ىزدەپ
تىكشەلەۋ جاسىل بەتكەيدىڭ ورتا تۇسىنا كەلە بەرە نەسىپباي اتتان ءتۇستى. اينالاعا كوز سالعان جوق. الدەقانداي وي باسقان كۇڭگىرت ءجۇزى بۇگىن بىردە-بىر رەت كوتەرىلىپ، مىناۋ كەڭ دۇنيەگە قاراعان ەمەس. كوزىن ىلعي تومەن سالىپ، ءجۇزى دە سالبىراپ تۇقىرا بەرەدى.
سول ەڭسەسىن كوتەرمەگەن بەتىندە اتىنىڭ اۋىزدىعىن الدى. قۇيرىعىن تىرسەگىنەن كەلتىرە شورت كەسكەن كۇدىس تورى اۋىزدىعى الىنا سالىسىمەن باستى جەرگە سالىپ، اتقۇلاق ارالاسقان كوك ولەڭدى بورت-بورت ۇزە باستادى. نەسىپباي مۇنى شاۋجايلاي ءتۇسىپ، تاپجىلتپاي وتىرىپ شىلبىرمەن تۇساۋ سالدى. ازدان سوڭ تۇرىپ ساۋىرىنان سول جاق الاقانىمەن اقىرىن ۇرىپ قالعاندا، تورى ات ورگە قاراي سەكىرە باسىپ ورلەي بەردى. تۇساۋمەن سەكىرگەن سايىن ۇزىنداۋ كەكىلى كوتەرىلە ءتۇسىپ، جەلپ ەتىپ، ءدوڭ باسىنداعى الدەكىمگە تورى اتتىڭ "زدراۆستۆۋيىن" ايتا بارا جاتقان سياقتانادى.
اۋىزدىق پەن ۇزەڭگى، تۇرمان شىلدىرلاپ بارادى. نەسىپباي قىرىن تۇرعان بەتىندە سول جاق يىعىنا، موينىن بۇرىپ: "ەر-توقىمىن بۇلدىرەر مە ەكەن"، — دەپ ويلاي ءتۇسىپ، ۇزاپ بارا جاتقان اتتىڭ سوڭىنا قارادى. باياۋ باساتىن سىلبىر وي ەندى جيىلىپ كەپ ءبىر بايلاۋ جاساعانشا ات ۇزاي بەردى. نەسىپباي داعدىلى شاباندىقپەن ءبىراز داعدارىپ تۇرىپ قالسا دا ويىن جەڭگەن ول ەمەس. ەش نارسەنى ابايلاماستان بەتىن قايتا بۇرىپ، ەندى ويعا قاراي اياندادى.
جارقىراعان، قىزۋى مول شاعىرماق ماي كۇنى مىناۋ — بوكتەر قىزعالداق اتىپ، گۇل شاشىپ، كوك مايسا ءشوبى ءيىن تىرەسىپ مىنە تۇر. مولدىرەپ، جاۋدىراپ اعىپ جاتقان كوك قاسقا بۇراڭ سۋ اناۋ. سونى بوكتەر. ءالى قىلشىعى قۇرعاماعان. ءبىر تال ءشوپتىڭ مۇرتى سىنباعان دەگەن وسى-اق.اي، ءبىراق، كوپىردى كىم بىلەدى؟
نەسىپباي كوڭىلىندە كۇدىك كوپ. سەنە المايدى. زاپىس بوپ، زىر قاعىپ قالعان. اياعىن تومەن قاراي ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ كەلە جاتىپ، كوزىمەن ىلعي كوك ءشوپ ءىشىن ءتىنتىپ كەلەدى.
كوپىر شىتىر تاعى شىعىپ قالا ما، قايتەدى، سوپاڭ ەتىپ؟ سەسكەنگەنى سول.
نە دە بولسا كۇدىكسىز تاۋ... تاۋدىڭ ءوزى جاقسى ەدى... امال نە؟ كوك تۇمان مەن الىس اق بۇلتتارعا قورشالعان انا ءبىر ايدىن توسكەي، اناۋ ءبىر الىپ تاۋعا كوز قىرىن تاستادى.
قارلى قىس ەتەكتەن تۇرە قۋىلىپ، قاڭعىپ شىعىپ، تاۋ باسىنا تىزە بۇگىپ، ارتىن مالىپ وتىرىپ قاپتى. جالىنعانى مەڭىرەۋ اسپانى، سۇيگەنى سۋىق بۇلت.
قىس پەنەن كوكتەمدە شارۋانىڭ قيىنشىلىعىمەن بىرگە قاباتتاپ ارقادان قىسىپ، الەكتى سالىپ ەڭ... "كەتشى، كەتە ءتۇسشى"، دەگەندەي بوپ تاۋ جوتاسىنداعى قىس بەلگىسىنە وشپەندىلىكپەن سۋىق قاراپ اپ، نەسىپباي قايتادان اياق استىنداعى شوپتەرگە تەسىلە باستادى.
ءبىر مەزگىلدە اياعى تايىپ كەتتى. وڭ جاقتا ءبىر كۇدىكتى كورىنگەن شوپكە قادالىپ كەلە جاتىپ اياعىنىڭ استىنداعى تىكشە، تايعاق كەمەردى بايقاماي قاپتى.
قول-اياعى سەربەڭدەپ از عانا قالباق قاعىپ قالدى دا، ءبىر مەزگىلدە ارتىمەن جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى. شاپانىنىڭ ەتەگى دە لاپ ەتتى.
قالقايعان قاستەكى قارا بورىك باسىنان ۇشقان بەتىندە ويدان ويدى قۋالاي تومەن قاراي زىر قاقتى.
نەسىپباي ەسىن جيعانشا تومەنگى جاعىندا بىردەمە ءدۇر-دۇر ەتىپ، جەل كۇنگى ورتتەي لاۋلادى... ەسىنە سوندا ءتۇستى. كەمەردىڭ استىندا جۋساپ جاتقان قوي-قوزى بار ەكەن. قۇلاعاندا سونى ۇركىتىپ، بەي-بەرەكەت قىلىپتى.
نەسىپباي كوك شالعىندى ۋىستاي جۇلىپ، ەرگە قاراي تىرمىسىپ قايتا تۇردى. كوكەيىن كەسكەن وزگە ەمەس. قۇلار الدىندا ءبىر كۇدىكتى كوزى شالىپ قالعان. سول اراعا كەلە بەرە شوگە قالدى.
ايتپاپ پا ەم پالە دەپ... مىنە كاپىر قۇزعىننىڭ ءوزى دەپ، ءبىر توپ شىتىردى جۇلىپ الىپ جەرگە اتتى.
سول كەزدە مۇنىڭ ويعا بارىپ تۇسكەن بوركىن الىپ كۇزەنباي كەلدى. ونىڭ سىبدىرىنا بۇرىلا بەرە نەسىپباي:
— كوردىڭ بە، قىرسىقتى... — دەگەندە، وزدەرىنە ءمالىم ءجايدى ىلە جونەلىپ:
— اتاما، بار دەمەپ پە ەم. بار. تەك اماندىق بەرسىن، — دەپ تيتىعى قۇرىعان امالسىزدىقپەن كۇرسىنىپ الدى.
— قاران قالسىن، قاران قالعىر، — دەپ نەسىپباي بارلىق ۇلكەن دەنەسى، ونەبويىمەن ءبىر ۇلكەن داعدارىس بەلگىسىن ءبىلدىرىپ، جالاڭباس باسىن سول قولىمەن سۇيەپ، مەلشيىپ قالدى. وڭ قولى الدەقانداي ءشوپتى الىپ، قالىڭ جيرەن مۇرتىنىڭ استىنا كىرىپ، قاجەتسىز، سەبەپسىز ءتىسىن شۇقيدى. بۇ دا نەسىپبايداعى داعدارىستىڭ سىرت بەلگىسىنىڭ ءبىرى.
ەكەۋىنىڭ اياقتارىنىڭ استىندا، از تومەندە ەرەكشە ءمولدىر سۋلى تاستاق وزەنى جاتىر. ەكى جاعى مايىسقان ادەمى كوك بالاۋسا. ايرىقشا ءبىر جاراستىعى بار، بىركەلكى وسكەن الكۇرە شالعىن. سول ەكى جاعادا جوعارى-تومەن سوزىلىپ، تۇسكى جۋساۋىن وتكىزىپ، سوۆحوزدىڭ ءبىر ساقپان قويى جاتىر. ەكەۋىنىڭ مىندەتىندەگى قوي. بۇلاردىڭ ەسى-دەرتىن بيلەگەن، ويى مەن بويىن تۇگەل جەڭگەن جالعىز ۋايىم، جالعىز مۇڭ وسى قويلار مۇڭى.
ۇستىندە تۇنجىراعان كوك ءمولدىر كۇمبەز ماي اسپانى. سوندايلىق كوك ءمولدىر تۇمان، ساعىم ىشىندەگى قيال تاۋى — الاتاۋ. قيىرشىق قۇمدى تازا ارنامەن سىبدىرلاي ءتۇسىپ، شالعىن قۋالاپ، جاعاسىن جەلكىلدەتىپ اققان قاسقا بۇلاق. جوتا-جوتادا بۇلىڭ-بۇلىڭ ەتىپ، جايقالا ءتۇسىپ، قۇلپىرا تولقىپ تۇرعان قىزعالداق تورعىندارى. وزەكتىڭ سالقىن لەبىمەن ىرعالا ءتۇسىپ، وندى-سولدى تولقىپ جاتقان جوعارى-تومەندەگى كوك شالعىندار... جۇزدەگەن اندەر مەن شىرىل قاققان الدەقايداعى تورعايلار الاتاۋ گۇلدەرىندەي مىڭ ءتۇستى بوپ، جالت-جۇلت ەتىپ ۇشقان كوبەلەكتەر ءبارى-بارى دە بۇل ەكەۋىنىڭ قازىرگى كۇيىندە كوزدەرىنە كورىنبەيدى. سەزىلمەيدى.
اقىرىن ءوسىل، ءوز بەتىمەن ءوتىپ جاتقان ەسەپسىز، اسەرسىز، ماعىناسىز ءبىر اعىمدار.
ەكەۋىنىڭ كوزى دە قويدا. اسىرەسە قوزىلاردا... ءبارىنىڭ دە ۇستەرى جانە دە، سۋ بولعان. مارقا قوزىلار مەن شۋدا ءجۇن ەدىلباي قويلارىنىڭ ۇستەرى بۇگىن مىنا اشىق كۇندە از قۇرعاسا دا، ءالى دە سىباسىپ تۇر.
شايىرى كەتىپ، جاۋىنعا شايىلعان ءجۇن. جاڭادان جىلاعان كوزدىڭ كىرپىگى جابىسىپ جاساڭسىپ تۇرماي ما؟ سوعان ۇقسايدى.
بۇگىن، ءقازىر نەسىپبايدىڭ ءىشى دە سونداي جىلاپ تىيىلعان، جاسىن ىرىككەن ءىش ءتارىزدى.
سوندىقتان ول قۋانا المايدى. كەشە سوققان سەڭنەن بۇگىن ءالى سەرگي المايدى. ۇندەسپەي ۇعىسادى. كۇزەمباي كۇيى دە سول.
كەلبەتتى سارى ءتۇستى، قىرما ساقال، قوي كوزدى نەسىپبايدىڭ بەت اجىمدارىنىڭ ءبارى ءقازىر ەرەكشە تەرەڭدەپ تۇر. ءار جەرىندە كوكشىل كولەڭكە بار. كەيدە بەلگىسىز تىستەنگەن ۋاعىندا شەكە، سامايىنا شەيىن بۇلكىلدەيدى. باسى تاعى تومەن. ەتتى قالىڭ قاباعى زورعا اشىلىپ، زورعا جۇمىلعان سياقتانادى. ەلەستەپ كەشەگى سۋرەت كەلەدى. كوز الدىندا كەلە بەرە ىركىلەدى.
ىزا ما، وكىنىش پە، الدە وكپە مە؟ نە دەرىن بىلمەيدى. كونگىسى كەلمەي تىرتىسادى. ءبىر مينۋتكە، ءىشىن سارا تىلگەن وتكىر سەزىم، بىزدەي سۇعىپ شانشىپ ءوتتى. مول دەنەسى بەلدەمەدەن وق تيگەندەي ءبۇرىسىپ-قۇرىسا بەردى. قاباعى تاستاي ءتۇيىلىپ كەتتى. ەسىنە العىسى كەلمەي وزىمەن-وزى الىسقان ءتارىزدى. ءبىراق بولمادى. كەشەگىنىڭ سۋرەتتەرى قورعانشاق ويدىڭ تاسا-تاساسىمەن بۇكشيىپ، بۇعىپ، باسپالاپ ءبىرى ارتىنان ءبىرى كەلە بەردى.
سوۆحوزدىڭ ءوندىرىس كەڭەسى ەدى. حالىق مول. جاۋاپتى ادامدار، ديرەكتور، فەرما باستىقتارى، پوليتوتدەل، ۇلكەن شاباندار — ءبارى دە كۇيزەۋ. رابوچكومنەن زىليحا. ءوزىنىڭ زىليحاسى. تالاي تار كەزەڭ، تاس كەشۋدە ءبىر وتكەن زىليحاسى.
"ۇرعاندا مەنى سەن ۇردىڭ-اۋ. مۇقاتايىن دەپ پە ەدىڭ؟ نە كەگىڭ بار ەدى؟ نە جازىپ ەم؟.." — دەگەن سياقتى ءوزىن اقتاعىسى كەلگەن وكپە ارالاس كىنالار ءبىرى ۇستىنە ءبىرى تىقپالاپ، العاشقىدا زىليحانى بۇعان جەڭدىرىپ بارا جاتقان سياقتاندى.
جوق... جوق... ول قۇر اشۋ، قارا بوران عوي... قازاقشىلىق قوي دەگەن ءبىر كۇدىك تاعى شىعادى.
— نە كورسەم بىرگە كورگەنىم راس. جولداسىڭ ەكەنىم دە راس. ءبىراق سوۆحوزدىڭ مىندەتتى قىزمەتىندە وتىرىپ، كەڭەستىڭ سانالى ازاماتىنىڭ قاتارىندا وتىرىپ، سەنى قۇر بايىم ەكەن دەپ اقتاي بەرەيىن بە؟ ويتسەم ولگەنىم ارتىق ەمەس پە؟ — دەسە قايتەم.
پاي-پاي... اششى دا بولسا شىن-اۋ... نەسىپباي داعدارىپ بارىپ كۇرسىندى. قۇر ءتىسىن شۇقيدى، تۇكىرە بەرەدى.
قاسىنان كۇزەمباي دا تۇرىپ كەتىپتى.
— ونىڭ راس-اق بولسىن. ال قاتتى ايتقانىڭ نە؟
— ايتپاي قايتۋشى ەم؟
— ايتقاندا نە دەدىڭ؟ نە دەدىڭ؟ مەن جامان-جاقسى بولسام دا نەسىپبايىڭ ەمەس پە ەم؟ سوۆحوزدىڭ جامانى مەن بە ەدىم؟
— قيالاما. ونىڭ قارا داۋ... — دەگەندەي بولادى زىليحا. تاعى كۇرسىنەدى. نەسىپباي. تاعى قاباق ءتۇيىلىپ، ءىش شانشىپ كەتتى.
— نە قاراپ ءجۇردىڭ، نە قارا باستى، جاس كۇنىڭنەن كورگەن-باققانىڭ قوي ەمەس پە ەدى؟ شىتىر بولسا، العاش كورىپ وتىرعانىڭ وسى ما ەدى؟ بايدىڭ قوي-قوزىسىن باعىپ جۇرگەندە ءبىر كۇندە ءۇستىپ ون قوزىسىن ولتىرسەڭ نە كورەر ەڭ؟..
