InfoHub Logo

ماقساتى:

— جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ مازمۇنى بويىنشا وقىتۋداعى جاڭا ادىس-تاسىلدەر تۋرالى تۇسىنىكتەرىن تەرەڭدەتۋ جانە ولاردى قابىلداۋ.

— جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ مازمۇنى بويىنشا وقىتۋداعى جاڭا ادىس-تاسىلدەر دۇرىس تاڭداۋ ىسكەرلىگىن قالىپتاستىرۋ.

— جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ مازمۇنى بويىنشا وقىتۋداعى جاڭا ادىس-تاسىلدەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.

— جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ مازمۇنى بويىنشا وقىتۋداعى جاڭا ادىس-تاسىلدەردى تاجىريبەدە قولدانۋداعى تيىمدىلىگى تۋرالى باعىت-باعدار الادى.

ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭارتۋ ءبىلىم بەرۋدىڭ قازىرگى زامانعى ۇردىستەرىن جانە قازاقستاندىق ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇزدىك پراكتيكاسىن كىرىكتىرۋگە باعىتتالعان. ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭارتۋ شەڭبەرىندە وقۋ باعدارلامالارىن ازىرلەۋ كەزىندە قازاقستاندىق پەداگوگ-پراكتيكتەردىڭ جانە عالىمداردىڭ ۇسىنىستارى ەسكەرىلىپ جاسالدى.

باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ ماقساتى — كەلەسى نەگىزگى كەڭ اۋقىمدى داعدىلارعا:

— بىلىمدەردى فۋنكسيونالدىق جانە شىعارماشىلىق قولدانۋ؛

— سىني ويلاۋ؛

— زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛

— اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك داعدىلاردى پايدالانۋ؛

— ءار ءتۇرلى كوممۋنيكاسيا تاسىلدەرىن پايدالانۋ؛

— توپتا جانە جەكە جۇمىس ىستەۋ ەپتىلىگى؛

— پروبلەمالاردى شەشۋ جانە شەشىمدەر قابىلداۋعا يە وقۋشى تۇلعاسىنىڭ ۇيلەسىمدى قالىپتاسۋى مەن دامۋى ءۇشىن قولايلى ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىن قۇرۋ.

پەداگوگيكالىق ادىس-تاسىلدەر:

— قۇندىلىقتى-باعدارلانعان؛

— ارەكەتتى؛

— تۇلعالىق-باعدارلانعان؛

— كىرىكتىرىلمەلى؛

— كوممۋنيكاتيۆتى ادىس-تاسىلدەر ءپان بويىنشا وقۋ باعدارلامالارىنىڭ قۇرىلىمى مەن مازمۇنىن قۇرۋداعى نەگىزگى باعدارلار بولىپ تابىلادى.

وقۋشىلار بارلىق پاندەردى وقۋ كەزىندە اكت قولدانۋ داعدىلارىن دامىتادى. اقپاراتتى ىزدەۋ جانە وڭدەۋ بارىسىندا ۇجىمدا يدەيالارمەن الماسادى، ءوز جۇمىستارىن باعالايدى جانە جەتىلدىرەدى، ءتۇرلى جابدىقتار پەن قوسىمشالاردىڭ كەڭ اۋقىمىن پايدالانادى. اكت وقۋشى ءبىلىمىنىڭ، ولاردى ءتيىمدى قولدانۋ بويىنشا داعدىلارىنىڭ دامۋىنا جاردەمدەسەدى. وقۋ باعدارلامالارىندا وقۋ ماقساتتارىنىڭ جۇيەسى تۇرىندە بەرىلگەن كۇتىلەتىن ناتيجەلەر تۇجىرىمدالعان. كۇندەلىكتى ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسى وقۋ ماقساتتارىنا جەتۋگە جانە وقۋشىلاردا الىنعان ءبىلىم مەن داعدىلاردى كەز كەلگەن وقۋ جانە ءومىر جاعدايىندا شىعارماشىلىق پايدالانۋعا دايىندىعىن قالىپتاستىرۋعا باعدارلانعان.

وقىتۋ ادىس-تاسىلدەرى:

قۇندىلىقتى-باعدارلانعان ءتاسىل-وقۋشىنىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋشى وقۋ-تاربيەلىك ۇدەرىستىڭ سايكەسىنشە فورمالارى ارقىلى تۇلعانىڭ ءوزىن-وزى تانىتۋى ءۇشىن العىشارتتار قۇرۋدى كوزدەيدى.

ورتا ءبىلىم بەرۋ قۇندىلىقتارى:

— قازاقستاندىق وتانسۇيگىشتىك جانە ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك؛ قۇرمەت؛

— ىنتىماقتاستىق؛

— ەڭبەك جانە شىعارماشىلىق؛ اشىقتىق؛

— ءومىر بويى ءبىلىم الۋ.

