InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى
«№ 8 ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن ەستەتيكالىق تاربيە مەكتەپ - كەشەنى» مم

سەكسيا: ەتنومادەنيەتتانۋ
عىلىمي جوبا تاقىرىبى: «قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامى – قۇرتتىڭ ادام اعزاسىنا پايداسى»
ورىنداعان:چۋسوۆيتينا ولەسيا 3 «گ» سىنىپ
جەتەكشىسى: قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانى ءمۇعالىمى سمايلوۆا ءاليا ءابۋتالىپ قىزى
پەتروپاۆل ق. 2011 ج.
مازمۇنى

1. اڭداتپا 1
2. كىرىسپە 2
3. قۇرت – ادام دەنساۋلىعىنا قاجەتتى قۇندىلىق 3 - 5
4. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق برەندى – قۇرت 6
5. قورىتىندى 7
6. پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى 8

اڭداتپا

بۇل جوبا قازاق حالقىنىڭ بايىرعى تاعامى – قۇرتتىڭ پايداسىن زەرتتەگۋ ارنالعان.
قۇرت – سۇتتەن جاسالعان ۇلتتىق تاعام. قۇرت – ءسوزىنىڭ ماعىناسى دا قۇرعاتىلعان، كەپتىرىلگەن ءسۇت دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بۇل تاعام اقۋىزدارعا وتە باي، ادام دەنساۋلىعىنا وتە پايدالى.
جوبامدا قۇرتتى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق برەندى رەتىندە الەمدىك نارىققا شىعارۋعا بولاتىنىن اتاپ كەتتىم.
كىرىسپە
قازاق حالقى استى وتە جوعارى باعالاعان ءارى قاستەرلەي بىلگەن. ەل - جۇرت جادىندا ماڭگى جاتتالىپ قالعان «اس – ادامنىڭ ارقاۋى» دەگەن قاعيدا وسىنداي تەرەڭ ۇعىمنىڭ قالتقىسىز تۇسىنىگى بولىپ قالىپتاسقان. حالقىمىز ادام ومىرىندە تاماقتىڭ ورنىن تىرشىلىككە قاجەتتى قۇندىلىقتاردىڭ بارىنەن دە جوعارى قويعان. بۇعان «استان ۇلكەن ەمەسسىڭ» نەمەسە «ارپا، بيداي اس ەكەن، المىس، كۇمىس تاس ەكەن»، «استى قورلاما قۇستىرار» دەگەن سەس، ەسكەرتپەلەر مەن ماقال - ماتەلدەر دە كۋا بولا الادى. قالاي ايتىلسا دا، قاي زاماندا ايتسا دا حالىق استى قۇرمەتتەۋ مەن باعالاۋدىڭ جولىن دا، ءجون - جوسىعىن دا، ونى ءدامدى ەتىپ ازىرلەۋدىڭ كوزىن، كەزىن، رەتىن تابا بىلگەن. ەل مەن ەلدى تاتۋلاستىرۋ دا، جاقسىلار مەن جايساڭداردى قۇرمەتتەۋ دە، وزدەرىنىڭ مىرزالىق، مارتتىك ۇلگىلى، ونەگەلى قاسيەتتەرى مەن ارتىقشىلىقتارىن ءبىلدىرۋ دە، ەل داۋلەتى مەن قارىم - قابىلەتىن، تۇسىنىگىن تانىتۋدى دا، قازاق كەڭ داستارقان ارقىلى ياعني اس، قوناقاسى ارقىلى كورسەتكەن. وسى جولدا تۇشىمدى ءسوز ايتىپ، ءدامدى تاعام بەرۋمەن بىرگە ونىڭ تازا، ءبۇتىن ىدىستارىنا دەيىن ەرەكشە نازاردا بولعان. سىرتتان كەلگەن كىسىلەر دە ەلدى وسى قوناقاسى بەرۋدىڭ جولى مەن ءجونى ارقىلى سىناپ، باعاسىن بەرگەن. دەمەك ۇلت مادەنيەتىندە تاماق، ءدام تاتىرۋ – ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق جانە ءتالىم - تاربيەلىك قىزمەت اتقارعان. بۇل ىستە ارينە، قازاق حالقىنىڭ قوناقجايلىق ءداستۇرى شەتەلدەردە ەرتە زاماننان - اق اڭىز بولىپ تاراعان. قازاق قوناقاسى بەرۋدە قوناق تاڭداۋدى، باسقا ۇلت، ءدىن وكىلدەرى دەپ ءبولۋدى دە بىلمەگەن، تورگە شىعارىپ اشىق قاباق تانىتقان، دوستىق كوڭىلىن كورسەتكەن. شارشاعاندارىنا، مۇقتاجدارىنا ات، اس، كولىك سىيلاي دا بىلگەن.