— اپىر-اي، ەڭ اششىڭ وسى بولدى-اۋ... قامشىلادىڭ، دۇرەلەدىڭ-اۋ، بالەم قاتىن... وسىنىڭا ەگەسكەندە وسى... — دەپ قاجىرلانايىن دەسە دە نەسىپباي، "پالەن ەتىپ جىبەرەيىن بە؟" — دەگەندى ايتا الادى.
قايتادان سۇلىق ءتۇستى... وز-وزىنەن باسىن يزەپ:
— سەنىكى راس... ال جەڭدىڭ. دەگەنىڭە جەتە بەر. مەيلىڭ، مەيلىڭ...
ءبىراق بۇ دا اۋىر. وكپە، كىنا... تاعى كىشكەنە كوتەرىڭكىرەپ:
— كىنا بولسا كىنا، يا... ال ءبارى راس. سوندا مەنى باياعى باي قاتىنىنشا، ادۋىن، كوكايىل، دۇنيەقوڭىز قوجايىن بايبىشەشە جەرلەگەنىڭ نە؟ ال... — دەي بەرگەندە زىليحا كوز الدىندا وتىرعانداي مالداسىن قۇرىپ، شانشىلىپ، قوقيلانىپ الدى.
— بالەم وسى ارادا قىسىلماي امان قالشى، — دەپ سۇرلانىپ تا الدى.
سىرت قاراعاندا زىليحانىڭ بۇل ءالسىز جەرى ەكەنى راس. ول بۇرىن وسى بوكتەردىڭ، ناق وسى تاستاق وزەنىنىڭ يەسى بولعان دۋلات بايى ءجۇسىپتىڭ قاتىنى بولاتىن. ءبىراق بولعانى نە كەرەك. وعان دا زىليحا قوسىلمايدى... وكپەشى داۋكەس وي، شىن ءجايدى ەسكە العان سايىن ۇتىلىپ، تونالىپ جۇتاي بەردى.
باي بولعاندا قويلى باي. ءبىراق ساسىق، دۇنيەقوڭىز، قۇنسىز ەدى. زىليحا ءۇش قاتىننىڭ ءبىرى. جاستاي العان، مالعا قىزىقتىرىپ، كەدەي سورلى اكەسىن ءارى الداپ، ءارى سىزىن وتكىزىپ، قورقىتا ءجۇرىپ العان. كارى باي زىليحانىڭ جارىق كۇنىن تۇنگە اينالدىرعان. جانار وتىن ءسوندىرىپ، تىرشىلىگىن كۇل بەتتەندىرگەن. جار قىزىعىنىڭ ورنىنا كون بوپ كەپكەن كارى شال، زىليحاعا مال قىزىعىن ۇسىندى. ونىسى وزگە ەمەس، سول قالىڭ قويدى ەرتەلى-كەش تىنىمسىز باعىپ-قاعۋ. قوزى الۋ، قوزى سالۋ، قوي ساۋۋ، قۇرتتاعان، بيتتەگەنىمەن الىسۋ. شالدىڭ ايعايىمەن بىرگە سەكىرىپ تۇرىپ، ءتۇن ۇيقىنى ءتورت ءبولىپ، قالعي-شۇلعي ءجۇرىپ، سارى الا ەتەك بوپ سارپ ۇرۋ...
زىليحا ويلاپ كورسە ول ءبىر شىنىمەن ساتىپ الىنىپ، مال سوڭىنا سالىنعان اتسىز، ءتاڭىر جارىلقاعاسىنسىز مالشى، كۇڭ-مالشى ەدى. مۇنىڭ بويىنداعى جاستىق اجارىن سىندىرىپ، جاس قانىنداعى تىرشىلىك وتىن وشىرەمىن، جويامىن دەگەن ەسەپ ەدى.
— سوندا شىركىن، قۇداي كانى. ءبىر قاسقىرى قاتتى بولعان قوقىستا، جاڭبىرلى كۇز تۇنىندە قوي شەتىندە كۇزەتتە وتىرىپ، ءالى كۇنگە سىرت دۇنيەدەن بۇركەپ تىعىپ سوندىرمەي كەلگەن ءومىر شىراعىن، ىستىق جاس قۇشاعىمەن بىرگە ساعان بەرمەپ پە ەدى، نەسىپباي-اۋ؟ ەكى ەڭبەكشى، ەكى بەينەتقور قولى ءتۇن قاراڭعىلىعىنىڭ، ءومىر قاراڭعىلىعىنىڭ ورتاسىندا، ءبىرىن ءبىرى سيپالاپ كەپ تاپپاپ پا ەدى؟ شىن تابىسپاپ پا ەدى؟ بەرىك ۇستاسپاپ پا ەدى؟ كورگەن-باققانى سەن ەمەس پە ەڭ؟
جيرەن مۇرت بولار-بولماس كۇلكىمەن جيىرىلىپ، باسى دا بىر-ەكى شۇلعىعانداي بولدى.
ارتى 17-جىل. ايەل بوستاندىعى. بۇرىن شەڭگەلدەپ تۇتقان ەسكى قۇرساۋ، ەندى ەڭ بولماسا بوساعانداي بوپ، ەكەۋىنىڭ ەتەگىنە كەپ ورالدى. ءبىراق 17-جىلدا قوسشى، ودان پارتياعا كىرىستى. بۇلار جەڭدى.
سودان زىليحانىڭ تابانى تايعان جوق، جۇسىپتەن العاش كورگەنى كەسەل بولسا دا، بەرى كەلە باسقا نارسەگە اينالدى. بەينەتقوردىڭ ءبارى ەتەتىن اششى تاجىريبە، ءومىر ساباعى بولىپ، ومىرىنە جولازىق بولدى.
كەشەگى جيىن ىشىندە نەسىپبايدى بەتكە ۇرعان، قامشىداي شيرىقتىرعان زىليحا ءسوزى. زىليحا مىنەزى وزگەرگەن، وسكەن؛ زىليحا مىنەزى ورىندى... ايتار داۋ جوق، — دەپ از تۇنجىراپ وتىرىپ:
— قۇرسىن، — دەدى. جەڭىلگەنى، كونگەنى...
— ارقاسى ءشيلى بولعان اتتاي شىعا قاپ تۇراسىڭ-اۋ، ەسكىنىڭ سىزى، — دەپ ءوزىن ءوزى ءبىر تەجەدى. مويىن قاتىپ، سىرەسىپ تۇرعانىڭمەن، اقىرى شىندىققا كوزىڭ جەتىپ، قيىن دا بولسا ەندى كەپ ويىسىپ بارىپ، سوعان كونۋدىڭ ءوزى دە كوڭىلگە ءبىر مەدەۋ ەمەس پە؟ ويلاپ، تالداپ شىقپاسا دا نەسىپباي وسىنى كوكىرەكپەن سەزدى. قالتارىسى جوق، تومىرىلا كەتەتىن مورت كوڭىلىندە ول شىنشىل، ءادىل بولاتىن. باس كەتسە دە دۇرىستى دۇرىس دەۋ ءتۇپ قازىعى.
كەشەدەن ىشىندە دۇمبىلەز بوپ، شيەلەگەن تۇيىندەي بوپ بايلانىپ ءبىر ىزا قىپ، ءبىر وكپەلەتىپ، بىرەسە اشۋ شاقىرتىپ جۇرگەن ءبىر جاي وسىلايشا شەشىلدى.
قوي جۋساپ جاتىر. توق بۇيىرلەرى سولىقتاي ءتۇسىپ ىستىق، اشىق، ءجايلى كۇننىڭ استىندا كوز جۇمىپ كۇيىس قايىرىسادى. قوزى، لاق قانا بىرەسە وزەنگە بارىپ تامسانا ءتۇسىپ، باستارىن جەرىنگەندەي شۇلگي-شۇلگي تاستاپ، شۋلايدى. بىرەسە ەنەلەرىنىڭ اينالاسىندا قويقاقتاپ سەكىرىپ، ىرعىپ ويناق سالادى.
ونگەن، وسكەننىڭ جاراستىعىن داتتاپ كورىكتى دۇنيە ەندى عانا نەسىپبايعا جادىراپ قاراعان الپەتتى. سويتكەندە كەشەگى ىستەگىنىڭ تاعى ءبىر تولقىنى لىق ەتىپ، سىرعىپ كەلدى. ول جيىننىڭ ءتۇيىنى سول ەدى.
كەشە تاڭەرتەڭ وسى قويدان وسى كۇزەمباي، نەسىپباي وتارىنان سازانداي 10 قوزى ءولدى. كوكتەم قالىڭ جاۋىندى بوپ، كوك قاۋلاپ قاتتى ءوستى. ول شىتىر دەگەن ۋ ءشوپ.
ون شاقتى كۇن بولدى. سول پالە بىلىنگەننەن بەرى فەرما-فەرمانىڭ ءبارى قوي ولتىرە باستادى. قىستان جاعا جۇلىنىپ، ەتەك جىرتىلعانداي بولسا دا، ءتىس، تىرناقتاي سالىپ، مالدى تۇگەل امانداپ شىققان قوي سوۆحوزى. ەندى سوۆحوزدىڭ بارلىق ەڭبەكشىسى ءۇمىتتى دە قۋانىشتى. وزدەرىنە سەنىم ءبىتىپ، ەڭبەك جانعانداي بولىپ، تىرشىلىكتەرى كۇلە قاراعانداي ەدى.
مىناۋ ءولىم كۇتپەگەن پالە بولىپ جامان ۇيلىقتىردى. فەرما-فەرما، قاشار-قاشار قايدا بارارىن بىلمەي، شىتىردىڭ بابىن تابا الماي سەندەي سوعىلدى. ماماندار ىندەت سەبەبىن، شىتىردىڭ ءبىتىمىن، تەك زاتىن زەرتتەپ جاتىر. ءبىراق نە كەرەك، قوي ءولىپ تۇر.
ەكى فەرما شىتىردان قۇم تازا بولار دەپ 40-50 شاقىرىم جەردەگى قۇمعا قاشتى...
نەسىپباي وتكەننىڭ ءبىر تاجىريبەسىن ەسكە الىپ: "ءبىر قابات تاۋعا كىرە تۇرسام نە ەتەدى؟" دەپ، ءوز قاشارىن الىپ سول مىنا تۇماندى توسكەيگە ورلەپ ەدى. شىتىر بولمادى. قوي ءولىمى جوق. ءۇش كۇن امان-اق ءوتتى. سوۆحوزدىڭ قىسىلعان كۇنىندە تالاي رەت وسىنداي شىعىس تاۋىپ جۇرگەن نەسىپباي ەدى. كوڭىلىندە قۋانىش تا، ماقتان دا كىرە باستاپ ەدى.
بۇدان دا قىراعىمەن، جىرىندىمىن دەگەن جارتىباي شابان قۇمدى ساعالاپ، الىسقا مويىن سوزسا، بۇل سوۆحوزدىڭ جالپى جوسپارىن بۇزباي، جاقىننان-اق شىعىس تاپقان سياقتى ەدى.
ءبىراق ءدال كەشە سول جارتىباي ەسەبى دۇرىسقا شىققانداي بوپ، بۇل ءبىر توسىن اپاتقا ۇشىراپ قالدى.
تاڭەرتەڭ كۇن اشىق بولدى. تاۋ قوينى ەشبىر جامان ىرىم شەككەن جوق، مەڭىرەۋ، ءتىلسىز، دۇلەي اۋە نە بۇككەنىن كىم بىلەدى؟
قوي، قوزى تىراڭداپ قارا شاتتىڭ ءبىر تىك بەتىندە شاشىراي جايىلىپ جاتىر ەدى. مال ورتاسىندا نەسىپباي ءوزى. جانە كۇزەمباي مەن باسقا دا ەكى شابان دا بولاتىن.
تاۋ وتى قوي ءبۇيىرىن كۇن جايىلسا دا قامپيتا قاپتى. سونى تاماشالاپ ءجۇرىپ اينالاعا كوز سالماپ ەدى. ۇلى ساسكە كەزىندە قۇمنان، تەڭىز جاقتان سايتانداي بوپ، بولىمسىز سۇر بۇلت شىقتى. شىعىسىمەن بىقسىعان ىندەتتەي بوپ، سۇرىنە-قابىنا اسىققان تارىزدەنىپ، تاۋعا قاراي ۇمتىلدى. بارعان سايىن قۇردىم، ءشول بىتىمدەس جۇتاڭ سۇرلىق قويۋلانىپ قالىڭداي بەردى.
تاۋ ىشىندە ءجۇرىپ بۇلار بايقاماپ ەدى. ءبىر ساتتە اسپاننىڭ قاقا جارتىسىن باسىپ، جوعارىداعى بيىكتىڭ باسىن قورشاپ الدى. الدامشى كۇنى ءسونىپ، الدەقايدا تىعىلىپ كەتتى. ەس جيعانشا بولمادى، شاتىر-شۇتىر ناجاعاي ويناپ، العاش سوققان جەل لەبىمەن بىرگە نوسەر دە قۇيىپ بەردى. سەكۋند سايىن اسپانى مەن تاۋى قوسا كۇتىرلەپ، الاتاۋ بۇگىن عانا قايتا تۋىپ، جەر استىنان ەندى اقتارىلىپ شىعىپ كەلە جاتقانداي بولدى.
قوي-قوزى بىرەسە ىعا جونەلىپ، بىرەسە دىردەكتەپ باستارىن ىققا بۇرىپ، جونىن توسەپ كوردى. بيشارا جاس قوزى ەنە باۋىرىنا باسىن تىقتى. كەيدە ناق توبەلەرىنەن جارىق بەرىپ، شارت ەتكەندە ءيىرىلىپ، ىقتاپ تۇرعان قوي دۇرىك بەرىپ جارىلىپ تا كەتەدى.
نەسىپباي مەن بارلىق شابان قاتتى ساستى. ەندى نەسىپباي ويىنان جورتىپ وتكەن كۇدىكتىڭ ءبىر ۇزدىگى:
— اي، جاڭىلماس يگى ەدىم. جارتىباي كاپىر ايتىپ ەدى، سول اقىل تاپپاسا يگى ەدى... بۇرشاق دەپ ەدى-اۋ، — دەي بەردى.
"شىعاسىعا يەسى باسشى" بولعانى ما؟ اۋزىن جيعانى سول-اق ەكەن. نوسەر شىن بۇرشاق، مۇز بۇرشاققا اينالىپ سالا بەردى.
كيىز قالپاقتىڭ سىرتىنان سىتىرلاتىپ ۇرىپ بارادى.
بارعان سايىن سوققىسى قاتاڭ. جەرگە تۇسكەنى شورشىپ-شورشىپ تۇسە باستادى. كۇن دە ءساتتىڭ ىشىندە سۋىتا بەردى.
— اي، ىرىلەپ كەتتى-اۋ، كاپىر، جازىم قىلماسا يگى ەدى.
— كەسەكتەپ-كەسەكتەپ كەتتى-اۋ.
— ەندى قايتتىك؟
— قىلدى-اۋ، قىلدى-اۋ قىلاسىنى، — دەي بەرىستى.