تۇلعالىق-باعدارلانعان ءتاسىل — پەداگوگتىڭ نازارىن وقۋشى تۇلعاسىنىڭ تۇتاستىعىنا، ونىڭ تەك اقىلويى، ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىنىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق ەموسيونالدىق، ەستەتيكالىق، شىعارماشىلىق نىشاندارى مەن دامۋ مۇمكىندىكتەرىمەن قوسا رۋحاني دامۋى تۋرالى قامقورلىققا شوعىرلاندىرۋدى كوزدەيدى.

جۇيەلىك-ارەكەتتى ءتاسىل— وقۋ-تاربيە ۇدەرىسىندە وقۋشىنىڭ ءوز بەتىنشە ءبىلىم الۋىنا باعىتتالىپ، وسى ماقساتتا ءمۇعالىمنىڭ ءتيىمدى ىس-ارەكەتتىڭ ءتۇرلى فورمالارىن قولدانۋىن كوزدەيدى.

كوممۋنيكاتيۆتىك ءتاسىل — ءبىرىنشى كەزەكتە وقۋشىلاردىڭ اۋىزشا جانە جازباشا سويلەۋ داعدىلارىن دامىتۋعا، قاراستىرىپ وتىرعان ءماتىن، قاتىسىپ وتىرعان اڭگىمە مازمۇنىن ءتۇسىنىپ، تۋىنداعان جاعداياتقا سايكەس ءتىلدى قولدانىپ ۇيرەنۋگە باعىتتالعان.

ينتەگراتيۆتىك ءتاسىل-وقۋ ۇدەرىسىن جوبالاۋ جانە وتكىزۋ كەزىندە ءار ءتۇرلى وقۋ پاندەرىنىڭ مازمۇنىن ءوزارا كىرىكتىرۋ ەسەبىنەن وقۋشىدا الەمنىڭ تۇتاس بەينەسىن قالىپتاستىرۋعا جاردەمدەسەدى. باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىنا ورتاق تاقىرىپتاردى ەنگىزۋ ءار ءتۇرلى پاندىك سالالاردان بىلىمدەردى كىرىكتىرۋگە جانە سول ارقىلى الىناتىن بىلىمدەردىڭ فۋنكسيونالدىعىنا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

زەرتتەۋ ءتاسىلى — زەرتتەۋشىلىك ارەكەت داعدىلارىن دامىتۋعا، عىلىمي تانىم ادىستەرىمەن تانىسۋعا جاردەمدەسەدى، وقۋشىلاردا تانىمدىق قىزىعۋشىلىق قالىپتاستىرادى.

ينتەربەلسەندى ءادىس

ينتەربەلسەندى ءادىس – ۇيرەتۋشى مەن ۇيرەنۋشىلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىن وقىتۋدىڭ نەگىزى دەپ تانيتىن جانە سونداي قاتىناسقا جاعداي جاسايتىن ادىستەر. (inter – ارالىق، بiرنەشە، action- ارەكەت دەگەندi بiلدiرەدi)

ءوزارا ارەكەتتەستiك ادەتتە، بەلگiلi بiر ماسەلەنi شەشۋ، ول شەشiمنiڭ تيiمدiلiگi

بiز وقىتۋدى جانە بiلiم بەرۋدi، ەگەر ساباق بارىسىندا مۇعالiم مەن وقۋشى اراسىندا ءوزارا ارەكەتتەستiكتiڭ جوعارى دەڭگەيiنە قول جەتكiزسە، «ينتەراكتيۆتi” دەپ اتايمىز. ينتەراكتيۆتi ءسوزi – اعىلشىن تiلiنەن اۋدارعاندا تۋرالى اڭگiمەلەسۋ، تالقىلاۋ ءتۇرiندە وتەدi. ەڭ باستىسى، مۇندا ماسەلەنi شەشۋ پروسەسi جاۋاپقا قاراعاندا ماڭىزدى ەكەندiگiن ءتۇسiنۋ قاجەت. بۇل ينتەراكتيۆتi ءادiستiڭ ماقساتى– تەك اقپاراتتى بەرۋ عانا ەمەس، وقۋشىلارعا جاۋاپتاردى ءوز بەتiنشە تابۋ داعدىسىن مەڭگەرتۋ ەكەندiگiمەن بايلانىستى.