اس، تاماق دايىنداۋدى قازاق ايەلدەرگە جۇكتەگەن. قازاق ايەلدەرى تاعامنىڭ الۋان تۇرلەرىن دايىنداۋىمەن بىرگە قىستا دا، جازدا دا ونىڭ تازا ءارى بۇزىلماي ساقتالۋىنىڭ ءادىس - تاسىلدەرى مەن جولدارىن دا تابا بىلگەن. بۇل قاعيدالاردى ايەلدەر ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتكىزىپ، كەيىنگىلەرگە ۇيرەتىپ وتىرعان. مىسالى، ولار ەتتى ىستاپ ساقتاۋدى، قىمىزدى جازدا سالقىن ۇستاۋدى، مايدى كوگەرتپەي كۇتۋدى، باسقا تاماقتاردى دا بۇزىلماي ساقتالۋىنىڭ عاسىرلار بويى ۇمىتىلماي كەلە جاتقان بايىرعى حالىقتىق ادىستەرى مەن امالدارىن اسىرەسە اۋىلدىق جەرلەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەتكىزدى جانە ونى ءالى دە قولدانىپ كەلەدى. اسىرەسە، قىمىز بەن شۇباتتى باپتاۋدىڭ، قۇرت، ىرىمشىك، ەجىگەي، سارى ماي سياقتى جەڭسىك تاعامداردى دايىنداۋدا قازاق ايەلدەرىنىڭ شەبەرلىگى مەن ونەرى ۇلگى ەتىپ، قالاي ماداقتاۋعا تۇرارلىق.

قازاق حالقى استى ءۇش تۇرگە بولەدى. ولار اق (ءسۇت تاعامدارى)، قىزىل (ەت تاعامدارى) جانە كوك (جەمىس تاعامدارى).
مال جانە ونان الىناتىن ونىمدەر قازاقتىڭ باستى بايلىق قورى. سونىڭ ىشىندە ۇلت تاعامدارىنىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ تابىلاتىن ءسۇتتىڭ ورنى ءبىر بولەك. ءسۇت تاعامدارىن حالىق ءبىر سوزبەن اق دەپ اتايدى. وسى اقتان بىرنەشە جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار بويى حالىق اسا باي تاجىريبە جيناقتاي جۇرە ودان جۇزدەن استام تاماق تۇرلەرى مەن دايىنداۋ ادىستەرىن جاساعان. جانە ولاردىڭ كوپتەگەن قىزىقتى اتاۋلارى مەن ورنى جانە الۋان ءتۇرلى ەرەكشە جاساۋ، ءپىسىرۋ جولدارى تاعى بار. ءسويتىپ ءبىر سۇتتەن سۇيىق، قويۋ، قويمالجىڭ، اششى، تۇششى، جۇمساق، قاتتى، ۇنتاق تاعامدار جاساپ شىعارعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى قازىرگى كەزدە قازاق داستارقانىنان سيرەك كورىنەتىن جەڭسىك اس قاتارىنا جاتادى.