سول ارادا نەسىپبايدىڭ كوز الدىندا، ەنەسىنىڭ باۋىرىنا ارتىن تىعىپ، تۇرعان قىزىل قاسقا قوزىعا ءبىر كەسەك بۇرشاق قارا قۇستان ساق ەتتى. سول سەكۋندتە جاس قوزى ىرشىپ بارىپ قالپاقتاي ءتۇستى. سۇپ-سۇر بوپ ءبىر ساتتە قارتايىپ كەتكەن نەسىپباي ءجۇزى ەندى ءبىر ويمەن ەسىن جيعانداي بولدى، جاڭاعى قوزىعا قاراي تاپ بەرىپ:
— شوكەم-اي، بيشارام-اي، — دەپ كەپ ۇستىنە ءوز دەنەسىمەن تونە بەرىپ قورشاي قالدى. بولمادى، بۇل العاشقى عانا تۇياق سەرپۋ سياقتى ەدى.
وسىدان سوڭ ەسىن جيىپ، ايعاي سالىپ، بار قويدى ءبىر اراعا شىرىق يىرۋگە تىرىستى.
ورىندارىنان تاپجىلا الماي، ەسى شىعىپ قالعان قويلار وڭايلىقپەن يىرىلمەدى. ايتسە دە باردى سالىپ قاربالاسىپ جان تالاسا ءجۇرىپ، 4—5 ءجۇز قويدى بولسا دا ءبىر اراعا شوقتاي قىپ ءيىرىپ الدى. جالعىز ايلا. نەسىپباي تاپقان ايلا وسى ەدى.
يىرىلگەن قويدىڭ ءىشى ۇساقتارىنا — قوزى، لاققا پانا بولدى. سوققىنى قاتقىن ءسىڭىر، ۇلكەن قويلار عانا كورەتىن بولدى.
ءبىراق كەرەگى نە؟ قىرسىقتى تاۋدىڭ بار بۇرشاعىن ءبىر ءوزىنىڭ باسىنا الۋدان تارتىنباس ەدى. دارمەن، تالاپ ءبارى اقتارىلىپ، توگىلىپ قالعانداي بولدى. ون قوزى ءولدى. وزگە تالاي قوزى السىرەپ، ميى اينالىپ، مۇگەدەك بوپ قالدى. كەشەگى جيىندا نەسىپباي باسىن ساراپقا سالدىرعان وسى وپات. بۇگىن مىنە قايتا قاشىپ، تاۋدى ادىرا تاستاپ تاعى بالاققا كەپ وتىر. سەنبەيدى، شىتىر مىناۋ.
قويدىڭ الدى ورە باستادى. ءبىر شەتى وزەننىڭ ارعى جاعاسىنداعى قىراڭعا شىعىپ كەتىپتى. كۇزەمباي سوندا ءجۇر ەكەن. نەسىپباي ورنىنان تۇرعاندا، ويداعى قويدىڭ ءبارى ءوردى. سوندا كوردى... ويلاعان كۇدىگى كۇتتىرمەيىن دەگەن ەكەن.
— ۋا كەسەل، وتتان قاشسام، سۋعا ۇرىندىردىڭ با؟ — دەي بەردى. انە، انا قوي تۋلاپ جاتىر... جۇگىردى... بەلگىلى، ءىشى كەۋىپ كەتىپتى. ۋلاعان عوي، تورسيىپ دوڭبەكتەي بوپ، ءىشى شاڭىراق اتىپ كەتىپتى. جۇگىرە باسىپ، جانىنان دارىگەر بەرگەن ءبىزدى تۇتىكتى سۋىرا كەلەدى. انادان كۇزەمباي دا بىردەمە دەپ دابىرلاي جۇگىردى.. ول الىستا... جەتكەنشە قاشان.
كەلىسىمەن انا قويدىڭ سول جاق مىقىن تۇسىن بەلگىلەپ اپ ءبىزدى سۇعىپ جىبەردى. ءتىرى قويدان قان، جىن يىسىمەن بىرگە پىسىلداپ اتقىپ جەل دە شىعىپ جاتىر. ءبىراق توق قارىننىڭ جىنى بىرشىپ سىرتقا شىعا بەرىپ، تەسىكتى بىتەي باستادى. ىشتەن شىعاتىن جەل دىبىسى باسىلىپ بارادى. ەندى تۇتىك ورناتۋ كەرەك. سونى كوتەرىپ ورناتا بەرەم دەگەندە، وڭ قولى سىلق ەتىپ ءتۇسىپ كەتتى. باعىنبايدى. ءوز دەنەسى ەمەس، جاپسىرا سالعان بوتەن مۇشە، جانسىز كيىز تۇلعاداي. سۇلدەرى قۇرىپ، سۋىنىپ كەتتى. ءالسىز بوپ، تاربيىپ اشىلىپ قالعان ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان ءبىز بەن تۇتىك قاباتىمەن جەرگە ءتۇستى. نەسىپباي جىلاعانداي بوپ، سول قولىمەن بەتىن باسىپ وتىرا كەتتى. ازدان سوڭ انا قويدى كۇزەمباي كەلىپ باۋراپ الدى. نەسىپباي شوككەن كۇيىندە وتىرىپ قالدى.
قول... وڭ قول... ەسكىنىڭ ءبىر سىزى سەنىڭ باسىڭنان دا كەشكەن ەدى-اۋ.
جيىرماسىنشى جىل. وكشەلەپ قۋعان العىر جۇيرىكتىڭ تىزەسىنە شىداماي، اق قاسقىردىڭ بەلى بۇراڭداپ، ءتىلى سالاقتاپ، تيتىعى قۇرۋعا اينالعان كەزى ەدى. ارقا مەن قۇمنان بەتىن قايىرىپ ايداپ شىعىپ، قىزىل قىران ەندى لeپci، قاپال تاۋىندا قاۋسىرمالاپ جەپىرىپ كەپ، قايراڭعا سوققان شاباقتاي بەلىن وپىرا ءبىر تەۋىپ، توياتتاماق ەدى. قۋعان، مەگدەتكەن جايىنىڭ ىعى كەتىپ، قۇيرىعى سولەكتەپ، شۇباتىلعانى الدەقاشان. سول قۇيرىق سۇيرەتىلە بارىپ قاپال شىڭىنا كىرگەن-دى. ەندى شىعار اۋىزدا، تاسقا جانىشتاپ، سىعىمداپ، باسىپ قالماق بولىپ، باتىم شەڭگەل لاپ بەردى.
ول كۇندە قىزىل پارتيزان نەسىپباي زەڭبىرەك، پۋلەمەت، ۆينتوۆكا ۇندەرىن بۇگىنگى قويلارىنىڭ ماڭىراۋىنداي سەزىنەدى. ەرتەڭگى، كەشكى تىرشىلىكتىڭ تىنىس دابىلى سىقىلدى.
توپ ىشىندە اقتىڭ سوڭعى وتريادىن، تاس ىنگە كىرىپ بارا جاتقان اقشۋلاننىڭ قۇيرىعىنداي كەرىپ، قىزىعا، جەلىگە قۋىپ كەلە جاتىر ەدى. تۇياق سەرپىنى تاس ۇشىرعان قىزىل وترياد قالىڭ شىڭنىڭ ىشىنە اعىنداپ باتا كىرىپ، جاۋدىڭ الدىن كەسىپ الماق بولدى. قۇيرىق وترياد شەكاراعا ىلىنە بەرە وكپە تۇسىنان ۇڭىلگەن قىزىل سۇڭگىنى كوردى. ەكى جاق اسۋ بەلدىڭ قويناۋىندا تەمىر بولات تىستەرىمەن قارش-قارش شايناسىپ، جانتالاستى.
كۇن — ءتۇن، ءتۇن — كۇن بوپ كەتتى. ارتتان كومەك جەتە المادى. اداسىپ كەتتى مە؟ الدە باسقا ءبىر توپتىڭ تاڭدىعىن جىرتىپ، قارمالاپ ءجۇر مە. سانى كوپ اق وترياد بوكسەسىن تاسقا تىرەپ الىپ، جوتا ءجۇنىن مىڭداعان نايزا قىلىشپەن ءۇرپيتىپ اپ، قاتتى الىستى. كەتەر اياق، كەتپەن تاياعى ەدى. نەسىپباي ەسكادرونى ەكى ءجۇز كىسى. جاۋ قۇرساۋى سونىڭ الدى مەن ارتىن توڭىرەكتەپ، ءبىر جازىلىپ، ءبىر شۋماقتالىپ وراي بەردى. ونەبويىن دالا-دالا قىلعان قىران شەڭگەلىنىڭ ەڭ بولماسا ءبىر وتكىر تۇياعىن شايناپ كەتپەك ەدى.
ەسكادرون تار شاتقا بەكىنىپ الدى. جىڭىشكەلەپ اققان بۇلاق سۋى تانىس ەدى. ءبىراق ەكى جاقتاعى كەرەگە بيىك پەن وسى كىشكەنە سايدان باسقا تاۋدىڭ ءبارى بۇلارعا جاۋ بولعانداي ورە تۇرا كەلدى. كۇندىز-تۇنى شىج-شىج ەتىپ، ءولىم اتويىن سالىپ جاۋ وقتارى زۋىلدايدى. ون ءتورت كۇن ۇرىس بولدى. "ومىرگە قوش بولىن" ءبىرجولاتا ايتىپ العان پارتيزاندار قاجىعان، تالعانىن بىلدىرمەي تۇرىپ، قالىڭ جاۋعا توتەپ بەردى. بۇل شات، تالاي اقتىڭ كور شاتى بولدى.
ورنىعىپ العان سوڭ ەسكادرون ەكى بەتكە، جوعارى-تومەن مەرگەندەر جاتقىزىپ، جوتالاردىڭ ەكى-ۇش جەرىنە — سەزىكتى جەرلەرگە پۋلەمەتتەردى توسەپ قويىپ، باسى قىلتيعان اق توبى بولسا، ۇستاراداي جالاپ ءتۇسىپ تۇردى. كۇندىز تالاي قىزىعىپ كەلگەن اقتار، توپ-توبىمەن شىبىنداي جۋسادى. ءبىراق كۇدىكتى، ءقاۋپى كوپ كەسەل كەز، ىلعي قارا ءتۇن. تاۋ ءىشىنىڭ ءتۇنى. مىزعىماي قاقاپ تۇراتىن ساقتىق سوندا كەرەك.
نەسىپباي سول ون ءتورت كۇننىڭ ىشىندە ۇيقىنى ۇمىتتى. اندا-ساندا جيىرما مينۋت، جارتى ساعات قالعىپ الىپ باسا بەرەدى. العاشقى كۇن عانا اۋىر بوپ ەدى. سودان ءارى قاباق قاتىپ العان سوڭ ۇيقى دا دانەڭە ەمەس ەكەن. نە ءىشىپ، نە جەگەندەرى ءمالىم ەمەس. ايتەۋىر سوڭعى ءۇش كۇندەي جالعىز سۋدى عانا ءنار قىلدى.
ءتورتىنشى كۇن دەگەندە ارتىنان جەتكەن قولدىڭ سارىنى كەلدى. دوس زەڭبىرەكتەر، تاۋ ىرگەسىن سوگىلدىرىپ، جوتكىرە-جوتكىرە ءتىل قاتتى.
كىرپىكشەشەن اسايمىن دەپ قاڭسىلاپ شىعاتىن جايىن اۋزىنداي بوپ اقتىڭ پولكى وتەسىندى ەندى كوردى. سەگىز ءجۇز كىسىنى ەسكادرون بەكىنگەن شاتتىڭ اينالاسىندا قىرعىزىپ، سەلدىرەگەن سۇيقىل توپپەن زورعا دەگەندە بوكسەسىن سۇيرەتىپ بارىپ، اسۋدان اسا جىعىلدى.
مىنە، سول ون ءتورتىنشى كۇنگە قاراعان تۇندە، تاڭ الدىندا اقتار تاعى ءبىر ىشقىنىپ قاۋسىرمالاپ ەدى. "جوتاعا شىعارمايمىز" دەپ جيىرما كىسىنىڭ ىشىندە نەسىپباي دا يەك ارتپاعا وزدەرى شىعىپ اتىسقان بولاتىن. سوندا ءدال وسى وڭ قولىنا شىنتاقتان جوعارى قالىڭ ەت پەن ءسىڭىردىڭ اراسىنان وق ءتيدى. اپات قىرعىننان جارالى بوپ قايتتى. اقتىڭ ارتى سول، جەتىسۋدىڭ پالەدەن ارىلعانى دا سول ەدى.
قازارما، ولاق دارىگەر... جۇرە ەمدەدى. وقتى الدەنەدەن الا المادى... بەرىش بوپ قالا بەردى.
العاشقى بىرەر جىل اۋىرسىنا ءجۇرىپ، ۇمتىلعانداي دا بولىپ ەدى. ءبىراق قوسشىنىڭ ءبىر تويىندا سەركە تارتىپ جۇرگەندە بىلەگىنەن جىلىمشى قان اقتى. ەت قىزۋى قايتقان سوڭ سەزە باستادى. باياعى جارانىڭ ورنى ەندى كەپ اشىدى. شەشىنىپ قاراسا، وق جىلجىپ، جارا تىرتىعىنىڭ اۋزىنا كەلىپتى. جولداسىنا پىشاقپەن ءتىلدىرىپ وتىرىپ، جاۋ بەلگىسىن الدىرىپ تاستادى... ارتىنان جاراسى كوپكە دەيىن ءبىر اشىلىپ، ءبىر ءبىتىپ، كوپ اۋرەلەدى. قاشان زاقىم كەلگەنى ءمالىم ەمەس، ايتەۋىر سودان سوڭ سىڭىرىنە دەرت ارالاستى. وڭ قولى قايىرىمعا كەلمەيتىن بولدى.
كەشەگى كۇندەر قىرىقتىققا ارالاسا الماي جۇرگەنى دە سول ەدى. بۇگىن ەندى، مىنە، جانتالاسقان جەردە مۇگەدەك قىپ، كەم قىپ وتىرعانى مىناۋ... وسى قولىنىڭ ءوزى انا سول قولىنان ارتىق. باسىن شايقاپ...
— اي، ەسكىنىڭ سىزى-اي. كاپىر-اي... — دەپ وڭ جاقتاعى جوتاعا قاراي موينىن بۇرا بەردى. ات پىسقىرعان ەدى...
الاياق كەرگە مىنگەن پوليتوتدەل راقىم ەكەن. ونىڭ ارتىنان اق تاناۋ اتقا مىنگەن قۇلجاتاي دا كورىندى.
ءجۇسىپ قولىندا مالشىلىقتى بىرگە وتكىزگەن، جاڭاعى قاپال تاۋىنىڭ شاتىندا تاعى دا قاسىندا بوپ، اجال لەبىن بىرگە يىسكەسكەن، پارتيا-قوسشى توبىنا بىرگە كىرىپ، قاتار جاساسىپ كەلە جاتقان كارى دوسى. ول مىنا جەردەگى "شاقپاق" كولحوزىنىڭ باستىعى. وسى سوۆحوزدىڭ شەفتىگىندەگى كولحوز.
— بۇ دا ءبىر مۇڭمەن كەلدى-اۋ... ايتپەسە مىنا ناۋقان ۇستىندە كۇندىزدەتىپ بوس قىدىرىپ، ۋاقىت ءولتىرىپ جۇرەتىن قۇلجاتاي ما؟ — دەگەنشە جاقىنداپ كەلگەن قۇلجاتايدىڭ ءجۇزىن كوردى.
شىنىندا، ونىڭ ارىق ءجۇزى سۇپ-سۇر بوپ، قاباقتارى قالىڭ اجىممەن ايعىز-ايعىز بوپ الىپتى.