ينتەراكتيۆتى نەگىزدە وقۋ ماقساتى – ءبىلۋ ەمەس، ۇيرەنە بiلۋ

— ءوزiنە دەگەن سەنiمگە تاربيەلەيدi

— شەشەندiك ونەرiن جەتiلدiرەدi

— تانىمنىڭ ءمانiن ءتۇسiنۋگە كومەكتەسەدi (ياعني، كەيدە ابسوليۋتتi شىندىق بولمايتىنىن)

— سىني ويلاۋ داعدىلارىن دامىتادى

— ءوز پiكiرiنە دەگەن قۇقىعىن ءتۇيسiنۋi ارتادى ينتەربەلسەندى وقىتۋ-ارەكەتپەن جانە ارەكەت ارقىلى وقىتۋ، بۇل ۇستانىم ۇلكەن ناتيجەلەرگە جەتكىزەتىن ءتيىمدى جۇيە دەپ ەسەپتەلىنەدى، سەبەبى ادام ساناسىندا ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىنىڭ ارەكەتتەرى مەن ءوز قولىمەن جاساعان ىستەر قالادى.

كەزىندە كونە جۇڭگو عۇلاماسى كونفۋسيي (كۇن-سزى) بىلاي دەگەن ەكەن: «ماعان ايتىپ بەرسەڭ – ۇمىتىپ قالامىن، كورسەتسەڭ – ەستە ساقتارمىن، ال وزىمە جاساتساڭ – ۇيرەنەمىن!» دەگەن پىكىرى دالەل بولا الادى. سوندىقتان ينتەربەلسەندى وقىتۋ وقۋشىلاردىڭ وقۋ ۇدەرىسىندەگى بەلسەندى ارەكەتتەرىن ۇيرەنۋدىڭ نەگىزگى قۇرالدارى ءان تاسىلدەرى رەتىندە تانىلادى.

ينتەربەلسەندى ادىستە وقۋشىلار تومەندەگىدەي ءبىلىم، بىلىك، داعدى، ماشىقتارعا ۇيرەنەدى:

— تەرەڭ ويلانۋ، جەكە رەفلەكسيالىق قابىلەتتەردى دامىتۋ؛

— ءوز يدەيالارى مەن ارەكەتتەرىن تالداۋ جانە ولارعا باعا بەرۋ؛

— اقپاراتتى وزدىگىمەن ءتۇسىنىپ، جان-جاقتى تالداپ، تاڭداپ الۋ؛

— وزدىگىمەن جاڭا تۇسىنىك پەن ءبىلىم قۇراستىرۋ؛

— پىكىرتالاستارعا قاتىسىپ، ءوز ويى مەن پىكىرىن دالەلدەۋ؛

— شەشىم قابىلداۋ جانە قيىن ماسەلەلەردى شەشۋ؛

سول سەبەپتى ينتەربەلسەندى وقىتۋدا وقۋشىلار كەلەسى ارەكەتتەردى اتقارۋعا دايىن بولۋ كەرەك:

— بىرلەسكەن جۇمىس؛

— تانىمدىق، كوممۋنيكاتيۆتىك، الەۋمەتتىك تۇرعىدان بەلسەندىلىك تانىتۋ.

ينتەربەلسەندى ادىستەمەسىنىڭ جۇمىس تۇرلەرى مەن ارەكەتتەرى:

— بىرلەسكەن جۇمىستار (جۇپتىق، توپتىق، ۇجىمدىق)،

— رولدىك جانە ىسكەرلىك ويىندار، پىكىرتالاستار،

— اقپاراتتىڭ ءارتۇرلى كوزدەرىمەن جۇمىس جاساۋ (كىتاپ، لەكسيا، ينتەرنەت، قۇجاتتار، مۇراجاي ت.ب.)

— پرەزەنتاسيالار،

— ترەنينگتەر،

— ينتەرۆيۋ،

— ساۋالناما ت.ب.

ينتەراكتيۆتى ادىستەردى قولدانۋدا كەيبىر ەرەجەلەردى ەستە ساقتاۋ قاجەت:

— ءبىرىنشى ەرەجە. جۇمىسقا بالالار تولىعىمەن قاتىسۋى كەرەك. 

— ەكىنشى ەرەجە. بالالاردى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دايىنداۋ، ساباق بارىسىندا سەرگىتۋ ءساتى، بالالاردى بەلسەندىلىگى ءۇشىن ماراپاتتاۋ، بالانىڭ ءوزىن-وزى كورسەتۋىنە جول بەرۋ.

— ءۇشىنشى ەرەجە.كابينەت تالاپقا ساي بولۋى قاجەت.

— ءتورتىنشى ەرەجە. جۇمىس ورنىنا نازار اۋدارۋ قاجەت. وقۋ ورنى ىڭعايلى جانە جايلى بولۋى قاجەت. بالا ءوز پىكىرىن، كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ، دالەلدەپ بەرۋگە مۇمكىندىك جاسالۋى قاجەت.

— بەسىنشى ەرەجە. وقۋ بارىسىندا پروسەدۋراعا جانە رەگلامەنتكە نازار اۋدارۋ قاجەت. مىسالى، بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان اسىپ كەتپەۋ، بوگدە كىسىنىڭ پىكىرىن سىيلاۋ، ءسوزدى بولمەۋ، ونىڭ ار-وجدانىن سىيلاۋ.