ءسۇت - حيميالىق قۇرامى جاعىنان تاماشا تاعام. ونىڭ قۇرامىندا ادام اعزاسىنىڭ قالىپتى جەتىلۋى ءۇشىن بارلىق زات بار. سوعان وراي وعان فيزيولوگيالىق قۇندىلىعى جاعىنان بىردە ءبىر ازىق تەڭ كەلە المايدى. ءسۇت باسقا ونىمدەردىڭ بيولوگيالىق قۇندىلىعىن كوتەرەدى. اس قورىتۋ بەزدەرىنىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىن ۇنەمى جاقسارتىپ وتىرادى. ءسۇتتى پايدالانىپ ءار ءتۇرلى تاعامدار دايىنداۋعا بولادى. ايران ۇيىتىپ، ىرىمشىك، قۇرت كەپتىرۋدەن باستاپ، بوتقا پىسىرۋگە دەيىن وسى ءبىر كەرەمەت ءونىم پايدالانىلادى. ال ءسۇت قوسىپ دايىندالعان تاعام وتە ءدامدى بولادى. ونىڭ ۇستىنە ءسۇت ونىمدەرىنىڭ دارۋلىك قاسيەتى بار. ولار ەمدەۋ، الدىن الۋ، ديەتالىق تاعام رەتىندە دە قولدانىلىپ ءجۇر.
جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتى:
قازاق حالقىنىڭ بايىرعى تاعامى – قۇرتتىڭ پايداسىن انىقتاۋ ارقىلى ماڭىزىن كورسەتۋ. قازاقتىڭ بايىرعى تاعامى قۇرتتى ۇلتتىق برەند رەتىندە الەمدىك نارىققا شىعارۋ قاجەتتىلىگىن
ءتۇسىندىرۋ.
جوبانىڭ مىندەتتەرى:
- قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامى – قۇرتپەن تانىسۋ؛
- قۇرتتىڭ قازاق ومىرىندە الاتىن ورنىن كورسەتۋ؛
- قۇرتتىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسىن كورسەتۋ.
ماسەلە: قۇرتتىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى بار ەكەنىن زەرتتەۋ.
زەرتتەلەتىن زات: قۇرتتىڭ تىرشىلىككە قاجەتتى قۇندىلىعىن زەرتتەۋ


ءىشى - باۋىرىمىز قۇرىسىپ - تىرىسىپ، كوزىمىز قاراۋىتقاندا، ويباي دارۋمەنىمىز ازايىپ كەتتى دەپ شىعامىز. وندايدا بانان، كيۆي، اپەلسين جەۋ كەرەك دەپ اقىل ايتاتىندار دا تابىلادى.
وسى ءبىزدىڭ اتام قازاق اپەلسين كورمەي ءوستى عوي، ولار نەگە قۇلاپ، تالىپ قالماعان دەپ تاڭعالامىز. سويتسەك، ولاردىڭ ىشكەن - جەگەنى ناعىز دارۋمەندەردىڭ كوزى ەكەن. كوگوراي شالعىندى جالپاعىنان باسىپ جايىلعان سيىردىڭ ءسۇتى، تۇيەنىڭ شۇباتى مەن جىلقىنىڭ قىمىزى – دارۋمەننىڭ، كۇش - قۋاتتىڭ كوزى وسىلار ەكەن. دۇكەندەردە ساتىلاتىن سىردى قازاقشالاپ سىرتىنا “ىرىمشىك” دەپ جازىپ قويادى. ءبىراق سىردىڭ ءدامى قازاقتىڭ قوزى قارىن قوسىپ قايناتقان ىرىمشىگىنىڭ ساداعاسىنا دا تاتىمايتىنىن، اسىرەسە، اۋىل قازاعى جاقسى بىلەدى. اڭگىمە ونىڭ دامىندە عانا ەمەس. عىلىمي زەتتەۋلەر كورسەتكەندەي، سيىردىڭ قۇرامىندا، 100 گرامعا شاققانداعى اقۋىزدىڭ مولشەرى 22، 85 - 34، 52% بولسا، قازاق ىرىمشىگىندەگى اقۋىزدىڭ مولشەرى 40 - 42% ەكەن. سىر قۇرامىندا كومىرتەگى ارى كەتسە 4، 52%- تەن اسپايدى، ال ىرىمشىكتە ول 10، 93% بولادى. ادام اعزاسىنداعى سۇيەك ۇلپالارىنىڭ مىقتى بولۋى ءۇشىن ەڭ قاجەت ەلەمەنت فوسفور بولسا، ءداستۇرلى ادىسپەن جاسالعان ىرىمشىك قۇرامىندا فوسفور 0، 51%، ال كالسيي 2، 3% مولشەرىندە كەزدەسەدى ەكەن. ال قۋاتتىلىعىنا كەلسەك، 100 گرامم سىر 268، 8 - 401، 38 قۋات بەرسە، 100 گرامم ىرىمشىك 408، 4 قۋات بەرەدى. قۇرتىمىز دا حيميالىق قۇرامى مەن كالورياسى جاعىنان قالا دۇكەندەرىندەگى سۇزبەنى (تۆوروگ) ون وراپ الادى. سۇزبەدە اقۋىز مولشەرى 14، 5 - 18، 6% بولسا، قازاق قۇرتى اقۋىزعا وتە باي – 52، 6%. ال 100 گرام سۇزبە 87 - 227 - گە دەيىن قۋات بەرسە، قۇرتتان 370، 1 قۋات الۋعا بولادى.

