىنە ارنالعان ۇيىرمەلەر ت. ب. ايتۋىمىزعا بولادى.
دارىندىلاردىڭ كوبىنەسە بايقاۋلاردان، وليمپيادالاردان تابىلاتىنى كوپشىلىككە بەلگىلى جانە ەسىمىزدە.
قازىرگى زامان اعىمى بۇل جۇمىستى جۇيەلەندىرۋدى جانە تەرەڭدەتۋدى تالاپ ەتۋدە. بىلتىرعى جىلدان باستاپ «دارىن» ورتالىعى اقتوبە، شىمكەنت، پاۆلودار، وسكەمەن قالالارىندا قۇرىلدى. سونىمەن بىرگە وسكەمەن قالاسىندا رەسپۋبليكالىق ەكسپەريمەنتالدى «ارينا» الاڭى جۇمىس ىستەۋدە. ال اتىراۋ قالاسىندا دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپ - ينتەرنات اشىلدى.
عىلىمي جوبا جازۋ دا بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ بولاشاققا زور ءۇمىت ارتۋىنان تۋىندايدى. ءقازىر مەكتەپ وقۋشىلارىنا عىلىمي جوبا جازۋعا جەتەكشىلىك ەتۋ، كەڭەس بەرۋ جۇمىستارى قالاي اتقارىلۋدا، تاقىرىپ تاڭداۋدا ت. ب. قانداي قيىندىقتار تۋىنداۋدا دەگەن ماسەلەلەردى تالقىلاۋ بايانداما بارىسىندا كوتەرىلگەن مىندەت بولدى.
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە بايلانىستى عىلىمي جۇمىستار جازۋدا مەكتەپ وقۋشىلارىنا كوبىنەسە اۋقىمدى تاقىرىپ بەرىلگەندىكتەن قيىندىقتارعا كەزدەسىپ جاتادى. مىسالى «س. تورايعىروۆ شىعارمالارىنىڭ ءتىلى» دەگەن تاقىرىپتا جازىلعان عىلىمي جۇمىس وقۋشى ءۇشىن وتە كۇردەلى، دوكتورلىق ديسسەرتاسيا تاقىرىبى سياقتى. وقۋشى مەن جەتەكشىسى عىلىمي جوبا جازار الدىندا تاقىرىپ تاڭداۋ جۇمىستارىن اتقارۋى ءتيىس. بۇرىن زەرتتەلگەن، عىلىمي تۇرعىدان جان-جاقتى زەردەلەنگەن تاقىرىپتى الۋدىڭ قانشا قاجەتتىگى بار. سوندىقتان وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە سايكەس، وقۋشىنى قىزىقتىراتىن تاقىرىپتار الىنۋى ءتيىس. وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە سايكەس الىنباعان دەگەنگە مىسال كەلتىرسەك، ورىس ءتىلدى مەكتەپتىڭ 5 - سىنىپ وقۋشىسى (قازاقشا ازەر تۇسىنەتىن وقۋشى) «ورحون - ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءتىلى» دەگەن تاقىرىپتا عىلىمي جوباسىن جازىپتى. تاريحي گرامماتيكاعا بايلانىستى ەڭبەكتەردى، سوناۋ 1889 جىلدارى شىققان ەڭبەكتەردى دە قاراستىرعان كورىنەدى. وسىدان بايقاعانىمىزداي عىلىمي جوباعا شىنايىلىق تا قاجەت.
تاقىرىپتىڭ تىم اۋقىمدى بولۋى دا جۇمىستىڭ ماقسات - مىندەتتەرىن شەشۋدە قيىندىق تۋعىزادى، وي شاشىراڭقىلىعىنا اپارادى.
مىسالى، ءى. جانسۇگىروۆ شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى قانداي تاقىرىپتاردى الۋعا بولادى.
1.«ءى. جانسۇگىروۆ شىعارمالارىنىڭ ءتىلىنىڭ لەكسيكا - گرامماتيكالىق سيپاتى»؛
2 «جانسۇگىروۆ پوەزياسىنداعى جالپىحالىقتىق ادەبي تىلگە ءتان دىبىستىق گارمونيا»؛
3. «اقىن تۋىندىلارىندا حالىقتىق اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلى كورىنىسى، جالپىحالىقتىق جانە اۆتورلىق تۇراقتى تىركەستەردىڭ جۇمسالۋ بارىسى»؛
4. ءى. جانسۇگىروۆ پوەزياسىنداعى كونەرگەن سوزدەر مەن ەتنوگرافيزمدەردىڭ ستيلدىك ماقساتتا قولدانىلۋى؛
5. جالپىحالىقتىق جانە اۆتورلىق قولدانىستاعى كەيبىر مورفولوگيالىق تۇلعالاردىڭ مەن قوس سوزدەردىڭ ستيلدىك تابيعاتى؛
6. ءى. جانسۇگىروۆ شىعارماشىلىعىنداعى حالىقتىق جانە اۆتورلىق ايشىقتار؛
7. جانسۇگىروۆ شىعارمالارىندا كەزدەسەتىن تروپ تۇرلەرىنىڭ قىزمەتى؛
8. اقىننىڭ پوەتيكالىق ءسوز قولدانىستارى: كەيىپتەۋ، سيمۆول، گيپەربولالىق قولدانىستار؛
9. اقىننىڭ حالىقتىق شىعارمالارعا ءتان اللەگوريالىق قالىپپەن جىرلاۋ ءۇردىسى ت. ب.
بۇل ءبىر عانا اقىن تۋىندىلارىن زەرتتەۋگە ارنالعان ناقتىلىق بار، وقۋشى جاس ەرەكشەلىگىنە ساي الىنعان تاقىرىپتار.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