— التىنشى ەرەجە. وقۋشىلاردى پروبلەما شەشۋ بارىسىندا توپقا بولۋگە مۇقيات قاراۋ.

ينتەراكتيۆتىك ادىستەمە ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ مول اۋقىمىن قامتيدى. دەگەنمەن، ادىستەمەلىك امال قانداي بولسا دا، وقۋشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەلەرىن ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى كوزى سانالادى.

وقۋ پروسەسىنىڭ بارىسىندا مىناداي قارىم-قاتىناسقا تۇسەدى:

— مۇعالىممەن (وقۋشىلار ءمۇعالىمنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەن كەزدە)؛

— وزگە بالالارمەن (قوساقتالىپ جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا)

— شاعىن توپتارمەن (3-5 بالامەن)؛

— بالالاردىڭ ۇلكەن توبىمەن (كوبىنە پىكىرتالاس، سىنىپ بولىپ الدەبىر ماسەلەنى تالقىلاۋ بارىسىندا)؛

— بالالاردىڭ توبىمەن جانە حالىقپەن (توپ الەۋمەتتىك ساۋالناما جۇرگىزەدى)؛

— كەيبىر تەحنيكا تۇرلەرىمەن (مىسالعا ، كومپيۋتەرمەن)؛

وقىتۋ مەن وقۋدىڭ بۇل ءتاسىلى وقىتۋدىڭ سىندارلى تاسىلىمەن تىعىز بايلانىستى، سەبەبى وقۋشىلار بىرلەسىپ جۇمىس ىستەي وتىرىپ، پاندەردىڭ ارالىعىنداعى ماسەلەلەردى تالقىلايدى، زەرتتەيدى. وعان دالەل: مي نەعۇرلىم بەلسەندى جۇمىس ىستەگەن سايىن، وقۋ ۇدەرىسى سوعۇرلىم قارقىندى جۇزەگە اسادى دەگەن ءحاتتي (2014) وقۋشىلار تەك تىڭداۋمەن اينالىسپاي، ءبىلىم الۋدا بەلسەندى ارەكەت ەتۋى كەرەك ەكەنىن كورسەتەدى. بەلسەندى وقۋ اياسىندا كوڭىلدى ءبىلىم الادى. جاڭارتۋ جانە كريتەريالدى باعالاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ تۇرعىسىنان مۇعالىمدەر ءوز شەبەرلىگىن كورسەتەدى. مۇعالىمدەر ءار ساباق سوڭىندا وقۋشىدان كۇتىلەتىن ناتيجەلەرىن انىقتايدى، ياعني بۇگىنگى تاقىرىپقا دەگەن جاڭاشا تۇسىنىك پايدا بولدى ما، نەمەسە جوسپار ىسكە استى ما دەگەن سياقتى ……ت.ب. ينتەربەلسەندى ادىستەر قولدانىلعان ساباقتاردا سىنىپتى ەكى نەمەسە ءۇش، ءتورت ۇيالى توپتارعا ءبولىپ، بارلىعىنا بىردەي ءبىر تاپسىرما نە ءار ۇيالى توپقا بولەك-بولەك تاپسىرما بەرۋگە بولادى.

وقىتۋ تاجىريبەسى بارىسى پىكىرتالاسقا نەگىزدەلگەن جانە وقىتۋ ۇدەرىسىندە قولدانىلاتىن ديداكتيكالىق ويىندار سياقتى ينتەربەلسەندى ادىستەردى پايدالانۋ ءتيىمدى ەكەنىن كورسەتەدى. سونىڭ ىشىندە ديداكتيكالىق ويىندار وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم الۋعا دەگەن ىنتاسىن، بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، العان بىلىمدەرىن تاجىريبەدە دۇرىس قولدانۋىنا كومەكتەسەدى. ويىن بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ بويىندا جاعداياتتى (سيتۋاسيانى) باعدارلاۋ، ياعني جاعدايعا تالداۋ جاساي ءبىلۋ، جاعدايات (سيتۋاسيا) كەزىندە ءوزىنىڭ اتقاراتىن ءرولىن سەزىنۋ، اڭگىمەگە قاتىسۋشى ارىپتەستەرى اراسىندا بايلانىس ورناتۋ، قارىم-قاتىناس جاساۋدا تىلدىك ۇعىمداردى دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ سياقتى قابىلەتتەرى جەتىلەتىندىگى بايقالادى.

