InfoHub Logo

عىلىمي جوبا "كوكتەمنىڭ العاشقى گ ۇلى -بايشەشەك"

بايشەشەكتەن بىلەمىز
كوكتەم كەلىپ قالعانىن.
ءماز بولامىز، كۇلەمىز،
كورسەك گۇلىن جارعانىن.
قاراتورعاي كەلىپتى ،
ۇيشىك جاساپ بەرەيىن.
العاشقى گۇل كورىكتى –
بايشەشەكتى تەرەيىن

الاي - دۇلەي مىنەزدى قىستىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلدىق. جەر - دۇنيەگە جىلۋ سىيلاعان كوكتەم ەسىك قاعىپ تۇر. وسىندايدا بايشەشەك گ ۇلى ويعا ورالا بەرەدى. ونى كوكتەمنىڭ حابارشىسى دەيدى جۇرت. جەر - انانىڭ بۋىنى بوساعان ساتتە جەر بەتىندە قاۋلاپ شىعا كەلەر ەدى. گۇلدىڭ نەشە الۋان ءتۇرى شىعاتىن. الدىمەن بايشەشەك بويىن تىكتەر ەدى - اۋ. جەردىڭ بەتىندە سول گۇل كوبىرەك كورىنەتىن. سول بايشەشەك نەگە ازايدى؟ ءقازىر جەردىڭ ىلعالى كەمىدى. بۇرىن ءار اۋىلدىڭ ىرگەسىندە وزەن - كولدەر بولاتىن. بۇگىنگى كۇنى ولار دا تارتىلىپ كەتكەن. وعان ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. سۋلاندىرۋعا كوڭىل بولىنە بەرمەيدى. ىلگەرىدە جاۋىن - شاشىن دا كوپ بولۋشى ەدى. بايشەشەك جەر ءجۇزىنىڭ ءبىرقاتار بولىكتەرىندە وسەدى. اسىرەسە، ەۋرازيا مەن جەرورتا تەڭىزىنىڭ ماڭىنان كوبىرەك كەزدەسەدى. قازاقستاننىڭ الاتاۋ تاۋىنىڭ بوكتەرىندە، قاراتاۋ باۋرايىندا شىعادى. گۇلدەيتىن ۋاقىتى – ناۋرىز ايى. بۇل ۋاقىتتا وزگە وسىمدىكتەر ءالى دە كوكتەپ شىعا بەرمەيتىنىن بىلەمىز. قىسقاسى، بايشەشەك ەرتە گۇلدەپ، جەردىڭ توڭىن ءجىبىتىپ، ادامزات بالاسىنا قاربالاس تىرشىلىككە تولى كوكتەم مەزگىلىن الىپ كەلەدى. سونداي - اق، جازعىتۇرى كەلگەننەن بايشەشەك جۇلعىشتار دا كوبەيە تۇسەدى. ارينە، بىرەۋلەر اناسىن، جان - جارىن، قارىنداستارىنا گۇل سىيلاپ قۋانتقىسى كەلەتىنى انىق. الايدا سول كەزدە بايشەشەك بىتكەن ازايىپ، ونىڭ شىققان اۋماعى دا تارىلىپ، كوزدەن عايىپ بولا تۇسەدى. قازىرگى تاڭدا ءىرى قالالار ماڭىندا ونى ەمگە ىزدەسەڭ دە تابا المايتىن كۇيگە ءتۇسىپ بارامىز. ءتىپتى، ەلدى مەكەندەر ماڭىندا دا ول كوزگە ۇشىراسا بەرمەيدى. باسقا دا ماقساتتاردا ەسەپسىز جۇلىنعان بايشەشەك وسىلايشا قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ەلىمىزدىڭ «قىزىل كىتابىنان» ورىن الىپ، ارنايى قورعاۋ شاراسى جۇرگىزىلۋدە. وسىنىڭ سالدارىنان كوركەم كورىنەتىن اتالمىش گۇل ايالى الاقان كۇتەتىن جاعدايعا جەتتى. ونى قانشالىقتى قورعاي الامىز؟

نەگىزگى ءبولىم
كۇنگەي الاتاۋلارىنىڭ بوكتەرلەرىندە وسەتىن بايشەشەك گ ۇلىنىڭ تاعدىرى ەكولوگ مامانداردى الاڭداتۋدا. نەگە دەيسىز عوي؟ كوكتەم شىعىسىمەن وسىمدىك اتاۋلىنىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ گۇل جارىپ، شەشەك اتاتىن، ءسويتىپ بوكتەرلەر مەن قىرلاردا قۇلپىرتاتىن، تابيعات انانى قۋانىشقا بولەيتىن، ادامزاتقا تاماشا كوڭىل - كۇي سىيلايتىن بايشەشەكتەر ەلىمىزدە ازايىپ بارا جاتىر. بايشەشەك جويىلۋ قاۋپىندە تۇر. ول كوپ تەرىلەدى. اسىرەسە، الماتى قورىعى مەن ىلە الاتاۋى ۇلتتىق پاركى ماڭىندا بۇرىنعى جىلداردا كوپ وسكەن. سونىمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك بولىگىن بويلاي جاتقان قارت قاراتاۋدى جاعالاي قونىس تەپكەن جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا وبلىستارى اۋماعىندا دا كەزدەسەدى. دەگەنمەن تابيعاتتىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرىمەن جانە ادامداردىڭ وعان دەگەن جاناشىرلىعى جوقتىعىنان ءقازىر وتە سيرەك كەزدەسەتىن بولدى. ارينە، وعان بەيجاي قاراۋعا بولماس. ويتكەنى، قورشاعان ورتانىڭ ءاربىر قۇندىلىعى تۇرعىندار ءۇشىن باعالى بايلىق ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ وسىنى ەسكەرە الماي جۇرگەنىمىز وكىنىشتى.