پوليتوتدەل اشاڭ ءجۇزدى جاس جىگىت بۇعان جاڭا كەزدەسكەن ەكەن. ونىڭ كورمەگەنى نەسىپباي ەدى. ادەيى وسىنىڭ قويىن كورىپ، ەندى نە ويلايتىنىن بىلمەك ەدى. بولعان كۇيلەردىڭ ءتۇپ سەبەبىن ۇعىنباق. قوي-قوزىنى ارالاي ءجۇرىپ، ۇستى-ۇستىنە سۇراق بەرەدى.
— نە قىپ، نە قىپ وسى ءبىر بولىمسىز بۇرشاقتان سونشا قوزى قىرىلدى؟ باياعىدا دا ءولۋشى مە ەدى؟
قۇلجاتاي نەسىپباي كورگەن قازانى ەستىپ بۇرىن دا كۇيىنىپ ەدى...
— بۇرىنعىنىڭ نە كەرەگى بار؟ ولتىرسە نادان، ساسىق باي ءولتىرسىن، بىزدىكى نە؟ — دەدى.
— باسە، ونىڭ ولتىرگەنى سىن با ەكەن؟ جۇبانىش جوق! — دەپ نەسىپباي ءوز كىناسىن اۋىرلاتا ءتۇستى...
— جوق، سوندا دا بىلەيىك، بىلدىرىڭدەرشى، — دەپ راقىم قادالا بەردى.
— ءولتىرۋشى ەدى... ءبىراق بۇنداي... — دەپ نەسىپباي وسى ءولىمنىڭ سەبەبىن ويلاپ سوزا بەرگەندە، قۇلجاتاي:
— ءبىراق، مۇنداي قاۋىرت ولتىرمەيتىن، — دەدى. راقىم تاعى دا ىلە جونەلدى.
— سەبەپ نە؟
— سەبەپ؟ سول سەبەپتى ويلاپ كەلەم، — دەپ نەسىپباي وڭ قولىنىڭ وقىس اۋىرعان جەرىن سيپاپ تۇرىپ: — سەبەپ — ەسكىنىڭ سىزى ما دەيمىن، — دەدى.
— و نە دەگەنىڭ؟ قاندايسىز؟ — دەپ راقىم باسىندا تۇسىنە المادى.
قۇلجاتاي دا اڭىراپ قالعان ەدى.
— كوز الدىمنان وتكىزدىم عوي. كەشە زووتەحنيكتىڭ ءبىر ءسوزى كوڭىلىمە قونا كەتتى. بۇرىن وندايدى قازاقى كۇيدە ەسەپ قىلامىز با؟ سول ءبىر دۇرىس ءسوز ايتتى...
— نە دەدى؟
— تاق وسى قوزىلاردىڭ ەنەسى سوۆحوزدىڭ قيىن كۇندەرىندە 31—32-جىلداردا تۋعان قوزىلار ەدى. ول كۇندە وسى سوۆحوزداعى باسشىمىز دا، قوسشىمىز دا تەگىس قاتەلەسپەدىك پە، مالعا قىرىمىز بولماي، تۇگەل وكوت دەگەندى بىلتىر مەن بيىل ەسكەرىپ، "مال بار ەكەن، جان بار ەكەن" دەگەندى ەندى ويلاعانداي بولدىق. ايتپەسە اناۋ كەزدە قاشار قانداي بولدى؟
— ە، ونى اتاپ سۇراماساڭشى، — دەپ قۇلجاتاي دا باس يزەدى.
— قوي جاتاتىن قورانىڭ ءىشى شىلقىلداعان سۋ. بەلۋاردان كەلىپ قىس بويى ويىلماعان قي جاتادى. استىنان سىز ءوتىپ، قىس بويى ءىش تاستاپ جاتتى. قوزى دەگەن تۋدى نە، ءولدى نە، قارادىق پا؟ ارتىنان كوكتەمدە قي ويعاندا تالاي قوزى، جىلپىسقانى قيمەن بىرگە اۋدارمادىق پا؟ ءولىپ، باسىلىپ، تاپتالىپ قالا بەرگەن... سوندا ءبىر سۋىق، ءبىر سىز ىشىندە تۇرعان وسى قوزىلار سۋىققا وكپەسىن الدىرمادى ما؟ زووتەحنيك: "سول كەزدە تۋىپ وسكەن قويدىڭ كەۋدەسىندە دىمقوس بار. سوندىقتان ونىڭ ءسۇتى دە ازداۋ. بالالارى دا كەيدە ناشار تۋادى" دەيدى. وسىنىسى ءتىپتى راس. بيىلعى وكوتتا ءتۇن ۇيقىنى ءتورت ءبولىپ، ىلعي فونارمەن الىسىپ كۇزەمباي ەكەۋمىز بار قوزىنى قولدان تۋدىردىق. وكوتتى ءوزىڭىز كوردىڭىز، بايگە الىپ جاقسى-اق وتكىزبەپ پە ەدىك. قوزى شىعىنى بولعان جوق، باعىپ-قاعۋدان كەندە ەمەس. ءبىراق سوندا دا تاق وسى ولگەن قوزىلار تەز تورالىپ، تەز تويىنا المادى. كەشەدەن كۇزەمباي ەكەۋمىز بارلىق ولگەن قوزىنىڭ شەشە تەگىن تالداپ شىعىپ ەك، تۇستەپ بىلەمىز عوي ەنەلەرىن. ىلعي تۇساق قوزداعان دىمقوستىق الا تۋعان قوزىلار... ەنەلەرى دە وزگە قويداي ەمەس، سونشا جونى جارىلىپ سەمىرە قويمايدى. بۇل ءوزى قاتتى كۇتەتىن تۇقىم، ءبىر سونداي ەرەكشە بۋىن ەكەن. ەسكىنىڭ وسىلاي ەتەككە شىرمالعانىنا كەز بولدىق كۇزەمباي ەكەۋمىز. بولماسا ناق كەشەگى بۇرشاققا ءدال مۇنداي قاۋساي قالماس ەدى.
بۇگىن وسى ءار نەنى ويلاپ-ويلاپ كەپ تاپقانىم وسى بولدى. ەسكى-ەسكىنىڭ قيتىعىنا ءتيىپ قالعانى سول، — دەگەندە تاڭەرتەڭنەن بەرى نەسىپبايدىڭ ءوز باسىن ارلى-بەرلى تولقىتقان ويدىڭ ءبارى ەندى جادىراپ، شەشىلگەن سياقتانادى. الدەنەدەن ءتۇسى جايلاپ اشىلىپ، قاباعىنداعى كەيىستى سەرپىلتە بەرىپ، كۇلىمسىرەپ:
— مال قىلساق، ەڭبەك ەتسەك وسىعان ەتەيىك. دىمقوس بالانى اتا-انا قانداي ەرەكشە ايالاپ، ماپەلەپ باعادى. كۇشتىڭ ءبارىن وسىعان سالىپ، ەندى مۇنى اششىعا دا، سونىعا دا شۇيگىتىپ، ەسكىنىڭ بار لاسىن كەتىرەمىز. بالەمنىڭ سۇيەگىن اعارتىپ، كەڭەستىڭ جاقسى سوۆحوزىنىڭ اتپال تۇلىگى قىپ شىعارامىز، جولداس پوليتوتدەل، — دەپ نەسىپباي قاسىندا مەيىرلەنە كۇلىپ تۇرعان كۇزەمبايىن ارقاعا قاقتى.
— ياپىر-اۋ، مىناۋ ءسوزىڭ كوڭىلگە قونا كەتتى-اۋ، نەسىپباي. مەنىڭ دە ءبىر ءتۇيىنىمدى شەشتىڭ-اۋ. ەسكىنىڭ سىزى دەدىڭ بە؟ مەن دە سونىڭ زاردابىنان كەپ تۇرعام جوق پا؟
— يا، سەنىكى نە ەدى؟ نە قىپ ءجۇرسىڭ ءوزىڭ ناۋقان ۇستىندە؟ — دەپ نەسىپباي دوسىنىڭ شارۋاسىن ەندى عانا سۇرادى...
— مىنا جولداس پوليتوتدەل ەكەۋىڭە ادەيى ءبىر بايانداما ىستەيىن دەپ كەلىپ ەدىم، — دەپ راقىمعا قارادى. نەسىپباي سوزدەرىنە ويلانىپ قالعان راقىم، ەندى بۇنىڭ جايىنا قۇلاق سالدى...
II
"...شاقپاق" ءتورتىنشى اۋىلداعى بەس كولحوزدىڭ ءبىرى. تاستاق سۋىنىڭ وسى سول جاق بەتىندەگى جەردىڭ كوبى سول "شاقپاق" كولحوزىنىكى. ەگىندىك جەرلەرىن سوۆحوز بەرگەن تراكتور، كولىك كومەگىمەن ايداپ جاتىر. بۇل كۇندە جوسپاردى تولتىرۋعا جاقىنداعان. ەگۋگە جارامسىز تاستى جوتانى، ويلى-قىرلى جەرلەرى وسى قوي جاتقان ولكە. بۇنى وزدەرىنە جاردەم ەتىپ وتىرعان سوۆحوزدىڭ بىرەر ساقپان قويى ۋاقىتشا جايىلۋعا كولحوزشىلار رۇقسات ەتىپ، سوۆحوزعا بەرگەن بولاتىن.
تۇندەردە وسى ولكەلەردە كولحوزدىڭ ءوز جىلقىسى دا جايىلادى. اناۋ شاعىلدىڭ ارعى استىندا جىڭىشكە وزەن جاعاسىندا ۇزىندىعى ءبىر كيلومەتردەي جەرگە سوزىنا ورناعان 50—60 قورا، سول "شاقپاق" كولحوزى بولادى.
قۇلجاتاي ءجايى راقىم مەن نەسىپبايعا ءمالىم. بۇل بىلتىرعى كوكتەمگە شەيىن وسى قوي سوۆحوزىنىڭ شوپانى بوپ كەلگەن. بىرنەشە جىل ىستەگەن ەڭبەگى سوۆحوز جۇرتشىلىعىنا قانىقتى. وسى كۇنگە دەيىن "شاقپاقتاعى" كىپجەنە ءۇيىنىڭ قابىرعاسى نەشە الۋان ماقتاۋ قاعاز، گراموتالارعا تولۋلى. كەڭەس ىسىنە ادال، بەرىك، سەنىمدى بولعان ەڭبەكتىڭ كۋالارى. سوۆحوزدان ءوزى كەتەم دەگەن جوق ەدى. ءۇي ىشىنە، ءوز باسىنا بولسا دا ەڭ ءجايلىسى ۇيرەنىسكەن سوۆحوزى ەدى. "شاقپاقتىڭ" ول كۇندەگى ءجايى وتە ناشار ەدى. ەل اش، ارىق، كولىك اتاۋلىدا سان دا، ساپا دا جوق، بار بولسا قىرشاڭقى، شولاق، جاۋىر. بۇرىن بەلسەندى جايلاعان كولحوز. قۇلجاتاي بارار قارساڭدا كوتەرەمنىڭ كۇيىندە. ارقا باسى جاۋىر، ىڭىرشاق، تۋلاق بوپ قالعان تور شولاقتىڭ كۇيىندەي ەدى.
ءوز قامىن ويلاسا، بەينەتتەن تارتىنسا قۇلجاتاي وندا بارماس ەدى. ءبىراق پارتيا مەن ۇكىمەت بولىپ سونداي قولحوزدىڭ ادامىنا دا، مالىنا دا اتا بەيىلىن سالدى. مەيىرلەنىپ، قۇلاش سوزىپ، "كوتەرەمىن كوگەرتەم، اش-ارىعىن تويىنتام، ەڭبەك ەتەم"، — دەدى. "سوڭعى جىلدار قيىنشىلىعىن ۇمىتتىرىپ، ولقىنىڭ ءبارىن تولتىرام"، — دەدى. ول پارتيانىڭ ۇرانى. كەڭەستىڭ سانالى ەڭبەكشىسى كوتەرگەن ۇلكەن تۋ ەدى.
رايكومنىڭ ۇيعارۋىمەن قاتار قۇلجاتايدىڭ ءوزى دە "شاقپاققا" بارماق، قيىندىقپەن الىسپاق، جەڭبەك بولدى.
مىنە، ءبىر جىل، اۋىر ءبىر جىل، سىنى كوپ، قيىنشىلىعى كوپ ءبىر جىلى ءوتتى. قۇلجاتاي ماقتانۋدى بىلمەيدى. بىلگەنى تىنىمسىز، تولاسسىز ءتوس-تابانداعان ەڭبەك، ورگە سۇيرەگەن تالاپ، تالپىنۋ. سوندا ءوز تۇرمىسى نە ەدى؟
ونى بيىل سوقانىڭ الدىندا ۇيىنە ءبىر بارىپ، شەفتىككە الار الدىندا كولحوز جايىمەن تانىسپاق بولعان راقىم، نەسىپباي ءوز كوزدەرىمەن كورگەن.
قۇلجاتايدىڭ قاتىنى بەزگەك. ەمشەكتەگى كىشكەنە بالا — جالعىز ەركەك بالاسى سەرىك تە بەزگەك. جىل بويى ۇستەرىنە جاڭا لىپا ىلمەگەن قاتىن-بالا دا، ءوزى دە كيىمنەن، كورپە-جاستىقتان جۇدەي باستاعان. ەرجەتكەن قولقانات جوق. قۇلجاتاي ءۇيىنىڭ بۇدان سوڭعى جالعىز قايراتكەرى — ون ەكى جاسار قىزى ءجاميلا. Ac ىستەيتىن، اۋرۋلاردى كۇتەتىن، ارەدىكتە اكەسىنىڭ "بارىپ كەل"، "شاقىرىپ كەلىنە" جۇگىرەتىن تاعى سول.
قۇلجاتاي ۇيىنە كەلە سول قىزىنا شاي قويۋ، وتىن، سۋ تاسۋ، ونى-مۇنى باسقارۋدا ۇدايى كومەك ەتەدى. كىشكەنە قىزىنىڭ جاستىعىن دا ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى. ول ءبىر ۇلكەن سەرىگى سياقتى بوپ العاندىقتان: "بالام" دەمەي، "ءجاميلا" دەمەي، ىلعي "جاكە" دەپ اتاندىرىپ الىپتى.
"جاكەڭ" اكەسىنە بۇنىڭ كىشكەنەلىگىنە قاراماي كەيدە ءبىر قىزىققان بالالىق الدانىشىن بۇزىپ، نەمەسە قولىنان كەلمەيتىن ءبىر قيىندىققا جۇمساسا، اندا-ساندا:
— قويشى ءتىپتى، بارمايمىن، — دەپ سەرپىپ تە تاستايدى. وندايدا قۇلجاتاي اشۋلانبايدى. ەكىنشى قايىرىپ ايتپايدى دا. "جاكەڭنىڭ" ءوز مىنەزى بار، وزىنشە تۇتاسقان بەرىكتىگى بار. ول سونشالىق جاسىپ كەتكەن بالا ەمەس. قايتا اجارى سىنبايتىن وتتى. سونىسىنا قۇلجاتاي ەشبىر ۋاقىت سالماق سالىپ، زورلىق ەتىپ كورگەن ەمەس. الگىندەي دەپ اشۋ شاقىرا باستاسا قۇلجاتاي:
— ال، ال، جارايدى، ءوزىم بارايىن... قويا قوي، — دەپ ءوزى بايپەڭدەي جونەلەدى.
