نەشە جىل وتسە دە تاريح بىلمەك
اقىن س. تورايعىروۆتىڭ 1993 جىلى باياناۋىل اۋدانىنىڭ
مويىلدى القابىندا وتكەن 100جىلدىق مەرەيتويىنان ەستەلىك
قازاق ادەبيەتىن، بەينەلەپ ايتقاندا، الىپ شىڭعا تەڭەر بولساق، ونىڭ باسىنان ماڭگىلىك اقشا قار ارىلمايتىن، قاتار ورنالاسقان ۇلىلى-كىشىلى ەكى شىرقاۋ بيىگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى – ۇلى اباي مەن جاس كەتسە دە كەمەڭگەر، دانىشپاندىعىن التى الاشقا ايگىلەپ كەتكەن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ دەر ەدىك. بۇل شىڭدىق اقىننىڭ ءجۇز جىلدىق تويىندا ارالارىن جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بولەتىن قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىر قۇستىڭ قوس قاناتىنداي ەكى الىبىنا كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ زيالى قاۋىم ادەبيەت الەمىندەگى تاريحي ورىندارىن انىقتاپ، ءادىل باعالارىن بەردى.
ءبىز سوندىقتان دا بۇل ماسەلەگە كوپ ايالداپ جاتپادىق. ات باسىن قارا ەرتىستىڭ كەرەكۋ وڭىرىندە باستالعان ۇلى اقىننىڭ 100 جىلدىق تويىنا كەلگەن قوناقتارمەن بىرگە ارقانىڭ ارۋ ءوڭىرى بايان باۋرايىنا قاراي بۇرامىز.
وبلىس ورتالىعىنا اقىن تويىنا ارنايى كەلگەن قوناقتار مىنگەن اۆتوترانسپورت لەگى جازدىڭ جايما-شۋاق كۇنىندە كوك مۇنارعا بولەنىپ قالعىپ تۇرعانداي اسەر قالدىراتىن اقبەت تاۋ اسقار شىڭى كورىنگەن تۇستا، دالىرەك ايتساق ،كەنشىلەر ورداسى –مايقايىڭ پوسەلكەسىنىڭ تۇسىندا تويعا قاتىسۋعا كەلە جاتقان قوناقتاردى اۋدان باسشىلارى مەن ەڭبەكشىلەر وكىلدەرى قۇشاق جايا قارسى الدى.
رەسپۋبليكالىق ايتىستارعا قاتىسىپ جۇرگەن جەرگىلىكتى ايتىسكەر اقىن جۇمكەن سەيىتوۆ توي قوناقتارىن جىر شاشۋىمەن قارسى الدى.
مۇنان سوڭ حالىق دەپۋتاتى ، بەلگىلى جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ ۇلى اقىن سۇلتانماحمۇت تۋرالى تەبىرەنە سويلەپ، توي يەلەرىن اقىننىڭ مەرەيلى، مەرەكەسىمەن قىزۋ قۇتتىقتادى.
حالقىمىزدىڭ اق نيەتىندەي شاشۋ شاشىلىپ، كۇي كۇمبىرلەپ، ءان اسقاقتادى. سارىارقانىڭ گاۋھار انىنە سۇيسىنە قۇلاق تۇرگەن قوناقتاردى ەندى بىردە ورىس چاستۋشكالارى مەن نەمىس حالقىنىڭ اۋەندەرى ەرىكسىز باۋرادى. ۇلتتىق كيىمىن كيگەن ۇلت وكىلدەرى كۇندەلىكتى ومىرگە بىرگە جاساپ، بىتە قايناسىپ جاتقان بەرىك دوستىقتىڭ شىنايى كورىنىسىن توي قوناقتارىنا تارتۋ ەتكەندەي ەدى.
رەسپۋبليكاداعى تۇراقتىلىق پەن ۇلتتار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ بەرىكتىگىنىڭ بەلگىسىندەي بولعان وسى ءبىر كورىنىس «ەلىم» دەپ سوققان ءار جۇرەكتە ءۇمىت وتىن تۇتاتىپ، مۇنداعى جاعداي توي قوناقتارىنا جەر يەسىسى قازاق حالقىنىڭ مەيماندوستىعى مەن باۋىرمالدىعىن تاعى دا ءبىر ءسوزسىز دالەلدەگەندەي ەدى.
تويعا كەلگەن دەلەگاسيالار ۇلى اقىننىڭ اتىنداعى شارۋاشىلىقتاعى وسى توي قارساڭىندا عانا سالىنىپ بىتكەن كەلىستى كەسەنەسىندە بولدى. اقىن ارۋاعىنا باعىشتالىپ قۇران وقىلدى، مۇنان سوڭ قوناقتار س. تورايعىروۆتىڭ مۇراجايىنا بەت الدى. مۇندا ولاردى «بەۋ جىگىتتەر» ءانسامبلى «تۋعان جەر» ءانىن اسقاقتاتا شىرقاپ قارسى الدى، ۇلتتىق داستۇرگە سايكەس شاشۋ شاشىلدى.