بابالارىمىز كيە تۇتقان جىلقى مالىنىڭ ءسۇتى – قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتى ەجەلدەن ءمالىم. دەنى ساۋ ادامنىڭ اعزاسى 1 تاۋلىكتە ورتا ەسەپپەن 50 مگ. س دارۋمەنىن قاجەت ەتسە، 1 ليتر قىمىز قۇرامىندا 200 - 260 مگ. س دارۋمەنى بار. قىمىزدا سونىمەن قاتار ءسول ءبولۋ جانە جۇرەك جۇمىسىن جاقسارتاتىن ۆ توبى دارۋمەندەرى: ۆ(1)، ۆ(2)، ۆ(3)، ونىڭ ىشىندە قاننىڭ جاسالۋىنا قاتىساتىن ۆ12 دارۋمەنى، اعزاداعى توتىعۋ - توتىقسىزدانۋ رەاكسيالارىنا اسەر ەتەتىن س توبى دارۋمەندەرى، ا دارۋمەندەر توبى، ليپويد، بار. قىمىز ناعىز انتيبيوتيك. ول اعزاعا تاراعاسىن، ىشەكتەگى ءشىرۋ پروسەسىن تەجەيدى. شىرىتكىش ميكروبتارعا، ىشەك تاياقشالارىنا جانە سارعىش ستافيلوكوكتارعا قارسى جويعىش كۇشى بار قىمىز قۇرت اۋرۋى، سۇزەك، ديزەنتەريا، كۇل (ديفتەريا) باكتەريالارىنا توسقاۋىل قويادى. كەڭەس زامانى تۇسىندا 1958 جىلى قىمىزبەن ەمدەيتىن ساۋىقتىرۋ ورتالىعى اشىلعان.

قوس وركەشتى «ءشول كەمەسى» تۇيە جانۋارى بەرەتىن شۇباتتىڭ ءجونى بولەك. قۇرامىنىڭ ەلەمەنتتەرگە بايلىعىنان شۇبات قىمىزدان دا اسىپ تۇسەدى. ماسەلەن، قىمىز قۇرامىنداعى اقۋىز مولشەرى 2، 3 - 2، 9% بولسا، شۇباتتاعى اقۋىز 2، 91 - 4، 93% مولشەرىندە. قىمىزدىڭ مايلىلىعى 1، 3 - 2، 5% بولسا، شۇبات ودان دا مايلىراق ─ 8 - 9%. شۇباتتىڭ قۇرامىندا س دارۋمەنى دە مولىراق. تۇيە ءسۇتىنىڭ قۇرامىندا كالسيي (0، 13 - 0، 21%) مەن فوسفور (0، 05 - 0، 072%) سەكىلدى ميكروەلەمەنتتەر دە كەزدەسەدى. ءبىراق قۇرامىنداعى كومىرتەگى جاعىنان شۇباتتان (1، 07 - 1، 78%) گورى قىمىز (3، 6 - 7، 3%) باي. وسىلارمەن قاتار شۇباتتا ا، ۆ، س دارۋمەندەرى، مىس، مىرىش، كۇمىس، تەمىر، كرەمنيي، ماگنيي، كالسيي، اليۋمينيي ميكروەلەمەنتتەرى جەتەرلىك.
حيميا، مەديسينا عىلىمدارى پايدا بولماي تۇرىپ - اق الدىنداعى اسىن تاني بىلگەن قازاق ناعىز دانىشپان. اسىلى، اۋزىنان اق اجىراماعان حالقىمىز قىمىزىن ءىشىپ، قۇرتىن جەپ وتىرىپ - اق وسى كۇنگى كوپ كەسەلدىڭ الدىن العان. اتام قازاقتىڭ عۇمىرى اتتىڭ جالىندا، اتاننىڭ قومىندا وتسە دە، دۇنيەگە نەبىر الىپ تۇلعالى، باتىر دا دانا پەرزەنتتەر اكەلگەن تىلسىم سىرىنىڭ دە ءبىرى وسى بولسا كەرەك.