التى اي قىس بويىندا اۋرۋ قاتىن مەن بالانى دارىگەرگە اپارىپ ەمدەتىپ، كورسەتىپ قايتۋعا دا ۋاقىتى بولمادى. بەزگەكتەرى ءبىر قيىن بەزگەك. ەكەۋىن دە مەڭدەتىپ بارا جاتقان سياقتى. ءبىراق سوندا دا كولحوز كولىگىن قيا الماي، نە ءوزى بوسارلىق ۋاقىت تابا الماي ءالى كۇنگە كەلە جاتىر. دارىگەرى قۇرعىر دا الىستا تۇرادى. جانە ءمالىم عوي، ءبىر بارعاندا ءبىر-اق ەم جاساپ جازا قويا الا ما؟ كوپ كورىنىپ، ۇدايى ەمدەلۋ كەرەك. وعان مىنا قاربالاس ورتاسىندا مۇرشاسى كەلەتىن قۇلجاتاي ما؟
وسىمەن ءوز ءومىرى ءوتىپ بارا جاتىر. ءبىراق ونىڭ ەسەبىندە كولحوز ءۇشىن قۇلجاتاي قانداي قۇراق ۇشادى. بۇنىڭ كىشكەنە جۇدەۋ ۇيىنە قونىپ وتىرىپ راقىم، نەسىپباي كورگەن. كۇن ۇزىن قولى دا، اۋزى دا، وي-تىلەگى دە كولحوزدىڭ ءجۇز ءتۇرلى مۇندارىنان بوساماۋدىڭ ۇستىنە، ءتۇن ىشىندە دە قۇلجاتاي تىنىم كورمەيدى ەكەن.
ءبىر ءتۇن ىشىندە انىق تورت-بەس رەت تۇرىپ ءفوناردى الىپ جونەلەدى. تىنىم الماي قارايتىنى ەكى بريگادانىڭ اتتارى. ناۋقان جاقىن.
50-60 جىلقى بار. ونىڭ تۇنگى قورالارىنا كىرسەڭ تىپ-تىنىش تۇرا الارمىسىڭ؟ ءبىر جەرىندە اقىردىڭ ىشىندە جەم تاۋسىلىپ، تۇقىرلانىپ قالعان. مەزگىل-مەزگىل ۇستەپ سالىپ تۇرماسا شاشىپ تاستايدى، جەمىن ەسەلەۋ كەرەك. ءبىر جەردە ازۋلى ۇلكەندەرمەن كاتار ۇساق جاعى، تاي-تۋلاعى تۇر. ولاردى انالار تىستەپ، تەۋىپ، جەمىنەن قاقاس قالدىراتىنى بار.
جانە اسىرەسە، تاعى ءبىر جەردە جيىرما بەس شامالى بۋاز بيە بار. ول قۇلجاتايدىڭ كولحوز شارۋاسى ىشىندەگى ون كوز، سول كوزىندەي قاقاپ كۇتكەن ءبىر ءبولىمى. بىرەر جىل كۇتتىرەتىن بولسا دا ول شولاق قولدى ۇزارتاتىن، تار تۇساۋدى كەڭەيتەتىن كەلەشەك، كولحوز كەلەشەگى. "باس كەتسە دە وسىلارعا زاقىم كەلمەسە ەكەن" دەگەندەي قۇلجاتاي ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. كۇزدەن امان كەلدى. قىس تا ولارعا ءزىلدى بولعان جوق. ەندى ءالى تۋماسا دا، وسى بيەلەردىڭ ىشىندەگى قۇلىندار "شاقپاقتىڭ" ات ورنىنا ساناپ وتىرعان مالى.
— جەلىنى ەرتە جەتكەندەرى قۇلىنداپ جاتىر ما؟ الدە تەبىسىپ، قاعىسام دەپ بىردە-بىرىنە زاقىم كەلدى مە؟
قۋلىق تور بيەنىڭ قاسىنا اناۋ اقىردىڭ شەتىندە تۇرعان كوك دونەن جاقىن ەدى.
— ءبىر تەبەگەن پالە ەدى ءجۇدا، كىساپىر... قاپ، بولماس... — تاعى اتىپ تۇرىپ، جارقانات ءفوناردى جاعىپ الىپ، تارپ-تۇرپ باسىپ جونەلەدى.
كەيدە بىرەۋدى بوقتاپ: "بۇگىن سارى باۋىردى قان سورپا قىپ قايتىپتى. ارقاسى ءىسىپ قالا ما قايتەدى. اكەسى ءولدى مە ەكەن سونشا شاۋىپ قيناپ"، — دەپ الدەكىمگە لاعنەت وقىپ قايتادى.
— تىلەۋىڭ بەرگىر... ءاي، ساعان ەتكەن ەڭبەگىم جاندى-اۋ، قاراعىم، — دەپ بىرەۋگە بار بەيىلىمەن العىس ايتىپ، ءدان ىرزا بوپ كەلەدى. بۇنىسى ءشارىپ.
قۇلجاتايدى تۇرعىزعان اتتار جايىنداعى كۇدىكتى و دا ويلاپ، بۇل بارعانشا كوبىنشە جايلاستىرىپ، تىندىرىپ قويادى.
"شاقپاق" كولحوزىندا قۇلجاتايدىڭ وزىندەي ۇلكەن بەيىل، ىنتا كورسەتكەن ەڭ سەنىمدى سەرىگى ءشارىپ.
بۇل ون توعىز جاسار جاس جىگىت. ول وسى كۇندە تولىق، دوڭگەلەك سۇر بەتتى، سەرگەك جاس. ءبىراق، بىلتىر كوكتەمدە قۇلجاتاي وسى كولحوزعا كەلەر قارساڭدا قانداي ەكەنىن كورسەڭدەر. نەسىپباي بىلەدى. ول ۋاقىتتاعى ءتۇرىن كورىپ: جان بولمايدى، ولەدى، دەپ كۇدەر ۇزگەن. قۇلجاتاي ءوز ۇيىنە الىپ، اسىراپ ءجۇر ەكەن. سىرتىنا شىعارىپ ايتپاسا دا نەسىپباي سوندا:
"قۇلجاتاي بايعۇس بوسقا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر عوي، باسقا تىڭ تۇياقتاۋ بىرەۋدى اسىراسايشى. مىناۋ سىنىپ كەتىپتى، ىسىك مىناۋ. ورنىنان تۇرۋدان قالىپتى. نە بولار دەيسىڭ؟" — دەپ ەدى. ولاي بولماپتى، ەندى ءشارىپ مىنە، تەپسە تەمىر ۇزەرلىك اتپال ازامات بولىپتى، بولعاندا جانە قانداي. كولحوزعا دەگەن ەڭبەگى مەن بەيىلى قۇلجاتايدان دا ءارى وتەدى.
بۇرىن بۇ دا ءبىر ءۇيلى جان ەدى. شەتىكەن ەڭبەك ادامى ەدى. اۋىل ىشىندەگى جالعان بەلسەندى جۇماتاي دەگەن وسىلارعا وشتەسىپ، ءبىر ناۋقان ۇستىندە 32-جىلى كولحوزدان تايدىرىپ جىبەرىپ، ءبارى قاڭعىپ كەتكەن. اكەسى سول جولدا ءولىپتى. شەشەسى مەن 5 جاسار ءىنىسى كارىمدى اسىرايمىن دەپ، ءشارىپ كوپ ۇرىنىپتى. ءبىراق اسىراي الماعان. قالا ءجونىن بىلمەيدى، دۇنيە كورمەگەن بالا جىگىت. قالا دەگەنگە انىقتاپ بارعانى دا سول ەدى. جول-جوسىقتىڭ ەشتەڭەسىن بىلمەگەن سوڭ، دالانىڭ مومىن جىگىتى شىعار جولدى تابا الماعان. قىزمەتكە ورنالاسا الماي، قالادان كەتىپ، ازىعى بىتە باستاعان سوڭ، شويىن جول ستانسيالارىندا قايىر تىلەۋگە اينالعان. سول كەزدە شەشەسى بۇرىن ءبىر كوڭىلى جاقىن ادامىمەن قوسىلىپ، تاشكەنت جاققا كەتىپتى. كىشكەنە بالا كارىم بىرگە كەتكەن. ءبىراق سول كەزدە ءشارىپتىڭ اشتىققا قاتتى شالدىعىپ قالعان كەزى ەدى. سۇيرەتىلە ءجۇرىپ، بار شاماسىن تاۋىسىپ، اقىرى "شاقپاقتاعى" قۇلجاتايدىڭ بوساعاسىنا سوڭعى بارلىق كۇشىمەن سۇيرەتىلە كەپ جىعىلعان ەكەن. ول كەزدە ءىسىنىپ تە، تىستەرى دە ءتۇسىپ، ءبىرجولاتا السىرەپ كەتكەن ۋاقىتى ەدى. نەسىپباي سوندا كورىپتى.
شەشەسىمەن كەتكەن كارىمدى اناۋ جاڭا اكە بولعان ادام بارىپ العان سوڭ اۋىرلاپتى. ءبىر كۇنى شەشەسىمەن سويلەسپەستەن، وزىنەن ءوزى بايلاۋ جاسايدى دا تيتتەي بالانى پوەزعا سالىپ الدەقايدا جونەلتىپ جىبەرەدى.
كىشكەنتاي كارىم باسىنا كۇن تۋعان سوڭ، ءوز بويىنان تىرشىلىكتىڭ بولىمسىز شاقپاق وتىن تاۋىپتى... قالاي كەلدى؟ نە كوردى، كىم جاردەم ەتتى، نە ءبىلىپ، كىم ىزدەدى؟ ءمالىم ەمەس. ايتەۋىر وسى "شاقپاقتاعى" شارىپتەي تاعى ءبىر جىگىت ءاشىم، و دا جۇماتايدان كوپ بەينەت كورگەن بالا ەدى، سول وسى "شاقپاق" تۇسىندا جالتىر ستانسياسىنا بارسا، قاسىنان ءبىر كىشكەنتاي بالا قالماي ورالا بەرەدى دەيدى. ايتار ءسوزى جوق. قۇر مىناعان كوزى جاۋدىراپ، بىردەمە دەمەتىپ ىلەسە بەرەدى. قوزعالسا ىلعي ارتىنان قالمايدى. سونان سوڭ ءاشىم بايقاپ قاراپ شىرامىتادى دا اتىن سۇرايدى. اناۋ "كارىممىن" دەيدى. ءاشىم ءوز باسىنان كەشكەن ەمەس پە، كوزىنەن جاس ىرشىپ بارىپ، قۇشاقتاپ كوتەرىپ الادى. سول كوتەرگەن بويىنشا كولحوزعا اكەلەدى. مىنە، سونىمەن ءشارىپ ءىنىسىن تاۋىپتى. ول وسى كۇندە قولىندا. ءشارىپ وتكەن جازدا ابدەن تويىنىپ الىپ، كۇزدە كولحوزعا ەرەكشە قاتتى ەڭبەك ەتتى. سول كەزدە ۇكىمەت سيىر بەرىپ، اش-ارىققا جاردەم ەتكەندە ءبىر سيىردى بايگە دەپ، بار كولحوز بوپ ۇيعارىپ، وسى شارىپكە بەرىپتى. ەندى ۇيلەرىندە اعى بار جانە جاقىندا ءشارىپ ۇيلەندى.
نەسىپباي، راقىم كورگەن سول ءشارىپ، ءاشىم دەگەن جىگىتتەر قۇلجاتايدىڭ بارلىق كولحوز ىشىندەگى وڭ قولى، سول قولى ەدى.
وسى جايلارىن قىسقاشا ەسكەرتىپ وتكەندە راقىم مەن نەسىپباي كولحوز باستىعىنىڭ وزدەرى بىلگەن جاعدايلارىن تۇگەل ەسكە الدى.
بۇگىن قۇلجاتاي سول جاڭاعى ءاشىم مەن ءشارىپ جونىنەن تۋعان ءبىر شاتاقپەن كەلىپتى. ورتالاۋ، قاعىلەز بويلى قۇلجاتايدىڭ اشاڭ، قىزعىلت جۇزىندە ۇلكەن ىزا، قاتتى كەيىس بار. ونسىز دا ىشتەگىسىن ىرىكپەستەن سىرتىنا شىعارىپ تۇراتىن شىنشىل بەتى ساقال، مۇرتقا تىم جۇتاڭ، كوسەلەۋ بولعاندىقتان "رەنجىدىم، كۇيىندىم، سەندەرگە شاعا كەلدىم" دەگەن سياقتى جايلارىن قۇلجاتايدىڭ تىلىنەن بۇرىن جەتكىزىپ، اپ-ايقىن قىپ ءبىلدىرىپ تۇر.
بەت اجارىنا قوسىمشا قولدارى مەن دەنەسى دە تىنىم الماي كوپ سەرمەلىپ، كوپ ىرعالىپ قوزعالىپ، وزىنشە تالاي تۇسپالدار ايتىپ جاتادى. قىزا سويلەگەندە قۇلجاتايدىڭ ەكى قولى بىردەي كوتەرىلىپ، نە قاباتىنان، نە كەزەگىنەن سەرمەلىپ، بۇنى ءبىر سۋ ىشىندەي وي ىشىندە مالتىپ كەلە جاتقان كىسىگە ۇقساتاتىن.
قازىرگى قۇلجاتاي اڭگىمەسىنىڭ باس قاھارمانى جۇماتاي. نەسىپباي "ەسكىنىڭ سىزى" دەيدى عوي. جۇماتاي قىلىقتارىن ەسكىنىڭ سىزى دەسەڭ دە، ءوزى دەسەڭ دە بولار ەدى. ءبىراق جۇماتايدىڭ ءوزىن كىم دەرسىڭ؟ سىز دەۋگە بۇل ەڭگەزەردەي ۇلكەن بويلى، ادەمى قارا مۇرتتى، اشۋشاڭ، بۇلتيعان پالەقور كوزدى، كەكىردەي كىسى. جۋانداپ قالعان قارنىندا ۇدايى بەلدىك كورەسىڭ، باسىندا سۋسار بورىك. بەشپەت، شاپان قالاشا، تاتارشا تىگىلگەن. جاياۋ جۇرگەنىن بىلمەيسىڭ. قاسىندا ىلعي قوشامەتشىلەرى بولادى. قۇر سىز عانا دەپ قايتىپ ايتارسىڭ بۇنى؟ ال ەسكىنىڭ ءوزى دەيىن دەسەڭ و دا پارتيا مۇشەسى، اۋىلداعى كەڭەس قىزمەتىنە بۇل ىلىككەلى قاشان. ايتا بەرسەڭ وسى كۇندە ءتورتىنشى اۋىلدىڭ كەڭەس اعاسى.
جۇماتاي قىس ورتاسىنان بەرى بۇرىن مەكەن ەتىپ تۇرعان "كالينين" كولحوزىنان كوشىپ، وسى "شاقپاققا" كەپ ورناپ ەدى. تەگى بۇدان ەكى جىل بۇرىن ول 7-اۋىل كەڭەسى بوپ تۇرىپ، وسى قۇرتىپ شىقتى دەگەن لاقاپ بولاتىن.