اقىن كەسەنەسىن اشۋعا ارنالعان سالتاناتتى ميتينگىدە حالىق دەپۋتاتتارى اۋداندىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى مۇرات دۇيسەنباي ۇلى راحمەتوۆ قىسقاشا ءسوز سويلەپ اشتى.
– ارداقتى اعايىن، ءقادىرلى مەيماندار، وسىندا جينالعان بارشا قاۋىم! – دەدى ول، – بۇگىن ءبىز قازاق پوەزياسىنىڭ الىبى، كەڭ تىنىستى كەمەڭگەر، ءار داۋىستى ايبىندى اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ەسىمىن ارداقتاۋ ءۇشىن جينالىپ وتىرمىز.
ونىڭ ەسىمى ءيسى قازاققا ورتاق بولعانمەن، ارقانىڭ التىن القاسى، كوگىلدىر تاۋلار كومكەرگەن ارۋ باياننىڭ كەربەز ازاماتى، كەمەل ويلى اقىن ەكەندىگىن، ونىڭ كاۋسار بۇلاعىنان ءنار الىپ، شوقتىقتى اقبەتتىڭ اياسىندا ءوسىپ، اتاعى التى الاشقا اسقاندىعىن ورىندى ماقتان تۇتامىز. بار داۋىسىمىزبەن جار سالىپ، التى الاشتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى اققان جۇلدىزداي جارق ەتىپ، جاستايىنان قىرشىن كەتكەن ارداقتى اتامىزدىڭ ارۋاعىنا باس يەمىز.
بۇگىندە ونىڭ اسىل ارمانىنىڭ ىسكە اسقانىنا، قازاق ەلىنىڭ ءوز الدىنا تۋ تىگىپ ايداي الەمگە ايگىلى بولعانىنا ءتاۋبا ەتەمىز. تەگىندە، اقىننىڭ 100 جىلدىعىنىڭ مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىمەن ورايلاس كەلۋى ونىڭ كوز تىرىسىندەگى قايران جۇرتىم قازاعىم دەپ سوققان ۇلكەن جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى بۇگىندە رۋحىنىڭ تىلەگىنەن، تۋعان حالقىنىڭ جەبەۋىمەن ۇشتاسىپ جاتقان سياقتى. ءسىرا، تىرشىلىك پەن رۋح بىرلىگىنىڭ تىلسىم كۇشى وسىندا جاتقان شىعار. قۇرمەتتى قاۋىم، سۇلتانماحمۇت تۋرالى تولعانا بەرسەك، مۇحيت تەرەڭىنە بويلاعانداي اسەردە قالاسىڭ. ال ونىڭ ءمولدىر باستاۋى ەشقاشاندا سارقىلمايدى.
ولاي بولسا مەن ۇلى اقىننىڭ ادەبي تۋىندىلارىن تەرەڭدەپ تالداپ جاتپايمىن. تىلگە تيەك ەتەرىم، تۋعان حالقىنىڭ ازامات اقىنعا دەگەن زور سۇيىسپەنشىلىگى ونىڭ تەلەگەي تەڭىز دانالىعىنا دەن قويىپ، شىعارماسىن قاستەرلەي بىلەتىندىگى. داڭقتى ۇل- قىزدارىنىڭ، داناگوي بابالارىمىزدىڭ ەسىمىن ەشكىم ەشقاشاندا جادىنان شىعارمايتىندىعى حالقىمىزدىڭ قاستەرلەي بىلەتىندىگى.سونىڭ ءبىر عانا مىسالى سۇلتانماحمۇتتىڭ مۇراجايىنىڭ بۇگىن سالتاناتتى تۇردە اشىلعالى تۇرعاندىعى . مۇنىڭ ءوزى سۇلتانماحمۇتتىڭ ۇرپاقتار ساناسىندا ماڭگى جاسايتىندىعىنىڭ، ونىڭ مۇراجايىنان عيبرات العانداردىڭ كۇن سايىن اقىنمەن ديدارلاسقانداي اسەردە قالاتىندىعىنىڭ تاعى ءبىر تاماشا كورىنىسى ەمەس پە؟
مۇراجاي سىندى قارا شاڭىراقتىڭ قاسيەتتى ەسىمىن اشۋ ءراسىمى، -دەدى مۇنان سوڭ مۇرات دۇيسەنباي ۇلى راحمەتوۆ،- وبلىسىمىزدىڭ اكىمى دانيال كەنجەتاي ۇلى احمەتوۆكە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارلارى اسىعات ءاسي ۇلى جاباعين مەن قۋانىش سۇلتانوۆقا، جازۋشى جەرلەسىمىز ديحان ابىليەۆكە ۇسىنىلادى.