قۇرت – سۇتتەن جاسالعان ۇلتتىق تاعام. قۇرت – ءسوزىنىڭ ماعىناسى دا قۇرعاتىلعان، كەپتىرىلگەن ءسۇت دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ءپىسىلىپ مايى الىنعان ايراندى قايناتىپ كەنەپ دوربادا ءسۇزىپ الىپ تۇزداپ ورەدە كەپتىرىپ ساقتايتىن تاعام ءتۇرى. جاسالۋ تاسىلدەرىنە قاراي قۇرت سىقپا قۇرت، اق قۇرت، قارا قۇرت، مايلى قۇرت دەگەن تۇرلەرگە بولىنەدى. قازاق ىرىمى بويىنشا كەپپەگەن قۇرتتى جەۋگە، الۋعا بولمايدى. ەگەر ورەدەن قۇرت الىپ جەسە، جاۋىن جاۋادى دەگەن ىرىم بار. سابادا جينالىپ پىسىلگەن ىركىتتى مايى الىنعاننان كەيىن تۇبىنە ماي جاققان ۇلكەن قازانعا قۇيىپ قايناتا بەرەدى. قۇرت قايناپ جاتقان كەزدە ونىڭ ءتۇبى كۇيىپ كەتپەس ءۇشىن ارناۋلى قۇرت بىلعاۋىشپەن (باسىندا كىرعىش تەمىرى بولادى) ءالسىن - ءالسىن قازاننىڭ ءتۇبىن، ەرنەۋىن قىرىپ ارالاستىرىپ وتىرادى. ابدەن قويىلعان قۇرتتى قاپقا قۇيىپ كەرەگەگە اسىپ قويادى، سوندا ونىڭ قالعان سۋى تاعى دا اعىپ، قۇرعايدى. بۇدان كەيىن قولمەن بولشەكتەپ، تاقتايشاعا، شيگە، قولمەن سىقپالاپ ورەگە جايىپ كەپتىرەدى. كوگەرمەي، قىزباي بىرتەگىس كەبۋ ءۇشىن ورەدە جاتقان كەزدە ونى بىرنەشە رەت اۋدارىستىرادى. وسىنداي ادىسپەن قايناتىپ، كەپتىرىپ العان قۇرت جىل بويىنا، كەيدە 2 — 3 جىلعا دەيىن ساقتالا بەرەدى. كۇرت كۇشتى اس، ول ءار ءتۇرلى تاماققا قوسىلادى. قۇرتتان ىستەلەتىن نەمەسە كۇرت قوسىلاتىن تاعامداردىڭ كەيبىر تۇرلەرىن ايتا كەتۋ قاجەت.

ج ا س ق ۇ ر ت. سۇزبەدە تۇرعان قۇرتتى سارى مايمەن جەنتەكتەپ باستىرما رەتىندە شايمەن بىرگە داستارقانعا قويادى. اسىرەسە كەپكەن قۇرتقا، باۋىرساققا ءتىسى وتپەيتىن قارتتار ءۇشىن وتە كەنەۋلى اس سانالادى. ەرتەرەكتە جاس قۇرتتى ميپالاۋعا، قۇيرىق - باۋىرعا قوسقان.
قۇرتتىڭ سارىسۋىن ءسۇت قوسىپ قايناتىپ، ىرىمشىك جاسايدى، اۋىرعان مالعا ىشكىزەدى، ايەلدەر باس جۋادى، سونداي - اق ودان تەرى يلەۋ ءۇشىن مالما جاسايدى.

ق ءو ب ءى ك. قايناپ جاتقان كۇرتتىڭ قالقىپ العان بەتى. مايلى، كەنەۋلى اس رەتىندە جاس بالالارعا، قارتتارعا كالقىپ بەرۋ سالت بولعان. بۇرىن قۇرت قايناتقان ۇيدەن كوبىك جالايمىز دەپ، اۋىل بالالارى كەلىپ جينالاتىن ادەت تە بولعان.
ىستىق قۇرت. قايناپ جاتقان قۇرتتى الىپ، ماي قوسىپ ساپىرىپ ىشەتىن كەنەۋلى اس. وكپە اۋرۋىنا، سۋىق ءتيىپ اۋىرعان سىرقاتتارعا ەم سانالعان.
سىقپا قۇرت. مۇنىڭ قايناتقان كۇرتتان ايىرماشىلىعى سول اشىعان ايران قاپقا كۇيىپ سۇزىلەدى دە تۇزدالىپ، ءار ءتۇرلى ۇلگىمەن بولشەكتەلىپ تاقتايشاعا كەپتىرىلەدى. سىقپا قۇرت تا باستىرما رەتىندە پايدالانىلعان. مۇنداي كۇرت جايعان ايەل اۋىل بالالارىنا ارناپ دوڭگەلەك جاساپ، جىپكە ءتىزىپ مويىندارىنا ءىلىپ قۋانتۋ سالتى بولعان.