«مارشرۋت» ويىنى. بۇل ويىن چاينۆورد ۇستانىمى بويىنشا جۇرەدى. چاينۆورد (اعىل. chain – شىڭجىر جانە word – ءسوز) باس قاتىرۋ ەسەبى – ويلانىپ تابىلعان ءسوزدىڭ ارىپتەرىن، الدىڭعى ءسوزدىڭ سوڭعى ءارپى، كەيىنگى ءسوزدىڭ الدىڭعى ءارپى بولىپ تابىلاتىنداي ەتىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنا ءبىرى تىزبەكتەلە ورنالاسقان توركوزدەرگە سوزدەر تولتىرادى. مىسالى، الماتى-ىدىس-سابىن-نار-راحمەت-تاراق،-قاربىز ت.ب.

«ەكى ءارىپ» ويىنى. ءبىرىنشى قاتىسۋشى ءبىر ءسوز، زات ەسىمدى ايتادى. كەلەسى قاتىسۋشى سول ءسوزدىڭ سوڭعى ەكى ارپىنەن كەلەتىن ءسوزدى ويلاپ تابادى، ءبىراق داۋىستاپ ايتپايدى، تەك ءوز سوزىمەن تۇسىندىرەدى، ءۇشىنشى قاتىسۋشى مۇنىڭ نە تۋرالى ايتىپ جاتقانىن تۇسىنەدى دە، سول ءسوزدىڭ سوڭعى ەكى ارپىنە ءسوز ويلاپ تابادى. ءبىر قىزىعى بالالار ءسوزدى جاسىرۋشىنىڭ نە تۋرالى ايتىپ جاتقانىن بىلەدى، ءبىراق ەشكىم ونى داۋىستاپ ايتۋىنا بولمايدى.

«ەسكە ءتۇسىرۋ» ويىنى. قاتار وتىرعان وقۋشىلار بىر-بىرىنە تەرىس قاراپ وتىرادى دا، پارتالاسىنىڭ اتى كىم، كوزىنىڭ ءتۇسى قانداي، كيىمى قانداي، اياق كيىمى قانداي، ەگەر قىز بالا بولسا يۋبكاسىنىڭ ءتۇسى قانداي، قۇلاعىندا سىرعاسى بار ما، وسى سياقتى بەلگىلەردى ايتىپ شىعادى. بۇل ويىن بالالاردىڭ ءبىر-بىرىن جاقسى تانۋعا، قارىم-قاتىناسىن رەتتەۋگە كومەكتەسەدى. بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى، باقىلاعىشتىعى جاقسارادى.

«ەكى اسسوسياسيا» ويىنى. ەكى باعان سىزادى دا، وعان ءتورت سوزدەن جازادى. باعانعا كەز كەلگەن ادام، جانۋار، زاتتاردىڭ اتىن جازادى. وسى ەكى جاقتاعى ءسوزدى بايلانىستىرىپ، ەرەكشە ءبىر اسسوسياسيا ويلاپ تابۋى كەرەك. مىسالى ەگەر ءبىرىنشى باعانعا مىسىق، ەكىنشىسىنە جارىق دەپ جازىلسا، ەكى ءسوزدى قوسىپ «جارىققا جىلىنعان مىسىق»، «لامپوچكا سپيرالى مىسىق مۇرتىنا ۇقسايدى»، «لامپوچكا سياقتى» مىسىق تومپاق جانە جىلى»، «مىسىقتىڭ باسى لامپوچكا سياقتى» ت.ب. ەرەكشە ۇقساستىقتار تابادى. ورىنداۋعا 5 مينۋت ۋاقىت بەرىلەدى. جازعانداردىڭ ىشىنەن ەڭ قىزىقتى اسسوسياسيا تاڭدالادى.

«قارا جاشىك» ويىنى. وقۋشىلار ەكى توپقا بولىنەدى. ستول ۇستىنە ەكى جاشىك قويىپ، ىشىنە كوزىلدىرىك، تۇيمە، گۇل، جەلپۋىش، اينا ت.ب. زاتتاردى سالادى. ويىنشىنىڭ مىندەتى جاشىك ىشىندەگى زاتتى ومىردە قاي كەزدە، قالاي قولداناتىنىن سيپاتتاپ ايتۋى كەرەك. قارسى توپ ولاردى جاسىرىپ وتىرعان زاتىن ايتقان سوزدەرىنە قاراپ تابۋى كەرەك.

«دۇرىس-دۇرىس ەمەس» ويىنى. ويىنعا قاتىسۋشىلاردى ەكى توپقا بولەدى. ولاردى بىر-بىرىنە قاراما-قارسى وتىرعىزعان دۇرىس. ورتاعا بوس ەكى ورىندىق قويادى. ءبىر ورىندىق «دۇرىس» دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشى ورىندىق «دۇرىس ەمەس» دەگەندى بىلدىرەدى. ءمۇعالىم نەمەسە ءبىر وقۋشى قاعازدا جازىلعان وي-تۇجىرىمدى وقيدى: ى.التىنسارين – العاش مەكتەپ اشۋشىلاردىڭ ءبىرى». بۇل تۇجىرىمدى دۇرىس دەپ ساناسا، ولار تەز بارىپ «دۇرىس» ورىندىعىنا وتىرۋى ءتيىس. «دۇرىس ەمەس» دەپ ساناسا، سوعان سايكەس بەلگىلەنگەن ورىندىققا وتىرادى. قايسىسى ءبىرىنشى بارىپ وتىرسا جانە جاۋاپتى دۇرىس تاپسا، سول جەڭىمپاز بولادى.