مۇنان ءارى «سۇلتانماحمۇت مۇراجايىنىڭ وتى ماڭگى سونبەسىن!»- دەي كەلىپ، مۇرات دۇيسەنباي ۇلى مۇراجايدىڭ كىلتىن تاپسىرۋ ءۇشىن ەكىباستۇز شاحتا قۇرىلىسى كومبيناتىنىڭ جوندەۋ قۇرىلىسى باسقارماسىنىڭ اعا پرورابى سەرىكباي رامازان ۇلى اققوجين مىرزاعا ءسوز بەردى. ول جينالعانداردى مەرەكەمەن قۇتتىقتاي كەلىپ ، مۇراجايدىڭ كىلتىن امان وماروۆقا تابىس ەتتى.
سالتاناتتى ءماجىلىس
اقىننىڭ مەرەيتويىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر –ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ا.ءا.جاباعين، ق.س. سۇلتانوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى، قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەس ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ، حالىق دەپۋتاتى ءابىش كەكىلبايەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتى جانىنداعى ءتىل تۋرالى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى س.ش.ورازالينوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتى جانىنداعى جوعارى اتتەستاتتاۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى سەيىت قاسقاباسوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگيپەتتەگى ەلشىسى ب.ق. تايجانوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەسەي فەدەراسياسىنداعى ەلشىسى ۆ.ۆ. تەمىربايەۆ، س. تورايعىروۆ تۋرالى كىتاپتىڭ اۆتورى جەرلەسىمىز ديحان ابىليەۆ، قازاقستاننىڭ حالىق دەپۋتاتى، اقىن مۇحتار شاحانوۆ، جازۋشىلار: ساكەن ءجۇنىسوۆ، سوفى سماتايەۆ، قالمۇقان يسابايەۆ، رامازان توقتاروۆ؛ اقىندار: تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆا، امانجول شامكەنوۆ، بايان بەكەتوۆا؛ رەسپۋبليكا كومپوزيتورلار وداعىنىڭ حاتشىسى بەيبىت دالدەنبايەۆ، حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، بەلگىلى ساحنا، كينو ءارتىسى، جەرلەسىمىز كاۋكەن كەنجەتايەۆ، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە كوررەسپوندەتتەرى: ءشامشيابانۋ قانىش قىزى ساتپايەۆا، رىمعالي نۇرعالييەۆ، جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى تولەن ابدىكوۆ ت.ب.
رەسپۋبليكالىق «حالىق كەڭەسى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى سارباس اقتايەۆ، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، حالىق دەپۋتاتى نۇرلان ورازالين، تاعى باسقالارى قاتىستى.
تويعا رەسپۋبليكامىزدىڭ 19 وبلىسىنان دەلەگاسيا قاتىستى. ونىڭ 10-نىڭ وبلىس اكىمدەرى باسقارىپ كەلەدى. سول سياقتى شەكتەس جاتقان شەت ەل –رەسەيدىڭ التاي ولكەسىنىڭ، ومبى وبلىستارىنىڭ دەلەگاسيالارى قاتىسىپ وتىردى.
تويدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارى ق.س. سۇلتا-نوۆ بايانداما جاسادى. ول اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولىنا جان-جاقتى توقتالدى. بۇگىندە رەسپۋبليكالىق دارەجەدە ءوتىپ وتىرعان اقىن تويىنىڭ، وعان قاتىسۋشى حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، قيىن كەزەڭدە جىگەرلەرىن جانۋمەن قاتار رەسپۋبليكانىڭ كوپ ۇلتتى وكىلدەرىنىڭ اراسىندا دوستىق پەن ىنتىماقتى نىعايتىپ، رەسپۋبليكاداعى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە دانەكەر بولاتىندىعىنا سەنىم ءبىلدىردى.
وڭتۇستىك قازاقستاندىق بەلگىلى ءانشى تاتيانا بۋرميستروۆا اقىن ۇرپاقتارىنا اسەم اۋەزدى ءاندى شاشۋ ەتتى. ءان اياقتالا بەرگەندە، ساحنانىڭ تۇسىنا قاراي جىلجىپ، جاقىنداعان جەڭىل ماشيناعا جۇرت نازار اۋدارعان ەدى. ونىڭ ۇستىندە كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ قالاۋلى قالامگەرى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ جايلى تريلوگيانىڭ اۆتورى ديحان ابىليەۆ ءوزىن قۇرمەتپەن، دۋ قول شاپالاقتاۋمەن قارسى العان توي قوناقتارىنا قولىن كوتەرىپ، باسىن ءيىپ، ءىلتيپات كورسەتۋدە. مىنە، ول جانە ونى قۇرمەتتەپ بىرگە جۇرگەن ازاماتتار توي ساحناسىنا كوتەرىلىپ كەلەدى.