م ا ل ت ا. ەزىلگەن قۇرتتىڭ تاۋسىنشاق تۇيىرشىكتەرى، ول ءارى جۇمساق، ءارى سۇيكىمدى اس سانالادى. ۇزاق ساپارلاردا اۋىزعا سالىپ سۋىن جۇتقان كەزدە ءارى سۋسىن، ءارى قورەك بولعان.
ەزگەن قۇرت. سورپاعا، تۇزدىققا، كوجەگە جانە باسقا تاعامدارعا قوسۋ نەمەسە سۇيىق كۇيىندە ءىشۋ ءۇشىن كەپكەن قۇرت استاۋعا سالىپ ۇنتالادى، كەلىگە تۇيىلەدى نەمەسە قول تيىرمەنگە تارتىلادى. ەزگەن قۇرت — ۇلتتىق تاماقتاردىڭ ەڭ ءبىر سۇيكىمدىسى جانە كەنەۋلىسى.

ا ق م ا ل ت ا. ەزگەن قۇرتتىڭ ەڭ سوڭعى شايىندىسى. ول وتە جۇعىمدى جانە تەز سىڭەتىن تاعام بولىپ سانالادى، ونى سول سۇيىق تۇرىندە ىشەدى.
ۇنتاق قۇرت. ارنايى ءتۇيىپ ۇساتقان نەمەسە قاپ تۇبىنەن جيناپ العان ۇگىندى. ونى ءسۇتتىڭ پىسكەن قايماعىنا بىلعاپ جەيدى.

ك ۇ ر ت - م ا ي. سارى مايعا باتىرىپ تاباق جاسايتىن كەپكەن سىقپا جالپاق قۇرت. ونى اسىعىس كەزدە ءدام تاتتىرۋ ءۇشىن نەمەسە جەڭىل - جەلپى تۇستىك رەتىندە داستارقانعا قويادى. كەيدە قۇرت، ىرىمشىك، ماي تاعامدارىنىڭ قوسىندىلارى دا كۇرت - ماي دەپ اتالادى.



ۇلتتىق برەندتى قۇرۋ – قازاقستاننىڭ وزەكتى ماسەلەسى. مادەنيەت، تاريح قايراتكەرلەرى جانە بيزنەس - قۇرىلىم وكىلدەرى دە وسى ماسەلە بويىنشا ىزدەنىستە. ۇسىنىستار وتە كوپ. بىرەۋلەر ۇلتتىق برەند دومبىرا، قوبىز سياقتى مۋزىكالىق اسپاپتار دەسە، ەكىنشىلەرى قىمىز جانە شۇبات سۋسىندارى دەپ سانايدى، ال ۇشىنشىلەرى كيىز ءۇيدى جاقتايدى. كەلەشەكتە قازاقستاننىڭ اتىن شىعاراتىن نە ەكەنى بەلگىسىز. تاڭداۋ قيىن، ۇلتتىڭ ءسانى – كەشكە كيەتىن ءساندى كيىم ەمەس. ال، الماتىلىق ايدار شالباربايەۆ ۋاقىتىن تەككە وتكىزىپ جۇرگەن جوق.
ايدار شالباربايەۆ 19 جىل بويى قۇرتقا ۇلتتىق برەند مارتەبەسىن بەرۋگە ات سالىسۋدا. ءالى ناتيجەسىز.
– ۇلتتىق برەند تۋرالى ءسوز قوزعالعان كەزدە، مەن تىس قالا المايمىن، – دەپ ايدار اقارال ۇلى اتاپ كەتتى. – مەن قازاقتىڭ بايىرعى تاعامى قۇرتتى الەمدىك نارىققا شىعارۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ونىڭ مىڭجىلدىق تاريحى بار، جانە بۇگىن قۇرتتىڭ دايىندالۋ ءراسىمى ۇمىتىلعان جوق. ءقازىر ۇلتتىق برەندى ويلاپ تابۋ ماسەلەسى تۋرالى ايتساق، نازارىمىزدى نەگە قۇرتقا اۋدارماسقا؟! ءبىر كەزدەرى قۇر كوشپەندىلەردى ۇزاق جورىقتاردا جانە سوعىستاردا اشتىقتان قۇتقارعان. بۇل ازىق وتە ۇزاق ساقتالادى، ال ول كەزدە توڭازىتقىشتار بولماعان. مەن ءوزىم دە قۇرتتى جەپ ءوستىم.
1990 جىلى ايدار اقارال ۇلى قۇرت جانە ونىڭ مارتەبەسى تۋرالى كۇردەلى ويلاي باستادى.