«جولعا شىعۋ» ويىنى. ويىن اينالاداعى زاتتارعا تالداۋ جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جولعا شىققان جولاۋشى قانداي زاتتاردى الادى؟ دەگەن سۇراق قويىلادى.ءبىر توپ كەرەكتى زاتتار ءتىزىمىن ايتادى، ەكىنشى توپ ول زاتتار نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ايتىپ بەرۋى كەرەك. «كەمپىرقوساق» ويىنى. ءبىر مينۋت ىشىندە تۇستەرى ءارتۇرلى بەس ءتۇستى زاتتى رەتىمەن تەز ايتىپ شىعۋعا تاپسىرما بەرەدى. مىسالى: قاربىز (قىزىل)، ليمون (سارى)، اسپان (كوك)، جاپىراق (جاسىل)، توپىراق (قوڭىر). كىمدە-كىم تۇسكە سايكەس زاتتىڭ اتىن تاپپاي قالسا، ويىننان شىعادى.

«ەسكە ءتۇسىرۋ» ويىنى. قاتار وتىرعان وقۋشىلار بىر-بىرىنە تەرىس قاراپ وتىرادى دا، پارتالاسىنىڭ اتى كىم، كوزىنىڭ ءتۇسى قانداي، كيىمى قانداي، اياق كيىمى قانداي، ەگەر قىز بالا بولسا يۋبكاسىنىڭ ءتۇسى قانداي، قۇلاعىندا سىرعاسى بار ما، وسى سياقتى بەلگىلەردى ايتىپ شىعادى. بۇل ويىن بالالاردىڭ ءبىر-بىرىن جاقسى تانۋعا، قارىم-قاتىناسىن رەتتەۋگە كومەكتەسەدى. بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى، باقىلاعىشتىعى جاقسارادى. جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسىنىڭ مازمۇندىق ەرەكشەلىكتەرى وقىتۋدان كۇتىلەتىن ناتيجەلەرگە وڭتايلى قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ستراتەگيالاردى، ادىس-تاسىلدەردى جەتىك ءبىلۋدى جانە تاڭداپ قولدانۋدى تالاپ ەتەدى.

1.“ ىستىق ورىندىق” ءادىسى. بەرىلگەن تاپسىرماعا بايلانىستى قويىلعان سۇراقتارعا جىلدام جاۋاپ بەرۋ كەرەك، سەبەبى، ورىندىق ىستىق.

2.“اۆتور ورىندىعى” وقۋشىنىڭ ءوزى جازعان شىعارما، ەسسەسىن وقىتقاندا وتىرعىزىپ وقىتۋعا بولادى. بۇل ادىستەر ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋدا، وتكەن ساباقتى بەكىتۋدە ءتيىمدى.

3. «ميعا شابۋىل» ستراتەگياسى (مۇعالىمدەرمەن جۇمىس) تاقىرىپقا بايلانىستى يدەيالاردى كوبىرەك جازىڭىز. ۋاقىت اياقتالعاندا كەزەكتەسىپ ءوز يدەيالارىڭىزدى وقيسىز، يدەيا قايتالانباۋ كەرەك. قايتالانعان يدەيالاردى سىزىپ تاستاپ وتىرىڭىز. مىسالى: “وقۋشىلار مەكتەپتى تاستاماس ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟”

4. “3 تاياقشا” ءادىسى (مۇعالىمدەرمەن جۇمىس) بەرىلگەن تاقىرىپقا بايلانىستى 1 سۇراق 1 جاۋاپ 1 يدەيا ءار توپ دايارلاپ، كوپشىلىككە سالادى. مىسالى: “دەڭگەيلى وقىتۋ تۋرالى”

5.«بينگو» ويىنى. (مۇعالىمدەرمەن جۇمىس) لوتوعا تۇسكەن ساندارعا بايلانىستى سۇراقتار بەرۋ. مىسالى: 16 — سۇراق. سەمينارعا نە ءۇشىن كەلدىڭىز؟ الدىمەن مۇعالىمدەرگە جاۋاپ بەرگىزىپ، سوڭىنان دايىن جاۋاپتى اشۋ، سالىستىرۋ. «ءادىس الماسۋ ءۇشىن.»