مۇنان سوڭ اۋدان اكىمى قوراباي شاكىر ۇلى شاكىروۆ ءسوز الدى.
– قازاق حالقىنىڭ اسا كورنەكتى اقىنى، عاجاپ اقىل ويشىسى، ءبىرتۋار پەرزەنتى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ 100 جىلدىعى، –دەدى ول، – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مينيسترلەر كابينەتىنىڭ 1992 جىلدىڭ 12 اقپانىنداعى س.تورايعىروۆتىڭ 100 جىلدىق قاۋلىسى جارىق كورگەننەن كەيىن رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇكپىر -تۇكپىرىندە اتالىپ ءوتىپ، بۇعان توي ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، اقىننىڭ اتا-باباسىنىڭ ەلى، وسكەن ورتاسى شابىتىنا ءنار العان جەرى –باياناۋىلدا ءوتىپ وتىر.
ۇلى تويدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى –ۇرپاقتارى مەن زامانداستىرىنىڭ زەردەسىندە ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، ديحان ابىليەۆ اتتى ءتورت تىرەكتى ۇلى ساباقتاستىقتىڭ ءبىر دىڭگەگى –قازاقستان حالىق جازۋشىسى، اقىن سۇلتانماحمۇت تۋرالى جازىلعان ءۇش رومان تريلوگيانىڭ اۆتورى ، ءقادىرلى جەرلەسىمىز ديحان ابىليەۆ اعامىزدىڭ 85 جىلدىق مەرەيتويى قوسا تويلانىپ، ەگىز توي بولىپ وتۋدە.
قازاق پوەزياسىنىڭ اسقار شىڭى ابايدى الەمگە تانىتقان «اباي جولى» رومان- ەپوپەياسىن ومىرگە اكەلۋى زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتەي سۇلتانماحمۇتتىڭ اقىندىق، ازاماتتىق بيىگىن ايقىنداعان تريلوگيا اۆتورى ديحان ابىليەۆ الپىسىنشى جىلدارعا دەيىن «اقىن ارمانى» اسقارلاي تۇسسە، توقتاسىنشى جىلدارعا دەيىن ارمانى جولىن ءجۇرىپ ءوتىپ، بۇگىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «باياناۋىل باۋرايىندا» بىزبەن بىرگە دارىندى ءىنىسى ديحاننىڭ دا مەرەيتويىن قاتار تويلاۋ ۇستىندە دەپ تۇسىنەمىن. سيرەك كەزدەسەتىن قوس قۋانىش قانداي تاماشا ساتتىلىك. ديحاننىڭ اۋزى نەتكەن دۋالى، كوڭىلى قانداي زەردەلى، نە دەگەن كورىپكەلدىلىك! سول ديحان اعامىزعا باياناۋىلدىق جەرلەستەرىنىڭ اتىنان توي قۇتتى بولسىن ايتا وتىرىپ، زور دەنساۋلىق پەن ۇزاق ءومىر تىلەپ، ەگەمەندىگىمىز ءۇشىن ەسەلى ەڭبەك ەتە بەرۋىنە تىلەكتەستىك بىلدىرەمىز.
مۇنان ءارى قوراباي شاكىر ۇلى رەسپۋبليكامىزدا جاڭعىرعان ۇلتتىق ءسالت-داستۇر كوزى اشىلعان بۇلاقتان بىرىنە-بىر ۇلاستى ۇشتاسقان تويلار جايلى تەبىرەنە وي تولعاي كەلىپ، كۇنى كەشە ورداباسىندا وتكەن ۇلى توي سۇلتانماحمۇتتىڭ تويىنا توعىسقانداي دەدى.
– بيىل، – دەدى مۇنان ءارى ول، – اقبەت تاۋدى اينالا قورشاي ورنالاسقان باياناۋىلدىڭ ءۇش اسەم كولى: جاسىباي، سابىندىكول، تورايعىر كولدەرى كەمەرىنەن اسىپ، وزدەرىنىڭ تاريحي ارناسىمەن اعا باستادى. بۇل بىلەتىندەردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنان بەرى بولىپ كورمەگەن قۇبىلىس ەكەن. وسىنى كورىپ كوزگە قۋانىش جاسى ءۇيرىلىپ، كوڭىلدى شاتتىق سەزىمى كەرنەدى. تابيعات پەن ادامدار اراسىنداعى تىلسىم كۇشتىڭ بايلانىسىنا قايران قالاسىز. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى تابيعاتتىڭ تارتۋى، رازى بولعان ارۋاقتىڭ جەبەۋى بولار، دەپ ءتاۋبا قىلاسىز نەمەسە وسى ۇشەۋىنىڭ دە اللا تاعالانىڭ تابيعاتتىڭ ارۋاقتىڭ حالقى ءۇشىن جانىن اياماي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن اپتال ازاماتتارعا دەگەن وي كەلەدى، جاقسى ىرىم.
«جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن» دەمەكشى ايتارىن جەرىنە جەتكىزىپ، ايتا الماي، ءومىرى وكىنىشپەن وتكەن جاس ءورىم سۇلتانماحمۇتتىڭ بۇل تويىنىڭ رەسپۋبليكالىق دارەجەدە وتۋىنە قام جەپ، قامقورلىق جاساعان، مەملەكەت تاراپىنان جاردەم، قولداۋ كورسەتكەن اۋدانعا ارنايى كەلىپ ات باسىن تىرەپ، جاي- كۇيىمىزبەن تانىسىپ، جاعداي تۋعىزعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارى قۋانىش سۇلتانۇلىنا جانە مەرەيتوي وتكىزۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە العىسىمىزدى ايتامىز.
مۇنان ءارى ق. شاكىروۆ اقىن زيراتىنا ماڭعىستاۋدىڭ اق تاسىن اقىسىز پۇلسىز جەتكىزىپ بەرگەن، قازاقستان حالىق جازۋشىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق دەپۋتاتى، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى ءابىش كەكىلبايەۆقا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق دەپۋتاتى اقسۋ اۋدانىنىڭ اكىمى قۋات ەسىمحانوۆقا العىس ايتتى.
مۇنان سوڭ ءسوز العان اقىن جازۋشىسى د.ابىليەۆ جەرلەستەرىنە، تويعا قاتىسۋشىلارعا سۇلتانماحمۇت سىندى ۇلى اقىننىڭ ولمەس ەڭبەگىن باعالاپ، ونىڭ 100 جىلدىعىن بۇكىل حالىقتىق مەرەكە رەتىندە اتاپ وتكەندەرىنە ريزاشىلىق سەزىمدەرىن ءبىلدىردى.
اۋداندىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى م.د. راحمەتوۆ اقىنعا شاپان جاۋىپ، اۋدان ەڭبەككەرلەرى اتىنان جەڭىل اۆتوكولىكتىڭ كىلتىن تابىس ەتتى.
تەاترلاندىرىلعان كورىنىس
مەرەكەنى اقىن ءومىرىن نەگىزگە الىپ قويىلعان تەاترلاندىرىلعان كورىنىس ونان ءارى جالعاستىردى. قامشىنىڭ سابىنداي كەلتە قۇمىردى تەاترلاندىرىلعان كورىنىسكە اينالدىرىپ سول ارقىلى كورەرمەندەرگە اقىنىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى ول وتكەن كۇرەستى جول شىعارماشىلىق جايلى كوڭىلگە قونا قوياتىنداي تۇشىمدى دۇنيە ۇسىنىپ، ونى اقىن شىعارماشىلىعىمەن زەرە سالا وقىعان زيالى قاۋىمعا ۇنايتىنداي ەتىپ شىعارا قويۋ شىن شەبەرلىكتى قاجەت ەتەدى.
بۇل تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، قازىرگى قازاق رەجيسسەرلارىنىڭ كوش باستاۋشىلاردىڭ ءبىرى رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى وبلىستىق تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى ەرسايىن تاپەنوۆ ءوز بيىگىنەن كورىنە ءبىلدى. سول سياقتى تەاترلاندىرىلعان كورىنىستىڭ ويداعىداي شىعۋىنا قىزىلتاۋ اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى راحىماش ىبىرايەۆ باسشىلىق جاساعان. بۇل كورىنىسكە سەنارييدىڭ اۆتورى كەرەكۋلىك پروفەسسور ەرمەك وتەبايەۆ ۇلەس قوستى . ەرەكەڭ اقىن ءومىرىن زەرتتەپ جۇرگەن وبلىسىمىزداعى ساناۋلى عالىمداردىڭ ءبىرى.
حالىق جاقسى باعاسىن بەردى. ءبىز اقىن جايلى تەاترلاندىرىلعان كورىنىستەن اقيىق جەرلەسىمىز جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ايبىندى بەينەسىن كورگىمىز كەلدى. جۇسەكەڭ اۆتور نازارىنان تىس قالعان ەكەن. مەنىڭشە، سۇلتانماحمۇتتىڭ قارالى قازاسىن جينالعان كوپشىلىككە ەستىرتپەستەن بۇرىن ءبىر ەپيزودتى كورىنىس رەتىندە ج.ايماۋىتوۆتىڭ وعان ارنايى كەلىپ شىعارماسىن باستىرتۋعا الىپ كەتكەنىن كورسەتە وتىرىپ، نە اقىننىڭ ، نە ونى كۇتۋشى كوپشىلىكتىڭ بىرەۋىنىڭ اۋزىنان «اقىننىڭ ءوزى ولسە دە شىعارمالارى ولمەيدى، ول سەنىمدى قولدا، جۇسىپبەكتىڭ قولىندا» دەگەن سياقتى ءبىراۋىز ءسوز ايتىلعان بولسا، كورەرمەن جۇرت الىپتاردىڭ ءبىرىن- ءبىرى قالاي قولتىقتاپ، دەمەپ، جەبەگىنىنە كۋا بولىپ، اقىن قازاسىنا كۇڭىرە، كۇيزەلە تۇرىپ، جۇسىپبەك ەرلىگىنە قۋانا قول سوعار ەدى، سونان سوڭ ءوز باسىم نايزا ۇستاپ، قالقاندى قارلارىنا ءىلىپ، كورىنىس بەرگەن 3-4سالت اتتىعا دا تۇسىنە المادىم. اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن اق نايزانىڭ ۇشىمەن مىنا بايتاق دالانى قورعاعان باتىر بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىنا ءتاۋ ەتۋى مە ، جوق الدە قالاي دەسەك تە وسى كورىنىس ماعان باس ارتىق دەتال سياقتى كورىندى.