– مەنىڭ العاشقى ءبىلىمىم – ءمۇسىنشى - سۋرەتشى، سوندىقتان باستاپقىدا، سۋرەتشى رەتىندە، مەنى قۇرتىڭ ءمۇسىنى قىزىقتىردى. جانە مەن سىيعا تارتاتىن قۇرت قۇرۋ بويىنشا جۇمىس ىستەي باستادىم، - دەپ جالعاستىردى. – ول كەزدە تاعامنىڭ قۇرامى مەن ساپاسى تۋرالى، ونىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسى تۋرالى ويلاعان جوقپىن. مەنىڭ ءبىرىنشى ويلاپ شىعارعان قۇرتىم ءۇشبۇرىشتى بودى، جانە ءار بۇرىشى ءۇش ءجۇزدى بىلدىرگەن. وسى بۇرىشتاردا قازاقتاردىڭ نەگىزگى يگىلىگى – كيىز ءۇي، قويلار، جىلقىلار، تۇيەلەر. سونىمەن قاتار، سىيلىق ويۋ تۇرىندە دە ازىرلەنگەن. بۇل قازاقستانعا كەلگەن ءار شەتەل ازاماتىنا وتە جاقسى سىيلىق.
باسقا شەتەلدە دەمالىستا بولىپ، سول ەلدەن ەستەلىك جانە جەيتىن سىيلىق اكەلۋ – بۇرىنعى تۋريستىك ءداستۇر. تۇركيادان ءبىز الەمگە ايگىلى پاحلاۆاسىن، ءۇندى ەلىنەن شايلارىن اكەلەمىز. ءار ەلدە دوستارىنا سىي رەتىندە اكەلۋگە بولاتىن، ەرەكشە تاعامدارى بار. ال، قازاقستان نە ۇسىنا الادى؟ تەك بازاردا كەمپىرلەرمەن تاۋارسىز تۇرىندە ساتىلاتىن قۇرتتان باسقا ەشتەڭە جوق.

جىلدار بويى قۇرت تاقىرىبىن زەرتتەگەن ايدار شالباربايەۆ تۇزدى دومالاقتاردان ەرەكشە تاۋار شىعارۋىن بىلەدى.
– ەگەر مەن باستاپقىدا تەك ءمۇسىنى تۋرالى ويلاسام، كەيىن مەنى قۇرتتىڭ دايىندالۋ تەحنولوگياسى قىزىقتىردى، – دەيدى ايدار اقارال ۇلى. – مەن ۇلتتىق اششى ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ءوندىرىسىن زەردەلەدىم. 2004 جىلى وسى زەرتتەۋىمە پاتەنت الدىم. وسى پاتەنت قازىرگى زامان تەحنولوگيالارىن قولدانىپ، شەتەلدەرگە ماقتانىشپەن شىعارىلاتىن ساپالى قۇرت شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مەن ءبىزدىڭ قۇرت گوللاندىقتاردىڭ ىرىمشىكتەرى، تۇركىلەردىڭ يوگۋرتى سياقتى الەمدىك اسحانادا وزىنە لايىق ورىن الۋى قاجەت دەپ ويلايمىن.
ايدار شالباربايەۆ قۇرتتى ءوندىرۋدىڭ ءۇش باعىتىن ويلاپ شىعاردى. ءبىرىنشى «سىيعا تارتىلاتىن قۇرت». بۇل قۇرت شوكولادپەن قاپتالعان جانە جاڭعاق قوسىلعان.
ەكىنشى باعىت – ەتتى قۇرت(جىلقى، قوي، سيىر ەتتەرى). بۇل قۇرت بايىرعى اتا - بابالارىنىڭ ءادىسى بويىنشا جاسالادى. ءۇشىنشىسى – بالىق قۇرت. بۇل ءونىمدى سىرا ىشەتىندەر جاقتايدى دەپ ويلايدى زەرتتەۋشى. وسى قۇرت بالىقتىڭ ءار تۇرىنەن جاسالىپ، بالىق مۇسىنىندە بولادى.