سونداعى تاپقان داعدىسى بولۋ كەرەك؛ ءوز قولاستىنا قاراعان اۋىلدىڭ ءبىر كولحوزىندا ۇدايى ورناپ تۇرمايدى. مىنا ءتورتىنشى اۋىلدا دا سونى ىستەدى. جىل جارىم ىشىندە وسىمەن ءتورتىنشى كولحوزعا ىرگە اۋدارىپ وتىر. "كالينين"، "قىزىل جۇلدىز"، "قىزىل شىعىس". ەندى مىنە "شاقپاق" — بارلىعى دا، بۇعان ءبىرى قىستاۋ، ءبىرى جايلاۋ. ءالدى كولحوز بولسا قىستاۋ ەسەپتى، ۇزاق مەكەن. ءبىراق الدەقانداي ەسەپپەن نەمەسە ىستەپ قويعان بىلىقپەن ەندى وندا تۇرۋ ىڭعايسىز بولسا ىرگە اۋدارادى. سونىمەن ەكىنشى ءبىر كولحوزعا تەبىندەپ، جايلاۋ ەتە جۇرەدى. ارادا كۇزەۋ، كوكتەۋ بولىپ، وزگە كولحوزدار دا قۇرىعىنان امان بولمايدى. ارينە، بىرەۋىنەن كەتەردە "ءۇزىلدىم، بولدىم، ەندى سەنى كورمەيمىن" دەپ كەتپەيدى. "كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاندى بوساتقانى" دەيدى. بۇل ءوزى ىستەيتىن جاقسىلى-جاماندى ءىستىڭ ءبارىن ىلعي "كەڭەس وكىمەتى، كەڭەس قىزمەتى، وكىمەتىڭنىڭ تاپسىرعانى" دەپ، ابدەن اۋزى ۇيرەنىپ العان. "قامىن جەيتىن وكىمەتىڭ بولعان سوڭ، ازىن-اۋلاق سالماعى بولادى عوي. ءبىراق، ەندى سونى ىلعي سەنىڭ كولحوزىڭا سالا بەرۋگە بولا ما؟ كىشكەنە ارقا-باسىڭدى بوساتا تۇرالىق"، — دەگەن بولادى. ءوزىنىڭ بۇل كولحوزدا ىستەگەن شيكىلىكتەرىنىڭ ءبارىن وسىلايشا "كەڭەس وكىمەتى ايت" دەپ تاپسىرىپ جىبەرگەن بازىنالىقتاي قىپ، مايدالاپ جۋىپ-شايىپ ايتادى دا، ەكىنشى كولحوزعا اۋىسادى. ىرگەنى ءبىر كولحوزدان ەكىنشىگە نەگە اۋداراتىنىن اۋدانعا بارىپ، ابدەن مالىمدەپ، دالەلدەپ بولعان. جانە ارالارى جاقىن كولحوزدار. سوندىقتان بۇنىڭ ءبۇيتىپ جۇرگەندەرىنىڭ ىشكى جاعىن سىرت كىسى بايقامايتىن دا. ەكىنشىگە كەلەردە تاعى دا مومىن كولحوزشىعا تالاي جىلعى سىر مىنەز جاقىنىنداي، تايتاڭداپ كۇلە كىرىپ:
— وسى بارىنەن دە سەن جاقسىسىن. انالار ۇكىمەت ءقادىرىن، كىسى ءقادىرىن بىلمەيتىن، ەڭبەگىڭدى باعالامايتىن قۇنارسىز كورىنەدى. تاپقان-تايانعاندى سەندەرگە سالىپ ءبىر سۇيرەيىن... ۋا، مال ما؟ مالدى وسىرەم. سوقا-سايماندى مولايتام. اۋدان بىلەسىڭدەر، ءوزىمىزدىڭ اۋدان عوي. بارىن بىزدەن ىرىكپەيدى بيشارالار... يسپولكوم، پروكۋرور ءبارى دە "ءۇي دەگەن، ءبۇي دەگەن" بوپ جاتىر. "ايتەۋىر ءوزىڭ بىلە بەرسەڭشى، جۇماتاي، دەسىپ جاتىر بايعۇستار"، — دەپ بارلىق اۋدان باسشىلىعىن ءالى قارىم-قاتىسى ۇزىلمەگەن قۇداندالى ەسكى كوز، سۇيەك شاتىسىنداي تۇسىندىرەدى. قاسىندا مۇشە، حاتشى، ءجاي جىگىت بولىپ جۇرگەن توبى بار. ءبارى دە بۇل جوندە ابدەن ءتىس قاققان ەپتىلەر. جۇماتاي ادەيى ىرىكتەپ العان.
قايدا بارسا تاستامايدى. ءتىپتى اراسىندا ارازى، اڭدىسقانى جەتپىسباي سياقتى بۇزار بولسا، ونى دا ەرتە جۇرەدى. بۇل ەكەۋى ءبىر ساتتە ارازداسىپ، ءبىر ساتتە قايتا تابىسىپ، كولدەنەڭ قاراعان كىسىگە ارالارىنىڭ شىنى نە ەكەنىن بىلدىرمەي، ۇنەمى شاڭقاپتىرىپ وتىرادى. بىردەمەدەن ىلىك شىعارىپ، جىك جاساعان سياقتانىپ، كولحوزشىلاردىڭ نارازى، رەنىشتى جايلارى بولسا كولتىقتارىنا كەزەك تارتىپ، شەگىنىڭ قىرىندىسىنا شەيىن ءبىلىسىپ اپ، ارتىنان تابىسقان كۇندەرىندە سولارىن اشىپ سالىسىپ، ءبىر-اق ويىن جاسايتىنى تاعى بار. ايتەۋىر قاسىنا ەرگەن توپتىڭ ءبارى مۇنى قۇلاتىپ تاستاۋدى ءتۇپ ماقسات قىلمايدى. قايتا اۋدانعا بارسا، نە وكىل-موكىل كەلسە اينالاسىن شىرماۋىقتاي وراپ الىپ، جۇماتايدى ىلعي "جۇمەكەڭ" اتاندىرىپ قويىپ، سونى ۇنەمى داتتاۋمەن بولادى.
كوپ كولحوزشى جۇماتايدىڭ اۋداندا نە ىستەپ جۇرگەنىن بىلە المايدى. ءبىراق بىلگەنى ايتەۋىر اۋدان ىشىندە بۇنى سۇيەيتىن ەكى-ۇش كىسى ۇنەمى بولىپ وتىرادى. ولاردى كەيدە دۇشپان كوزى قىپ، ءوزى تۇرعان كولحوزعا قوناققا اكەپ، سىيلاپ جىبەرىپ تە وتىرادى. كەي-كەيدە سول ازاماتتاردىڭ ۇيىنە وسى كولحوزداردان سويىلعان بىرەن-ساران سيىر، قوي، تاي سياقتىلاردىڭ ەتتەرى بارىپ قالاتىنى دا بولادى. ءبىراق ونداي كوپ جارىققا شىقپايدى، بىرەر كۇن سىبىر ەسەپتى ايتىلا جۇرەدى دە جابىلىپ قالادى.
وسى جۇماتاي كەشەدەن بەرى "شاقپاق" كولحوزىنا ءبىر الەك كىرگىزدى. پالەنىڭ باسى ءشارىپ باعىپ جۇرگەن بيەلەردەن باستالعان. جيىرما بەس بيەنىڭ بۇل كەزدە كوبى قۇلىندادى، تورتەۋ-بەسەۋى ءالى قۇلىنداعان جوق. كەنجە قۇلىنداۋعا اينالعاندار ەدى. سولاردى قۇلجاتاي مەن ءشارىپ ەشبىر قاتتى قايىرىم جۇمىسقا سالدىرماي، بارىنشا قورعاشتاپ جۇرگەن.
كەشە تاڭەرتەڭ سول اۋىل كەڭەسى اۋدانعا تىعىز ءبىر اقپار جىبەرەم دەپ، ءوز بەتىمەن بۇيرىق ەتىشى دە، جاڭاعى بۋاز بيەنىڭ قولدا تۇرعان بىرەۋىن ءوزىنىڭ جىگىتى شالتىككە مىنگىزبەك بولىپتى. قۇلجاتاي ەگىن باسىندا ەكەن. ءشارىپ: "بەرمەيمىن، مىنگەن سوڭ تاعى شابادى. بۇنى بەرىپ كىسى مال كورە مە؟" — دەپ قارسىلىق ەتكەن ەكەن، جۇماتايدىڭ ءوزى كەلىپ اقىرىپ، بوقتاپتى. ءشارىپ سوندا دا بولماي تىزگىنگە ورالىپ جابىسقان ەكەن، حاتشى مەن شالتىك بۇنى سابارمان بوپ، جەر-جەبىرىنە جەتە ءجۇرىپ تارتىپ اكەتىپتى.
قايدا بارعانى ءمالىم ەمەس. ايتەۋىر تۇستە قان سورپا قىپ اكەپ، قۇلجاتاي ءۇيىنىڭ جانىنا بايلاپ كەتەدى. ازدان سوڭ بيە اۋناقشىپ، جاتالاقشىپ، شيىرشىق اتادى. بيىل قۋلىق قۇلىندايتىن ەدى. شابدار بايتال شابىستى كوتەرە الماپتى. ازدان سوڭ مەزگىلى جەتپەسە دە قۇلىنداپ جىبەرگەن. ءبىر ساتتە كۇيىپ قالعان كىشكەنتاي جىلبىسقا قۇلىن باسىندا ءتىرى تۋدى. ءبىراق قۇلجاتاي مەن ءشارىپ كۇراق ۇشىپ نەشە ءتۇرلى ەم-دوم ىستەسە دە بولمايدى، ولەدى.
— تۋعالى تۇرعان بيەنى نەگە مىنگىزەدى. مىنگىزەرى بار نەگە مۇنشا قينايدى. وسى كولحوز جايى ءمالىم ەمەس پە ەدى وزدەرىنە. شەتتەن كەلگەن لاۋشىداي قاي قىلعاندارى؟ وسىنىڭ ءبارىن جانى كۇيگەن قۇلجاتاي بىلەمىن دەپ زەرتتەمەي مە؟
بايقاسا، بۇل كۇندە جۇماتاي مەن جەتپىسباي اراسى باس قاتارلىق شىتىرمان كۇيلەر تۋدىرىپ تۇرعان ەكەن.
بۇدان بۇرىن ارازداسىپ جۇرگەن ەكى ءبورى ءدال وسى كۇندەردە تاتۋلاسىپ، تابىساتىن بولىپتى. تەگى الدىمەن جەتپىسباي بەيىل بەرگەن بولۋ كەرەك. ول ءوزى جۇماتايدان ءارى وتكەن سارقىندى بولاتىن. ءوزى ورىسشا، قازاقشاعا بىردەي. مىنادان جاسى دا جاسىراق. قولىنان كەلمەيتىن پالە جوق. ونى دا اۋداننىڭ ءبارى بىلەدى. ءوزى كۇلدىرگى دە، ەر دە. ءبىراق سول قالپىندا ءبىر ءتاۋىر جەرگە ورنىعىپ جۇمىس ىستەمەيدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇدايى مىسىق پەن كۇشىكتەي بوپ جۇرسە دە وسى جۇماتايدىڭ سوڭىنان قالمايدى. بىردە اراز، بىردە تاتۋىنا ەكەۋى دە ۇيرەنىسكەن. كوپ ۋاقىت ءبىرىن ءبىرى كورسەتىپ، پالە جاۋدىرۋدان تارتىنبايدى. ءبىراق ءتۇبى اعايىن جانە ەكەۋى دە: "وسى وڭىردە بۇرىن ءارى ساۋداگەر، ءارى جۋان بولعان بەردىبەكتىڭ دەلدالى، پىسىق جىگىتى بوپ جۇرگەن" دەگەن سوزدەر بار. ءتۇبى ءبىر شارلاعان ىزدەرى بار. سىر مىنەز دە، ۇيرەنىسكەن دە. سوندىقتان بىردە اراز بولسا، بىردە تابىسقىسى كەپ تۇراتىن دا وزدەرى بولۋ كەرەك.
"شاقپاققا" كەپ ورناعاننان بەرگى سوڭعى ارازدىقتىڭ كىنالىسى جۇماتاي بولۋ كەرەك. سوندىقتان جەتپىسباي جاعىنان ەمەۋرىن بولسا تابىسۋعا بۇل ءازىر ەدى.
اقىرى كوكتەمنىڭ ەگىس ۋاعى ءوتىپ بارادى. قامباداعى تۇقىم بولسا دالاعا شاشىلىپ قۇريتىن. جانە ارازدىق ۋاقىتىندا بىردە-بىر ساۋىق كورمەي، كوڭىل سەرگىتە الماي ولەر بولدى جەتپىسباي. سوندىقتان اۋىل كەڭەس حاتشىسى ارقىلى قاباق سەزدىرگەن، جانە: "اۋىل كەڭەسى مەنى مىنا قامبا ماڭىنداعى جۇمىسقا قويسىن"، — دەگەن ءبىر كەشتە.
سودان كەيىن جۇماتاي ولاي شارلاپ، بۇلاي شارلاپ كەپ، اقىرى ءبىر ەسەبىن تاپتى.
بۇرىن كولحوز سايلاعان وحران باسى ءاشىم ەدى. ول ادال، ەپتى، ناعىز قايراتكەر جاس كولحوزشى. بىردەمە قىپ سونى ورنىنان تايدىرۋ كەرەك بولدى. قىس بويى جۇماتاي مەن جەتپىسباي بۇرىنعى كولحوزداردا ىستەگەن ماشىق بويىنشا بۇنداعى قامبانى دا كوپ جاعالاپ ەدى. ءبىراق ءاشىم اياعىنا وتىرتپاعان. مىنالار نيەتىن ىلعي سەرپىپ تاستاپ، سوڭعى كەزدەردە ءتىپتى اشۋ شاقىراتىن دا بولعان. جۇماتايدىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ، ابدەپ جيرەنىپ، جەك كورىپ العان ەدى. بۇرىن ءشارىپتىڭ ءۇي ىشىندەي قىپ بۇنىڭ اكە-شەشەسىن دە تەنتىرەتكەن ءبىر مىنەزى تاعى بار ەدى جۇماتايدىڭ. ول ءوز بەتىنە ءاشىمنىڭ ىشىندە قاتۋداي بايلانىپ جاتقان ءبىر دەرت بولاتىن.
— ەستى جينايىق، كولحوز ءىسى وڭالسىن. ءتۇبى جۇماتايدىڭ ىنىنە سۋ قۇيامىز، — دەپ وزدەرىنە سەنگەن كوڭىلمەن جۇرە بەرۋشى ەدى. سودان ارعىعا قول دا ءتيىپ جاتقان جوق. جاقسى كولحوزشىنىڭ كوبى شارۋانىڭ ماڭىندا ەمەس پە؟ ساسىق كۇزەندەي ءتۇن جامىلىپ، كوپ جورتاتىن جۇماتاي، جەتپىسبايدىڭ بارلىق ءشيىرىن بىلە بەرە مە؟
ءاشىمنىڭ تۇپكى شىرايى باسىنا جاقسى ەمەسىن حاتشى دا، شالتىك تە جۇماتايعا جەتكىزگەن بولاتىن. بۇل ءوزى كوزگە كورىنىپ، ءوسىپ كەلە جاتقان جاس جىگىت. قۇلجاتاي دا اسا جاقسى كورەدى. بۇگىن-ەرتەڭ ىلگەرىلەپ، ۇلكەيىپ كەتسە عاجاپ ەمەس. وندا جۇماتايلارعا تىنىشسىز دا بولۋى مۇمكىن. ەسكى پالەنىڭ ءبارىن جەتە وقىعان جۇماتاي بۇنداي جاستاردان قاتتى ساقتاناتىن. الگى اكەلەرىن قۋدالاۋ، وزدەرىن كەۋدەگە قاعىپ، تارتپالاپ وسىرمەۋ تالاي كولحوز ىشىندەگى نىق ساياساتى.