تاراتىپ ايتقاندا، بايشەشەك — قۇرتقاشاشتار تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق تامىر تۇينەكتى وسىمدىكتەر. ونىڭ ەۋرازيادا، جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعالاۋلارىندا شالعىندىقتار مەن قۇرعاق ارالاس ورمانداردى مەكەندەيتىن عىلىمعا بايشەشەكتىڭ 80 - گە جۋىق ءتۇرى بەلگىلى. كوكتەمگى بايشەشەك اتاۋى لاتىن ءتىلىنىڭ «پريمۋ» - «العاشقى» نەمەسە «كوكتەمگى» سوزىنەن شىققان. بايشەشەكتىڭ ەمدىك قاسيەتى بار. بايشەشەكتەر قازاقستاندا نەگىزىنەن ىلە، جەتىسۋ (جوڭعار)، تەرىسكەي الاتاۋلارىندا، ۇزىنقارا (كەتپەن) جوتاسىندا، قاراتاۋدا وسەدى. بايشەشەك ەرەكشە سارى - التىن ءتۇستى ءبىر جاعىنا قاراي ەڭكەيگەن جانە كىلتتەر بۋماسىنا ۇقساس شاتىرشالارداعى قوڭىراۋ ءتۇرلى گۇلدەرىمەن گۇلدەنەدى. بايشەشەكتىڭ بيىكتىگى 10 - 30 سانتيمەتردەي. تامىر تۇينەكتەرى ۇزىنشا نەمەسە شار ءتارىزدى دومالاق بولادى. شوعىرلانىپ بىتكەن تاسپا جاپىراقتارىنىڭ سانى — 6 - 9، ۇزىندىعى — 10 - 12 سانتيمەتر. سارى نەمەسە كوكشىل ءتۇستى دارا گ ۇلىنىڭ گۇل قورشاۋى قاراپايىم كۇلتە جاپىراقشالاردان تۇرادى. گۇل قورشاۋىنىڭ ورتاسىنان ۇزىندىعى 10 - 15 سانتيمەتردەي تۇتىك شىعادى دا، گ ۇلى سول تۇتىكتىڭ ۇشىندا جەتىلەدى. اتالىعى ۇشەۋ، اتالىق جىپتەرى قىسقا بولادى. انالىعى بىرەۋ، ول 3 جەمىس جاپىراعىنان تۇرادى. جەمىسى - ءۇش ۇيالى، كوپ تۇقىمدى قاۋاشاق. ناۋرىز - مامىر ايلارىندا گۇلدەيدى. گۇلدەرى تۇنگە قاراي جانە بۇلتتى كۇندەرى جابىلىپ قالادى. ولاردى ارالار نەمەسە كوبەلەكتەر توزاڭداندىرادى. بايشەشەكتەر نەگىزىنەن ساندىك وسىمدىكتەر. گۇلدىڭ 6 ءتۇرى قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن. جوعارىداي ايتقانداي، بايشەشەكتەردىڭ تابيعي تۇرلەرى ەلىمىزدىڭ تاۋلى بەتكەيلەرىندە كەزدەسكەنىمەن، ونىڭ گۇلپارلى جانە جاي كۇلتەلى تۇرلەرى كوگالداندىرۋ ماقساتىندا شەت ەلدەن اكەلىنىپ، جەرسىندىرىلەدى. سول سەبەپتى بايشەشەك ءتۇرى مەن سۇرپىنا قاراي ءار مەزگىلدە گۇلدەيدى. ونىڭ كەيبىر ءتۇرى جەلتوقسان، قاڭتار ايلارىنىڭ ارالىعىندا گۇلدەسە، ەندى ءبىرى ناۋرىز جانە ءساۋىر ايلارىندا گۇل جارادى. عالىمدار بايشەشەكتىڭ گۇلدەۋى سۇرىپىنا عانا ەمەس، وسكەن جەرىنىڭ كليماتىنا، اۋا - رايىنا دا بايلانىستى ەكەنىن ايتادى. سوندىقتان دا بايشەشەك كەشىگىپ نەمەسە ۋاقىتىنان ەرتە گۇلدەپ جاتسا، تاڭدانۋدىڭ قاجەتى جوق.
بايشەشەككە كوپ كۇتىم كورسەتىلمەيدى. تەك ادام اياعى تاپتامايتىن جەرگە ەگىپ، گۇلدەپ بىتكەن سوڭ ءتۇبىن قوپسىتىپ، قورەكتەندىرۋ قاجەت. ال بۇل گۇلدى 4 - 5 جىلدا ءبىر رەت ءتۇبىن ءبولۋ ارقىلى كوبەيتۋگە بولادى.
عىلىمي جوبا "كوكتەمنىڭ العاشقى گ ۇلى -بايشەشەك" جۇكتەۋ