ايدار اقارال ۇلى ءوز زەرتتەۋلەرىمەن كوپتەگەن جەرلەرگە بارىپ، كومەك سۇرادى، ءبىراق جولى بولماي ءجۇر. جاقىندا، ول پرەمەر - مينيستر كارىم ءماسىموۆتىڭ بلوگى تۋرالى ءبىلىپ، پرەمەر - مينيسترگە ۇلتتىق برەندتى قۇرعانى تۋرالى حات جازدى. جاۋابىن ءالى العان جوق.
– مەن، ءوزىم دە قۇرتتى وندىرەتىن سەح اشار ەدىم، – دەيدى زەرتتەۋشى. – ءبىراق، قازاقتىڭ بايىرعى تاعامىن ۇلتتىق برەند بولا الماس ەدى. ول ءۇشىن قۇرتتى جەتىلدىرۋ بويىنشا زاۋىتتار جۇيەسىن اشۋ قاجەت.

قورىتىندى

قۇرت – ادام دەنساۋلىعىنا قاجەتتى قۇندىلىق ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. بۇل تاعامنىڭ ەمدىك، تۇرمىستىق پايداسى بار.
قازىرگى زاماندا جاستاردىڭ كوبى وسى تاعامدى، ونىڭ دەنساۋلىققا پايدالى ەكەنىن بىلمەيدى. ءوز سىنىپتاستارىمنان قۇرت تۋرالى نە بىلەتىندەرىن سۇراستىرعاندا، بىرەۋى دە بىلمەي شىقتى. قازاق ءتىلى ساباعىندا سىنىپتاستارىمدى جوباممەن تانىستىردىم. ولارعا قۇرتتىڭ وتە ماڭىزدى تاعام ەكەنىن تۇسىندىرە الدىم دەپ ويلايمىن. ءوز وتباسىم دا، قۇربىلارىم دا وسىعان كوز جەتكىزدى.
ايدار شالباربايەۆ قۇرتتىڭ ۇلتتىق برەند بولا الاتىنى تۋرالى ويلارىن ايتتى. مەن وسى زەرتتەۋشىنىڭ سوزدەرىنە قوسىلامىن. مەنىڭ ويىمشا، قۇرت وتانىمىزدىڭ ۇلتتىق برەندى مارتەبەسىنە لايىق. قۇرتىمىز الەم نارىعىنا شىعىپ قانا، ءوز ەلىمىزدىڭ بالالارى وسى تاعامنىڭ پايداسىن كورە الادى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، ءقازىر قۇرتتى تەك قازاق حالقى بىلەدى، ال ەگەر وسى تاعام ۇلتتىق برەند بولسا، ونى تەك شەتەلدەر عانا ەمەس، ءوز ەلىمىزدىڭ بارلىق تۇرعىنى ءدامىن تاتىپ، باعالايدى.
قورىتا ايتقاندا، قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامى – قۇرت ادام دەنساۋلىعىنا قاجەتتى تاعام. ءبىز، قازاقستاننىڭ جاستارى وسى قۇندى تاعامنىڭ جويىلۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. كەنجەاحمەت ۇلى س.، قازاقتىڭ دارقان داستارقانى، الماتىكىتاپ 2007 ج.
2. انفيموۆا ن. ا.، تاتارسكايا ل. ل. اسپازشىلىق، پروسۆەششەنيە 2002 ج.
3. ەرماكوۆا ۆ. ي. اسپازشىلىق، پروسۆەششەنيە 1993 ج.
4. ماتيۋحين ز. پ. تاماقتانۋ، گيگيەنا جانە فيزيولوگيا نەگىزدەرى، پروسۆەششەنيە 1999 ج.