ەندى سول بەتتە ويلاي-ويلاي كەلىپ، ءاشىمنىڭ دە ءبىر ەسەبىن تاباتىن بولدى. وسىدان ەكى-ۇش اي بۇرىن ءاشىمنىڭ جاسىنداعى جىگىتتەر قىزىل اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعان بولاتىن. ءاشىم سوعان كەتپەك بوپ قاتتى تالپىنىپ ەدى. ءبىراق، بۇنىڭ بەيىلىن كورە سالىسىمەن جۇماتاي ءوز باسىنا ءقاۋىپ ويلادى بىلەم:
"اۋەلى ءجونىن ءبىلىپ قايتايىن"، — دەپ قالاعا باردى. باردى دا بىردەمە ىستەپ كەلدى. نە قىلعانى ءدالدى ءمالىم ەمەس. ءبىراق ايتەۋىر ول جولدان ءاشىم جانە تاعى بىر-ەكى سول سياقتى وزگە كولحوزداعى پىسىق جىگىتتەر قالىپ قويدى. جۇماتاي مۇنداي جىگىتتەردىڭ قىزىل اسكەر بولىپ، جول كورىپ، ءجون ءبىلىپ قايتقانىن ماقۇل كورمەيدى. سول ەسەبىنە ىڭعايلاپ، ءبىر نارسە ىستەگەن بولۋ كەرەك.
ەندى مىنا جەتپىسباي ۇسىنىسى شىققان سوڭ وسى ءاشىمدى تايدىرا تۇرۋ كەرەك بولدى دا، اۋدانعا تاعى ءبىر بارىپ قايتىپ، ءاشىم مەن اناۋ ەكى جىگىتكە: "قالاعا ۆوەنكوماتقا باراسىڭ"، — دەپ حابار ءبىلدىردى. جۇرت ءاشىمدى "اسكەر قاتارىنا كەتەدى ەكەن" دەپ ويلايدى. سونىمەن ءبىر-اق كۇن ىشىندە جۇماتاي مومىن كولحوزشىلاردىڭ ۇستىنەن قۇس ۇشىرىپ، استىنان يت جۇگىرتىپ، جەتپىسبايدى ۋاقىتشا وحران قىلىپ سايلاتىپ قويدى.
ەندى ازىن-اۋلاق تۇقىمنان باسقا زاپاسى قالماعان قامبا، ايتەۋىر كەلىپ، جەتپىسباي قولىنا كوشتى. سوڭعى كۇندەردىڭ ءبىر ۋاقيعاسى وسى ەدى.
جەتپىسباي ءوز قولىنا قامبا كىلتى تيىسىمەن ەندى ءبىر اقتارىلىپ، تازارماق بولىپتى. تازارعاندا جۇماتاي باسىنا ءوزىنىڭ تاتۋلىق، دوستىعىن دۇرىستاماق. سونىمەن شالتىكتى جانە اۋىل كەڭەس حاتشىسىن سالىپ، سوڭعى بىرنەشە جىل بويىنداعى جۇماتايمەن ەكى اراسىندا جۇرگەن كيكىلجىڭنىڭ ءبارىن ءبىر-اق تاراتۋعا بايلايدى. "ونىڭ ەمى نە؟" — دەسكەندە شالتىك:
— تۋرا جۇمەكەڭ ەكەۋىڭ قۇدا بول، — دەگەن ۇسىنىس جاساعان. وسىعان جەتپىسباي ويىسا باستاعان سوڭ، جۇماتايعا كەلىپ:
— جەتپىسباي وسىلاي-وسىلاي دەيدى. ىشتەگى داتتىڭ ءبارىن جويۋ ءۇشىن قۇدا بولام، دەيدى. شەتكە شىعىپ جاتقان جوق. وسىنىسى تىلەك-اق. ءدال وسى جولعىسى شىن كورىنەدى. وسىعان كونگەن ماقۇل، — دەگەن. سونىمەن بايلاۋ بولىپ، جۇماتايدىڭ 10 جاسار قابدەشىنە جەتپىسبايدىڭ 7-8 جاسار قىزى اتاستىرىلادى.
ەندى سونىڭ ءبارى تەككە وتە مە؟
— قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى، جەتەكە، قالعان ەسەبىن ءوزىڭ تاپ، — دەپ شالتىك تە، جۇماتاي دا قالجىڭ ايتقان.
سول كۇنى كەشكە جەتپىسباي فەدوروۆكاعا شاۋىپ بارىپ 15 پۇت بيداي ساتۋعا تانىس ساۋداگەرمەن كەلىسەدى. ول ەرتەڭ جىبەرەتىن كىسىگە ءبىر چەتۆەرت اراق پەن قانت، شاي اپەرىپ جىبەرمەك بولادى.
كەشە تۇستە شابدار بيەنى مىنە شاپقان شالتىكتىڭ دىلگەر جۇمىسى وسى نارسەلەر ەدى. قادالعان جەرىنەن قان الاتىن شالتىك بوس كەلە مە؟ جانە جەتپىسباي ۋادە قىلسا، ساۋداگەر استىقسىز قالمايدى. ونى بىرنەشە جىل بويىندا سىر مىنەز بولىسقان جەمتىكتەستەر بىلەدى.
وسىمەن كەشە تۇندە جەتپىسباي ۇيىندە ءبىر ءتاتتى ءماجىلىس بولماق بولدى. انا جاقتا "شابدار بيەنىڭ قۇلىنى ءولىپ جاتىر. قۇلجاتاي كۇيىنىپ ەسەپ سۇراپ جاتىر"، — دەگەننىڭ بارىنە جۇماتاي مەن جەتپىسباي ونشا قايىسا قويماي، بار حاباردى جۇرە تىڭداپ:
— قويسىن، قۇرىسىن، قويا تۇرسىن، — دەسكەندەي جاۋاپ جىبەرىپ جاتقان. ويتكەنى شالتىك كەلگەن سوڭ چەتۆەرتىگە تورتەۋى دە ءبىر-بىر رەت باس قويىسىپ العان ەدى.
تۇستەن بەرى بۇلاردىڭ باستارىندا تۇمان، ەزۋلەرىندە تابىسقان دوستار كۇلكىسى بار ەدى. سونىڭ ناشاسىن ەش نارسەگە بۇزدىرماق ەمەس.
ءبىراق شارىپپەن قوسا كۇيىپ، تىنىم تابا الماي قۇلجاتاي بۇلاردىڭ مازاسىن الا بەردى. ءبىر رەت جەتپىسباي ۇيىندەگى دوستار قۇلجاتايعا ىزالانىپ، كىجىنىسىپ تە الدى.
— قىزىل تاقتاعا ىلىنەدى بۇل قۇلجاتاي، — دەپ شالگىك كۇلدى.
— ادىرا قالسىن، ءبىز ىلىندىرسەك ىلىنەر... بولماسا ءوزىڭ بىلەتىن كىم بار؟ دالاقتاپ جۇرگەنمەن دالادا قالا بەرەر، — دەپ جۇماتاي كەكەتكەن. جۇرتتىڭ بارىنەن وتە ماسايىڭقىراپ العان اۋىل كەڭەس حاتشىسى:
— وي، ول پوليتوتدەل بولادى. سوۆحوزدىڭ پوليتوتدەلى بولادى، — دەدى... بۇل جەتپىسباي، جۇماتايلارعا شىن باتاتىن ءسوز.
قۇلجاتايدىڭ وسى سوۆحوز جۇرتشىلىعىمەن جانە اسىرەسە پوليتوتدەلمەن نىق بايلانىسىپ، كومەك الىپ جۇرگەندەرىن بىلگەننەن بەرى اسقاق قاراپ جۇرگەن جۇماتايلار: "ەندى بۇنىڭ دا سۇيەنىشى بار ەكەن، ول پوليتوتدەل ەكەن. وسى كاپىر ۇلعايىپ، ءوسىپ كەتپەسە يگى ەدى" دەپ ىشتەن ءقاۋىپ قىلا بەرەتىن. بۇرىن ونى كەمسىتىپ، وزدەرىن جوعارى ساناعاندا:
"اۋدانداعى پالەن بار، تۇگەن بار"، — دەپ كۇپىلدەسىپ جانە سولاردى اتاۋمەن بىرگە اۋدان قۇلجاتايدى جەتە بىلمەيدى، دەپ سەنەتىن. — ەندى بۇعان دوس شىعىپتى. ءوزى پوليتوتدەل. سوعان بار ءجوندى ءمالىم ەتىپ تۇرا ما، قايتەدى؟ — دەپ اندا-ساندا كۇدىك ويلاساتىن. جاماناتتى سىرتقا كوپ تاراتپاس ءۇشىن جەتپىسباي، جۇماتاي بوپ ءبىر باس، ءبىر تاس بوپ الۋ دا، ىشتەي وسىندايدىڭ ورايىنا ىستەگەن قارسى قامىنىڭ ءبىرى ەدى.
بۇلار بىرىگىپ سويلەسىپ، ەندى مىنا قۇلجاتاي مىنەزدەرىن تالقىلاعان سايىن ءتىپتى سوناۋ پوليتوتدەلگە دە سىرتتان تەرىس قاراۋ، دارمەنى جەتسە ودان دا ەشتەڭەنى اياپ قالمايتىن تارىزدەنەدى.
— پوليتوتدەل تىرەگى بار ەكەن عوي. ۋا شىركىن-اي. ويتە بەرسەڭ اياعىندى اسپاننان كەلتىرەمىز، — دەپ ءبىر كىجىنىپ الدى جۇماتاي.
سونىمەن بۇل كۇنى قۇلجاتايعا جاۋاپ بەرمەي: "اۋىل كەڭەسىنىڭ تىعىز شارۋاسى بار، اۋدانعا جىبەرەتىن اقپارى بار"، — دەپ قۇيرىقتى سىرتقا سالا كەلىپ تۇنگە جەتتى.
ماجىلىستەرى ەندى قىزباق بولاتىن. جالعىز-اق ەندى فەدوروۆكەدەگى ساۋداگەردىڭ كىسىسىن جونەلتۋ كەرەك. ول كەلىپ وتىر. كۇندىز جونەلتۋگە بولمايدى. ەڭ بولماسا الاكولەڭكە قويۋلانسىن. كۇن باتقاننان بەرى جەتپىسباي تىنىم الماي، قامبا جاققا ءبىر بارىپ، ءبىر قايتىپ، ماڭايلاعان كىسى بولسا ايبار شەگىپ:
— تارا، بار، تىنىم ال. ەرتەڭ تاعى ۇيىقتاپ قالماي جۇمىسىڭا مەزگىلىمەن شىق، — دەپ سەبەپسىز جازعىرىپ، ايداپ سالىپ جۇرگەن.
جۇرت اياعى باسىلدى. ەرتە جاتاتىن ەڭبەك ادامىنىڭ كوبى ۇيقىعا دا كىرىستى. ۇيىندە تىقىرشىق اتىپ، شىداي الماي قوناقتار وتىر. سونىمەن ءبىر كەزدە شالتىك، اۋىل كەڭەس حاتشىسى جانە جەتپىسباي مەن ساۋداگەر كىسى بولىپ، ءتورت ادام قورا-قورانىڭ تاساسىمەن ەربەڭ-ەربەڭ ەتىپ قامباعا قاراي باسقان ەدى.
بۇلار كەلىپ تۇقىمنىڭ از عانا استىعىن كىشكەنە قامبا ىشىندە اقتارمالاپ قاپقا سالىپ جاتتى. ءتۇن مەڭىرەۋ. بوتەن سىبدىر جوق. ەندى قاپتى تولتىرىپ الىپ، تورتەۋى بىردەي سىرتقا شىعا بەردى. ءدال سول كەزدە قامبانىڭ ەكى جاق بۇرىشىنان تورت-بەس كىسى تاپ بەرىپ، اقىرىپ، دۇرسە قويا بەردى.
وڭايشىلىقپەن شوشىمايتىن سىرقىندى جەتپىسباي الدىڭعى كەلگەن جىگىتتەر ىشىنەن ءاشىم مەن ءشارىپتى تانىپ قويىپ، پالەنىڭ قاي جاقتان شىققانىن ۇعىپ، قارسى اقىرا قويا بەردى. تازا بەيىلمەن شىن اشۋلانعان كىسى بوپ:
— ا، سەندەر مە ەدىڭ؟ جاقسى كەلدىڭدەر. مىنا بيدايدى قاپتاپ اكەتكەلى قويعان كىم ەكەن دەپ، ادەيى اكت جاساپ، اڭدىپ ءجۇر ەك، جاقسى كەلدىڭدەر... ءا، كىساپىرلار... استىق ۇرلايسىڭ، ءا؟ مىنە، مىنە، جولداستار، كوردىڭدەر مە؟ — دەپ قاسىنداعىلاردى ەكى جاعىنا كەزەك-كەزەك قويعىلادى. انالار دا ەستەرىن تەز جيىپ اپ، ەندى شۋ-شۋ ەتتى.
ءاشىم مەن ءشارىپ مىنا سۇمدىقتى كورگەندە نە دەرىن بىلمەي ەستەرى شىعىپ قالدى.
سول-اق ەكەن:
— پروتوكول، پروتوكول، — دەسىپ حاتشى مەن جەتپىسباي، شالتىك قاپتى ءبىر-بىر ارقالاپ الىپ، قامبانى جاۋىپ تارتا بەردى.
ءاشىم وسىنىڭ الدىندا عانا اۋداننان قايتىپ، قامبانى اينالدىرىپ جۇرگەن سۋىق قولدى سەزىپ ەدى. قاسىنداعىلاردى ادەيى ەرتىپ العان بولاتىن. ەندى مىنە، ءىستىڭ بەتى بىلاي اۋدى.
جەتپىسباي ءبارىبىر ارتىنىڭ نە بولاتىنىن قاراعان جوق. ساۋداگەر كىسىنى جونەلتىپ جىبەرىپ، اۋەلى جۇماتاي مەن اۋىل كەڭەسى حاتشىسىنا پروتوكول جازعىزىپ. قويدى. ءسويتتى دە ولار وتىرا بەردى.
ءبىراق ءاشىم تىنا الماي جۇماتايدى ىزدەپ سالىپ ەدى. ونى جەتپىسباي ۇيىنە كەلە بەرە تىستا كوردى. كورگەنىن، كۇيگەنىن ايتپاق ەدى. جۇماتاي مۇنى تىڭداۋدى بىلاي قويىپ، داۋسىن سۋىتىپ، قاتايىپ الىپ:
— ا، كەلدىڭ بە، ۇرى. كورىڭ قازىلعان كۋلاكتىڭ بالاسى. كوزىڭدى كوگەرتەرمىن، — دەپ بەتى شىمىرىكپەستەن قارسى الدى.
سول-اق ەكەن، سوزگە كەلىپ جاۋاپتاسۋدىڭ ورنىنا ءاشىم:
— اي، قۋارعان كەڭەس جاۋى، زالىم-اي، — دەپ جۇماتايعا تاپ بەرىپ، ەسىن جيعىزباستان جامباسقا مىنگىزىپ "دۇرس" دەگىزىپ، ءبىر-اق سوعىپ، ىشكە-ىشكە تەپكىلەي باستادى.
تىستا جۇماتاي جالعىز ەكەن. شاڭ-تۇڭعا ۇيدەگىلەر شىعىپ جەتكەنشە ءاشىم ايتارىن ايتىپ، ىستەرىن دە ءبىرتالاي ىستەپ الدى. قىستىعىپ، بۋلىعىپ ءجۇرىپ ۇزدىك-ۇزدىك ايتقانى:
— مەن قاشان كۋلاك بالاسى ەدىم. سەنەن كەتىپ، ماعان جەتىپ پە. قىزىل اسكەرگە كىرگىزبەي، كۋلاك دەپ رەزەرۆكە نەگە جازعىزاسىڭ... ەندى مەنى تاعى ۇرى قىلماقسىڭ... قاي اكەڭنىڭ كوز قۇنى بار ەدى مەندە، ەڭبەكشى بالاسىندا، — دەي ءجۇرىپ، كۇيە كەلە باسقا دا بىر-ەكى تەۋىپ كەتكەن بولاتىن. قاسىنا ەرە كەلگەن شارىپتەر اراشالاعان جوق.