6.«ءوزىڭىزدى تەكسەرىڭىز» ءادىسى بۇل مالىمەت شىندىق پا نەمەسە جالعان با؟ وتىلگەن ءماتىن بويىنشا مىسالدار كەلتىرىلەدى. مىسالداردى وقۋ كەزىندە وقۋشىلار ول كەلتىرىلگەن مىسالدىڭ وتىلگەن ماتىندە بار، جوعىن انىقتايدى.

7. 7. شيراتۋ ( وقۋشىلارعا شيراتۋ تۇرلەرىن جاساتۋ)

8. «ون سۇراق!» ءادىسى. (مۇعالىمدەرمەن جۇمىس، گۇل، سەمينار، ساباق، وقۋ سوزدەرىن كەلتىرۋ) ءمۇعالىم ءبىر وقۋشىنى تاڭداپ الادى جانە ونىڭ ماڭدايىنا نەگىزگى ءسوز جازىلعان ستيكەردى جاپسىرادى – قاتىسۋشى سىنىپقا 10 سۇراق قويا الادى، وعان جاۋاپ نە ءيا، نە جوق دەپ بەرىلەدى.

9.«سەرپىلگەن ساۋال» ءادىسى تاقىرىپتىڭ ءتۇسىنۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋعا جانە تالقىلاۋ داعدىلارىن دامىتۋعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ اراسىندا سۇراقتاردى لاقتىرىڭىز.

10. «سۇراقتار جاڭبىرى» ۇيىمداستىرۋ: توپپەن جۇمىس. ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ سۇراق قويۋ جانە سىني ويلاۋ داعدىلارىن دامىتۋ. سيپاتتاماسى: وقۋشىلار توپتارعا ءوز ەركىمەن، قالاۋىمەن بولىنەدى. ءار توپ پاراققا سۇراقتار جازىپ، بىر-بىرىنە لاقتىرادى. العان سۇراقتارىنا جاۋاپ جازىپ، كەرى لاقتىرادى. جاۋاپ جازىلعان پاراقتى قاعىپ العان ويىنشى، سول جاۋاپتان سۇراق تۋدىرىپ، ارى قاراي لاقتىرادى. ويىن وسىلاي جالعاسادى.

11. «دەتەكتيۆ» ءادىسى ۇيىمداستىرۋ: توپپەن جۇمىس. ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ سىني ويلاۋ، كوشباسشىلىق داعدىلارىن دامىتۋ. سيپاتتاماسى: وقۋشىلار ەكى توپقا بىرىكتىرىلەدى. ەكى توپقا دا شىتىرمان وقيعالى ءماتىن شاعىن بولىكتەرگە ءبولىنىپ، قيما قاعازدارعا جازىلىپ بەرىلەدى. ولار 15 مينۋت ىشىندە وسى ماتىندەگى شىتىرمان وقيعانىڭ شەشىمىن تابۋى ءتيىس. ءار توپ ءوز شەشىمدەرىن ايتادى. قانداي تاسىلمەن انىقتاعاندارى تالقىلانىپ، اقپاراتتارمەن جۇمىس ىستەۋ تۋرالى وي بولىسەدى.

12. «كوللاج اڭگىمە» ءادىسى ۇيىمداستىرۋ: توپپەن جۇمىس. ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ سىني ويلاۋ جانە كوممۋنيكاتيۆتىك داعدىلارىن دامىتۋ. سيپاتتاماسى: وقۋشىلارعا ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتتەرى بار جۋرنالدار بەرىلەدى. ولار جۋرنالداردان قيىپ الىپ العان سۋرەتتەرىن فليپچارتقا جابىستىرىپ، اڭگىمە قۇراستىرادى.

13. «مەنىڭ ءسوزىم» ءادىسى ۇيىمداستىرۋ: ۇجىممەن جۇمىس. ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ساباقتا العان ءبىلىم، بىلىگىن باعالاۋ. سيپاتتاماسى: سىنىپتان ءبىر وقۋشى تۇرىپ، ساباقتان بۇگىنگى ۇيرەنگەندەرىن قورىتىندىلاپ ايتادى. ايتىپ بولعان سوڭ، باسقا ءبىر وقۋشىنىڭ اتىن اتايدى. ءسوزدى سول وقۋشى جالعاستىرىپ، ساباققا رەفلەكسيا جاسايدى. بارلىق وقۋشى ساباقتى قورىتىندىلاۋعا وسى رەتپەن قاتىسادى.