اقىندار شىقتى ايتىسقا
ەكى كۇن بويى كەرەكۋ قالاسىندا جىر نوسەرىن توكپەلەي توگىپ، قارا ەرتىستەي تاسقىندى ويدىڭ نوپىرمەن تىڭدارمان قاۋىمدى سۋسىنداتقان ايتىس اقىندارى اراسىنان شاشاسىنا شاڭ جۇقپاي سۋىرىلا شىققان تارلان بوزدارى ءوز ونەرلەرىن اقىن تويىنا جينالعان التى الاشتىڭ كورەرمەندەردىڭ كوڭىل تارازىسىنا ۇسىندى. حالىق اقىنى قونىسباي ءابىلوۆ، بايانقالي ءالىمجانوۆ، ابدىكارىم ماناپوۆ، امانجول التايەۆ، لەنا ءادبىقالىقوۆا، سابىرجان احمەتوۆ، سەرىك قۇسانبايەۆ، سىندى ايتىس اقىندارى ەكى كۇندىك باسەكەدە توپ جارىپ، بايان وڭىرىندە ونەر كورسەتۋگە جولداما العان. ال ءبىز وسى اقىندار ايتىسىندا تورعايلىق قونىسباي ءابىلوۆ، اباش كاكەنوۆ، ەكىباستۇزدىق سابىرجان احمەتوۆ، كەرەكۋلىك سەرىك قۇسايىنبايەۆتىڭ ايتىستارىنا توقتالىپ وي-پىكىرىمىزدى ورتاعا سالۋدى ءجون كوردىك.
قونىسباي ءابىلوۆ اقىندىق ونەردى ارداق تۇتىپ ءبىرجان سال، جامبىل، يسا ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى رەسپۋبليكاداعى سۋىرىپ سالما اقىنداردىڭ ءبىرى. ولاي دەيتىنىمىز، قونىسباي مەن اباش ايتىسى ەندى قىزا بەرگەن تۇستا كەنەتتەن اۋا رايى ءوزىنىڭ تارپاڭ مىنەزىن تانىتقىسى كەلگەندەي كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي ويناپ نوسەرلەگەن اق جاڭبىرعا اينالىپ جۇرە بەردى. ايتىس ودان ءارى دۇركىرەپ جالعاستى. سابىرجان مەن سەرىكتىڭ ايتىسى دا كورەرمەندەردىڭ ىقىلاسىن وزىنە اۋداردى. نەبىر ەل قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزەتىن ادەمى ويلار، تىڭ تەڭەۋلەر شاشۋ بولىپ شاشىلدى.
ايتسە دە ءوز باسىما سەرىكتىڭ قايتا-قايتا سابىرجاننىڭ رەسپۋبليكالىق ايتىستارعا قاتىسا الماي جۇرگەندىگىن ءسوز ەتۋى تالاي ايتىستارعا قاتىسىپ، ايتىس ونەرىنىڭ بيىگىنەن كورىنىپ جۇرگەن سەرىك ءىنىمىزدىڭ بەدەلىنە بەدەل قوسپاعانداي كورىندى. نەگىزى ءبىر نارسەنى قايتالاۋ اقىننىڭ وي ۇشقىرلىعىن ەمەس، ءبىر ساتكە بولسىن ايتار ويىنىڭ كوتەرەر ماسەلەسىنىڭ اياسى تارىلىپ قالعاندىعىن اڭعارتاتىنداي. سونان سوڭ اقىندىق ونەر، جاڭاشا ايتساق، تابيعاتتىڭ، بۇرىنعى بابالارىمىزشا ايتساق، اللانىڭ بەرگەن سىيى. وڭداعان كىتابىن شىعارىپ، ءبىر اۋىز ءسوزى ەلدىڭ ەسىندە قالمايتىن اقىندار دا پىشاقتىڭ قىرىنداي عانا جيناعىمەن عاسىرلارعا بەت الىپ ۇرپاقتان-ۇرپاققا ەسىمى تۋداي جەلبىرەگەن اقىندار بار ەكەنى تاريحتا ءمالىم . سونان سوڭ سەرىك ءىنىمىزدىڭ جۇلدە جايلى دا كۇن ىلگەرى جاساعان قۇلاققاعىسى جارىستىڭ باس تورەشىسى حالىق اقىنى كوكەن شاكەيەۆ اعامىز ورىندى ايتىپ، ەسكەرتكەندىكتەن اسا ۇناسىمدى جان ەمەس.