ءاشىمدى كۇيدىرگەن جالعىز جاڭاعى ارامدىق ەمەس. ودان باسقا دا ىزا بارىن ولار جاڭا سەزدى. شىنىندا، ءاشىم ۆوەنكوماتقا بارىپ، ءوزى تۋراسىندا جۇماتايدىڭ نە قىپ جۇرگەنىن ەندى ءبىلىپ كەپتى.
ول العاش بارعاندا جالپى ەڭبەكشى بالالارىنىڭ قاتارىنا العىزباي، "بۇلار كۋلاك بالالارى" دەپ ءبىر رەت قالدىرعان ەكەن. كەيىن بارعاندا بۇلاردى رەزەرۆكە العىزاتىن بولىپتى. ءاشىم كەشە بارىپ، بار قاستىقتى ءوز كوزىمەن كورىپ، جۇماتاي ىنىنە سۋ قۇيىپ كەلگەن ەكەن. جول بويى زىعىرى قايناپ، ورتەنە جەتكەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە مىناۋ. سونىمەن الدى-ارتىن ويلاماي جاڭاعى ءىستى ىستەپ سالدى. جۇماتايدى ۇيدەگىلەر كەپ تۇرعىزىپ العان، اۋزى قان، ماڭداي ءتىسىنىڭ ءبىرى ءتۇسىپ قالعان ەكەن. العاشقى اشۋىن جۇماتايدى ساباۋمەن شىعارىپ العان ءاشىم ەندى جولداستارىن ەرتىپ كەتە بەردى.
— قۋ، ۇستا، ءولتىر يتتەردى، — دەپ جۇماتاي باجىلداعانمەن ماس بولىپ تالتىرىكتەپ قاجان شالتىك پەن حاتشى قۋمادى. ورىندارىنان كوپ ۇزاماي از-ماز اڭقالاڭداپ بولىستى دا، جۇماتاي مەن جەتپىسباي قاسىنا قايتا كەلىستى.
وسىمەن بۇلار ءتۇن بويى ىشەدى. ىشكەن سايىن بار كولحوزعا جانە اسىرەسە قۇلجاتايعا وشىگە بەرەدى. سونىمەن بۇگىن تاڭەرتەڭ تۇرىسىمەن قۇلجاتايدى ۇيلەرىنە شاقىرتادى. بۇل اشىمدەردى ەرتىپ بارعان.
جۇماتاي بۇلار كەلەر قارسىعا ءبىرتالاي كىسى جيىپ اپتى. ولار كورشى كولحوز، اۋىل سوۆەتتەردەگى وجەتتەستەرى. ءبىر جاعى اقساقالسىماق، ءبىر جاعى بەلسەندى دەپ اتالاتىن، ءبارى دە وسى جۇماتايشا كەسىپ ەتىپ كەلە جاتقان تورت-بەس ىسقاياقتار.
ءسوزدى ءبىرى باستاپ، ءبىرى قوستاپ الدەنەشە ساققا ايدادى. قازاقشا قارا ءسوز، ارام ءسوز بولسا دا ماي تامىزا سويلەيتىن جىرىندى سارقىندىلار.
قۇلجاتاي وڭداپ مايدالاپ، مايپازداپ، اششى شەكتەي شۇباتقان ءسوزدى ەجەلدەن جاقتىرمايتىن. ءوزى ەش ۋاقىتتا ولاي سويلەمەيتىن دە. ويىندا نە بار، ءبارىن كەسىپ-كەسىپ، سارت-سۇرت ەتكىزىپ ءبىر-اق ايتاتىن دا تاستايتىن. سونىسىنا سالىپ: بيەنىڭ قۇلىنىن جوقتايدى. تۇقىم ۇرلاتتىڭ دەيدى. جازىقسىز ادال ەڭبەكشىنى، كەڭەس بەينەتقورلارىن كۇيدىردىڭ، قارالادىڭ دەيدى. ونىڭ بارىنە جۇماتاي، جەتپىسباي، شالتىكتەر داۋى تالاي-تالاي باقان تىرەۋ سالىپ الىپتى.
بۇنى بىرەسە "جىكشىل قىپ شىعاردى". بىرەسە كەڭەس مەكەمەسى، اۋىپ سوۆەتىنىڭ اۆتوريتەتىن تۇسىرەتىن "بۇزار" قىپ شىعاردى. ۇرىنى، باي-كۋلاكتى سۇيەيتىن دە قىلدى. اياعى قۇلجاتاي جانى كۇيىپ:
— اكە، نە قىل دەيسىڭ؟ — دەگەندە:
— ءاشىمدى، ءشارىپتى پروتوكولعا قول قويىسىپ ايدا. جانە قازاق جولىمەن ايىپ اپەر. جۇماتايدان ءوزىڭ كەشۋ سۇرا. بيە-ميە دەگەن بوس ءسوزدى قوي، دوعار... — دەگەن سياقتىلاردى بىقسىتىپ، بۇرىنعىدان ءارى كۇيدىردى. سونان سوڭ قۇلجاتاي شىداماي:
— وسىنى سوتقا بەرەم، تەرگەتەم... — دەپ كەلتەسىنەن قايىرۋعا اينالعاندا، جۇماتاي نىعىزدالىپ كەپ:
— ەندەشە، سەن كەڭەس جاۋى، ۇكىمەت دۇسپانىسىڭ. سەنى الدىمەن پارتيادان ايداتام، — دەپتى.
سوعان شىداماي قۇلجاتاي:
— مەن جاسىمنان ەڭبەك بالاسىمىن. قايدا جۇرسەم دە كەڭەسكە ادال بەيىلىم مەن ءوزىمنىڭ قايراتىما جالىنعامىن. ماعان قىلماعىڭ سول بولسا، — دەپ نە قىلارىن بىلمەي بۇلقىنىپ كەپ، ءوزىنىڭ پارتبيلەتىن قوينىنان الىپ، پىشەن توبەسىنە لاقتىرىپ جىبەرىپ، تۋلاپ، كۇيىپ جونەلە بەرىپتى.
بۇنى نەگە ىستەدى، ونىمەن كىمدى مۇقاتپاق؟ اسىرەسە سونداي جانى اشىماس اياردىڭ الدىندا سونى ىستەي مە ەكەن؟ وعان قۇلجاتاي ويلانىپ-تولعانىپ قاراماعان؛ جۇماتاي توبى دا، اسىرەسە، ءوزىنىڭ جولداستارى دا اڭ-تاڭ بولىپ، بۇنىڭ كەتە بەرگەن سىرتىنا قاراپ تۇرىپ قالعان. قۇلجاتاي سودان تىنىم تاپپاي ەندى وسىندا كەپ وتىر...
بولعان جايدىڭ ءبارىن بايان ەتە كەپ قۇلجاتاي ەڭ اياعىندا:
— قايتەيىن، جانىم كۇيدى، — دەپ كەلىپ نەسىپبايعا قاراپ:
— سەن ەسكىنىڭ ءىزى دەدىڭ، وسىنىڭ ەڭ تۋرا كەپ، كورشى، مىنە باياعىدا الاستاپ ايدالاتىن كاپىر، ارام سيراق، ءالى كۇنگە پارتيانى دا، كولحوزشىنى دا الداپ، اياققا شىرمالىپ جۇرگەنىن... — دەپ توقتاپ قالدى. راقىم قۇلجاتايعا قاراپ، اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرىپ، تەرەڭدەپ ويلانىپ قالىپ ەدى.
...ءالى جەڭىلىپ بولماعان مەڭىرەۋ تابيعاتتىڭ شىتىرى مەن بۇرشاعى نەسىپبايدى كۇيدىرەدى... ەسكىنىڭ كەيبىر ءىزى بۇل باعىپ-قاعىپ ءوسىرىپ كەلە جاتقان تولدەن، جاڭانىڭ تولىنەن ءالى تۇگەل ارىلىپ بولماي، اندا-ساندا جوتاسىن كورسەتىپ قالادى.
ءالى كوزى تۇگەل جوعالىپ بولماعان ەسكى ادام مىناداي مومىن كولحوزشىنىڭ مومىندىعى ارقاسىندا، قاعا بەرىستە وتىرىپ، كوز بوياپ، ەسكى قىرسىق مىنەزدەرىن جاسايدى. سوۆحوز قويىنا ۋاقىتشا زالال كەلتىرىپ تۇرعان شىتىرداي و دا ماڭايىن ۋلاتىپ، قۇلجاتايلاردى كۇيدىرەدى.
ەسكى تاريح، ەسكى سالت، ەسكى مىنەزدەر، ەسكى دۇلەي تابيعات ەندى جەڭىلەرىن، جوعالارىن بىلسە دە، كەتۋگە اينالسا دا، ءالى دە نەسىپباي، قۇلجاتايدىڭ اياقتارىنا شىرمالا بەرەدى. ءبىراق "ءبىز جەڭەمىز، جەڭىلسىن شىتىر مەن جۇماتايلار"، — دەپ سەرگىپ الىپ، راقىم ەكى دوسىنا بايىستادى. ماعىنالى وسيەتتەر ايتتى. نەسىپباي، قۇلجاتاي بۇعان: بارلىق ەسكى تونداردى جىرتىپ، كۇشتى كەۋدە نىق-سەنىممەن مىقتاپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاڭالىق تۇلعاسىنداي كورىندى. ولاردىڭ نانىمى بەرىك. شىن كەڭەس بالاسى. بۇل جاعاعا كەلگەندە وزدەرىنىڭ ەڭبەگى، ساناسى، ءۇمىت تىلەگى بار-بارىمەن ءبىر-اق قوپارىلا كەلگەن. ارتقا، بوتەنگە ەشبىر الاڭى جوق. كەڭەسىنەن باسقا تىلەۋى دە جوق. مىنە، وسىرەتىن، سۇيەيتىن جاڭا ادام، ءبىزدىڭ ادام...
جولداستارىنا ابدەن اسەرلى، تۇسىنىكتى بولعان ءماجىلىسىنىڭ اياق كەزىندە راقىم داۋسىن وزگەرتىپ، ايرىقشا ءبىر جۇمساق، سەزىمتال جۇزبەن:
— مەن كەشە الماتىدا كرايكومدا بولىپ، ءبىز ىستەيتىن ءىس، مىندەتتەر جونىندە ۇلكەن باسشىلىق وسيەت ەسىتتىم. دانا وسيەت — "جاڭا ادام"، جاقسى ادام، ءبىزدىڭ تاربيەنىڭ ادامى بار، سول سوۆحوزدارىڭ مەن كولحوزدارىندا. سونى تابا ءبىل.
تاپقان سوڭ باۋلىپ ءوسىرىپ باستاي ءبىل. العا سۇيرەپ، بويىنا ەكپىن، قايرات ءبىتىرىپ، سول ادامدى جارىققا شىعار، كوتەر، — دەدى. — ونداي ادام ەڭبەگىن سۇيەدى. وزىنە تاپسىرىلعان سوسيالدى تۇلىكتى سۇيەدى. سول ءسۇيۋىن ءوشىرىپ الماي ءوز باسى ەمەس، ماڭىن دا جارقىراتاتىن ۇلكەن جارىققا، توڭكەرىس جارىعىنا اينالدىرىپ ۇلكەيتە ءبىل، نىعايتا ءبىل سول ءسۇيۋىن، — دەدى. — ول ادامنىڭ ەڭبەگىن دە باعالاي ءبىل. ءجۇز قويعا ءجۇز بەس قوزى امان ساقتاسا بيىلعى جىلدارىمىزعا جەتەتىن سىي. سودان ارعىنىڭ ەڭبەگىن، جاڭاعىداي ادامنىڭ ءوز باسىن سىيلا، ەڭبەگىن باعالاي ءبىل، تۇرمىسىن، كۇيىن تۇزە، — دەدى دەيدى دە، ەكى دوسىنا قاراي وتىرىپ:
— مىنە سەندەرمەن مەن ىستەيتىن ءىستىڭ ماعىنا، مازمۇنى وسىمەن شەشىلدى، اشىلدى دەپ بىلەمىن، تۇسىندىڭدەر مە، جولداستار؟ — دەگەندە:
— تۇسىندىك، — دەدى نەسىپباي.
— ۇعىندىق، بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ — دەپ قۇلجاتاي بار بەيىلىمەن ىرزا بولدى.
ەكەۋىنىڭ كوڭىلىندە دە باعانا نەسىلبايدىڭ جاس قوزىلار جونىندە: "اتا بەيىلى كەرەك، سۇيەگىن اعارتىپ اتپال تۇلىك ەتۋ كەرەك"، — دەگەن ءسوزى، ەندى ءبىر جاڭا ۇلكەن ماعىنامەن تەرەڭدەلگەن، نىق ورنىققان سياقتاندى. بۇلاردىڭ ءوز جايىن دا اتا بەيىلىمەن، شىن دوس باسشى مەيىرىمەن نىق ويلايتىن قامقوردىڭ بارىن ۇعىندى. ۇعىنعان سايىن تىرشىلىكتەرى قازىرگى ماي كۇنىنىڭ گۇل اتىپ تۇرعان كوك مايسا جاراستىعىنداي بوپ، گۇل-گۇل جانىپ كەتكەن سياقتاندى.
وسى كەزدە بۇلار اتتارىنا ءمىنىسىپ ەدى. اناۋ وزەننىڭ ارجاعىنداعى جوتاعا تاعى ءبىر شاباننىڭ قويى شىققان ەكەن. بۇلار تانىدى. ەركىمبەك شاباننىڭ قويى. نەسىپباي ۇلكەن دوس كوڭىلىمەن قارايدى. ءجۇز قويعا ءجۇز ون توعىز قوزىسى بار ەركىمبەك سول جانە قوزىلارى قانداي ءىرى، دوپ-دوڭگەلەك سەمىز. ەسكىنىڭ سىزىن دا، ءىزىن دە باسقا تەۋىپ، شىن سەنىمدى باعىتپەن ورگە ورلەگەن تۇلىك سول. سوسيالدى تۇلىك...
نەسىپبايمەن سوسيالدى جارىسقا ءتۇسىپ جۇرگەن شابان دا سول.
قۇلجاتايدى راقىم "شاقپاعىنا" قايىردى. ەكى كۇننەن كەيىن اۋداننان جولداستار كەلىپ، بۇنىڭ پارتبيلەتىن وزىنە قايىرىپ، ءبىراز ۇيالتتى. جۇماتاي، جەتپىسباي، شالتىك، اۋىل كەڭەس حاتشىسى دەگەن ۇيا، بۇدان بىلاي بۇل وڭىردە جوق بولدى.
ەندىگى اۋىل كەڭەسى ءاشىم ەدى.
You Might Also Like
-
ەگەر سىزدە سايتتاردىڭ اشىلۋىندا قيىندىقتار تۋىنداسا، كەلەسى ءادىستى بايقاپ كورىڭىز.
-
تۇلەك اتانىپ، مەكتەپ ءتامامداعان ءاربىر جاستىڭ ارمانى – بىلىكتى مامان دايىندايتىن جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، كاسىبي ءوي-ورىستى قالىپتاستىرۋ. وسى رەتتە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،...