ءيا، كەزىندە بىرەر رەت كورىنىپ سونان سوڭ ءۇنسىز قالعان سابىرجاندى وبلىس ءومىرىنىڭ شەجىرەسى «سارىارقا سامالى» گازەتىنىڭ وقىرماندارى ىزدەۋ سالىپ حات جازعان ەدى. سابىرجاندى ىزدەۋگە تۇراتىن اقىن ەكەندىگىن وسى جولعى ايتىسىندا ايقىن دالەلدەدى.
ءبىز سابىرجان ەسىمنىڭ ەل اۋزىندا كەتكەنىنىڭ كۋاسى بولدىق. ءادىل قازىلار القاسىنىڭ شەشىمىنە نازار اۋدارالىق . القانىڭ ۇيعارىمى بويىنشا 1،2- ورىن دەپ بولمەي، قونىسباي ءابىلوۆ، اباش كاكەنوۆ، سابىرجان احمەتوۆ، سەرىك قۇسانبايەۆتاردىڭ ءبىر ميلليوننان ، قاراعاندىلىق امانجول التايەۆ، بايانعالي ءالىمجانوۆ، ت.ب.جارتى ميلليون. ماناپ ابدىكارىموۆ، جۇمكەن سەيىتوۆ، قابدىجالەل ساعاريا ۇلى، باعدات دۇيسەنوۆ 250 مىڭ تەڭگە سىيلىققا يە بولدى.
تۇكتى كىلەم ءتۇبىن تۇسىرگەن
باياۋ باسىپ ساحناعا كوتەرىلگەن كسرو سپورت شەبەرى، كەزىندە رەسپۋبليكا چەمپيونى، نەبىر تۋرنيلەر مەن بىرىنشىلىكتەردىڭ، سپارتاكيدالاردىڭ جەڭىمپازى ، جۇلدەگەرى، اۋداندىق جاسوسپىرىمدەر سپورت مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى زەينوللا سىزدىقوۆ ميكروفونعا جاقىنداپ، شارباقتى اۋدانىنىڭ «حمەلنيسكيي» سوۆحوزىنىڭ پالۋانى سەرىك شاكىموۆتىڭ تۇيە پالۋان اتانعاندىعىن كورەرمەندەرگە جاريالاي كەلىپ ونىڭ جۇلدەسىن تابىس ەتتى. اقىن تويىنا قاراعاندى، سەمەي، تالدىقورعان، اتىراۋ ،اقمولا، وسكەمەن، جەزقازعان، رەسەي وبلىستارىنان 213 پالۋان كەلدى. ماسەلەن، سەمەي وبلىسىنان كەلگەن ش.تۇرسىنوۆ قازاقشا كۇرەستەن 5-رەت رەسپۋبليكا چەمپيونى بولعان.
اقشاڭقان ۇيلەر كوز تارتىپ
تالاي تويلاردى وتكەرگەن «مويىلدى» القابىنىڭ ءسان سالتاناتى ەرەكشە ەدى. ج.ايماۋىتوۆ اتىنداعى سوۆحوزدان زەينەتكەر ءسابيت بەردالين جابدىقتاعان كيىز ءۇي جۇلدەگە يە بولدى. ..
سول سياقتى ج.شانين اتىنداعى سوۆحوزدان كەلگەن كۇلاش توكەنوۆا جابدىقتاعان كەمەڭگەروۆ اتىنداعى مەكتەپتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ جايلى دا مىنە وسىنى ايتۋعا بولادى.
ج. شانين اۋىلىنان كەلگەن توي قوناعى كوشەن اقساقال : «جاسىم 70-تە بولسا دا،
ۇلى اقىن س.تورايعىروۆتىڭ تويىنا كەلمەي ۇيدە جاتا المادىم».
اۋدارىسپاق قىز قۋۋ جورعا تۇيە جارىسى
وسى جولى اۋدارىسپاق اۋدان وڭىرىندە العاش ءوتىپ وتىرماسا دا، ءوزىنىڭ كوپشىلىك سيپات الۋىمەن ەرەكشەلەندى. قورتىندىسىندا، ماي اۋدانىنىڭ وكىلى ءراشيت ماۋتين، اقسۋ اۋدانىنىڭ وكىلى تىلەكتەس ۋاليتەنوۆ يەلەندى. قىز قۋۋ دا ءبىرشاما قىزىقتى ءوتتى. ەكىباستۇز اۋدانىنىڭ ارۋى ءلايلا توقايەۆا، پاۆلودار اۋدانىنىڭ جىگىتى ۆلاديمير ەربەرتكە شاڭ قاپتىردى. بۇل جولعى الامان بايگىدە زەيىن شاشكين اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ءۇش سايگۇلىگى ارالارىنا قارا سالماي مارە سىزىعىن قيىپ ءوتتى. ءسويتىپ، دانيار احمەدييەۆ – ءبىرىنشى، قاتاي قۇلجانوۆ– ەكىنشى، بوران تەرگەۋبەكوۆ – ءۇشىنشى ورىندى جەڭىپ الدى. باس بايگەگە تىگىلگەن «جيگۋلي» ءوز يەسىن تاپتى.
توبىقتاي ءتۇيىن
اقىن تويى كۇنى دەلتوپلانشىلار، پارشيۋتپەن سەكىرۋشىلەر جاۋىننان سوڭ شايداي بولىپ اشىلعان اسپان تورىندە وزدەرىنىڭ ادام قيالىن سان تاراپقا شارىقتاتار، اسەم ونەرلەرىن كورسەتتى. توي اۋدان اكىمى ق. شاكىروۆ اتاپ كورسەتكەندەي، رەسپۋبليكا تويى، جىر تويى بولىپ ءوتتى.
– سونىمەن، ءبىر اۋىز تولتىرىپ اتاپ ايتار جاي بۇدان بۇرىنعى جىلداردا ءبىزدىڭ بايان جەرى ءبىرتالاي تويلاردى ەستە قالارلىقتاي ەتىپ وتكىزگەن بولاتىن. تەك سول تويلاردان بەلگى بولار ءىز قالا بەرمەيتىن، ال اقىن تويىنا ازىرلىك بارىسىندا،- دەدى سالتاناتتى ماجىلىستەگى سوزىندە اۋدان اكىمى ق. شاكىروۆ،-سۇلتانماحمۇت اتىنداعى شارۋاشىلىقتا 16 وتباسىنا جاڭادان تۇرعىن ءۇي سالىنىپ، اقىننىڭ مۇراجايىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى، جاڭا ەمحانا ىسكە قوسىلىپ، اۋىل كوشەلەرى اسفالتتالدى، 630 شاقىرىم جول جوندەۋدەن ءوتتى، 30 شاقىرىمداي جول جاڭادان سالىندى.
مۇنىمەن قاتار قانشاما مادەني –اعارتۋ شارالارى جۇزەگە اسىرىلدى، قانشاما جاس تالانتتار ءوز كورەرمەندەرىمەن العاش جۇزدەستى دەسەڭىزشى. مۇنىڭ بارلىعى قىمباتشىلىق قۇرساۋىندا ازدى- كوپتى قينالعان حالىقتىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، رۋحىن تاسىتۋعا قىزمەت ەتكەنىنە كىم تالاسار.
توي مەيلىنشە مامىراجاي كوڭىلدەگىدەي ءوتتى. ۇلگى الارلىق جايلار دا، قىزىقتى كەزدەسۋلەر دە از بولعان جوق. تەك ونىڭ ءبارىن ايتىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. كوڭىلگە ۇلى اقىن اعامىز سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «العىس» اتتى ولەڭنىڭ مىنا ءبىر شۋماقتارى ورالادى:
جانىم، ءتانىم، تىلەگىم
ءبارى سىزدە،
ونان باسقا ەشنارسە جوق
قوي بىزدە.
ءبىر قۇداي تىلەگىمدى قابىل
ەتىپ،
جاقسىلىق نۇر
جاۋعىزسىن جۇرتىم سىزگە.
ەجەلدەن-اق» اقىن اۋزى ءۋالى» دەگەن عوي جۇرتىمىز، ىلايىمدا حالقىمىزعا جاقسىلىق نۇرى جاۋا بەرگەي!
سۇلەيمەن بايازيتوۆ
You Might Also Like
-
بالا — ادامنىڭ باۋىر ەتى. سوندىقتان ءاربىر اتا-انا ءوز بالاسىنىڭ باقىتتى، ءارى ءومىرى ساتتىلىككە تولى بولۋى ءۇشىن بارىن سالادى. ءبىراق كۇندەلىكتى قاربالاس تىرلىكپەن ءجۇرىپ، اقشا تولەپ، ءبىراق ە...
-
قازاقتا ءبىر ۇلى ماقال بار. «ءبىر كۇنگى قوناق — قۇت، ەكى كۇنگى قوناق — جۇت». وسى ماقالدى وزگەرتىپ ايتقانىمىزدا: «ولەرمان اۋرۋ كىسىنىڭ اينالاسىندا «ساعان نە بولدى؟&...