14. «جاعىمدى، جاعىمسىز، داۋلى» ءادىسى ۇيىمداستىرۋ: توپپەن جۇمىس. ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ سىني ويلاۋ، تالداۋ داعدىلارىن دامىتۋ، ساباققا قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ. سيپاتتاماسى: وقۋشىلار شاعىن توپتارعا بىرىكتىرىلەدى. ءار توپ وقىلعان اڭگىمەنى نەمەسە ءماتىندى «جاعىمدى، جاعىمسىز، داۋلى» ماسەلەلەرگە ءبولىپ، تالقىلاپ، ءوز ويلارىن(يدەيالارىن) ايتادى. سودان كەيىن ءار توپقا تەك ءبىر ماسەلەنى ءبولىپ بەرىپ، ولار ۇلكەن توپقا ءوز ويلارىن (يدەيالارىن) ۇسىنادى، ال باسقا توپتار تولىقتىرىپ نەمەسە قارسى پىكىرلەر ايتۋىنا بولادى.

15. «سۋرەتتى اڭگىمەلە» ءادىسى ۇيىمداستىرۋ: بارلىق سىنىپپەن، جۇپپەن جۇمىس. ماقساتى: ءبىر بولىگى بەرىلگەن سۋرەت بويىنشا اڭگىمەلەتۋ، سۋرەتتەگى وقيعانىڭ باسىن جانە سوڭىن بولجاتۋ ارقىلى تاپقىزۋ. قاجەتتى ماتەريالدار: سەريالى سۋرەتتەر سيپاتتاماسى: وقۋشىلارعا سۋرەت كورسەتىلىپ، اڭگىمەلەتىلەدى. قاجەت بولعان جاعدايدا اڭگىمەنىڭ جاڭا سوزدەرىن الدىن الا ۇيرەتۋگە بولادى. سۋرەت اڭگىمەنىڭ ءبىر بولىگى ەكەنى ەسكەرتىلەدى. وقۋشىلارعا سۋرەتتە بەينەلەنگەن ءساتتىڭ الدىندا نە بولعانى جانە كەيىن نە بولاتىنى بولجاتىلادى. وقۋشىلاردىڭ ءوز اڭگىمەلەرى تىڭدالعاننان كەيىن اڭگىمەنىڭ تولىق نۇسقاسى وقىپ بەرىلەدى. وقۋشىلار وزدەرى قۇراعان اڭگىمە مەن اڭگىمەنىڭ شىنايى سيۋجەتىن سالىستىرادى. وقۋشىلارعا اڭگىمەدەگى نەگىزگى ويدى تابۋ تاپسىرىلادى.

16. «نەگە؟ نەگە؟ نەگە؟» ءادىسى ۇيىمداستىرۋ: ۇجىممەن جۇمىس. ماقساتى: ورىندالعان تاپسىرمالاردىڭ ءتۇيىندى تۇستارىمەن وي ءبولىسۋ جانە وقۋشىلاردىڭ رەفلەكسيالىق ويلاۋىن دامىتۋ. سيپاتتاماسى: وقۋشىلار شەڭبەر بويىمەن تۇرادى. جۇرگىزۋشى وسى ساباقتا نە ۇيرەنگەنىن ايتادى جانە سوڭعى سويلەمىن «نەگە؟» دەگەن سۇراقپەن اياقتايدى. كەلەسى وقۋشى سول سۇراققا جاۋاپ بەرىپ، قاسىنداعى ارىپتەسىنە «نەگە؟» دەگەن ءسوزى بار سۇراۋلى سويلەم ايتادى. كەلەسى ويىنشىلار دا وسى ارەكەتتەردى تىزبەك بويىنشا جالعاستىرادى. ويىننىڭ سوڭىندا وقۋشىلار ورىندالعان تاپسىرمالاردى ەسكە ءتۇسىرىپ، ولاردىڭ ءتۇيىندى تۇستارىمەن وي بولىسەدى.

17. «اڭگىمەگە نەگىزدەلگەن جازۋ» ۇيىمداستىرۋ: توپپەن/جۇپپەن جۇمىس ماقساتى: اڭگىمە جەلىسى بويىنشا ورىندالعان جۇمىستى توپتاردا نەمەسە جۇپتاردا تالقىلاي وتىرىپ جازۋ؛ اڭگىمە تۋرالى ءوز ويلارىن ورتاعا سالۋ جانە پىكىر الماسۋ. قاجەتتى ماتەريالدار: اق پاراقتار، قالام سيپاتتاماسى: بەرىلگەن اڭگىمە بويىنشا شاقىرۋ قاعازىن، حات، اشىقحات، ەلەكتروندىق حات، كۇندەلىك جازدىرۋ ءۇشىن وقۋشىلار شاعىن توپتارعا نەمەسە جۇپتارعا بولىنەدى. وقۋشىلار بەرىلگەن جۇمىس تۇرلەرىنىڭ ءبىرىن تاڭدايدى نەمەسە جەرەبە ارقىلى انىقتالادى. جازۋ ۋاقىتى بەلگىلەنىپ، وقۋشىلارعا ەسكەرتىلەدى. ءار توپتا نەمەسە جۇپتا ءبىر حاتشى سايلانادى. وقۋشىلار نە جازاتىندارىن تالقىلاپ، بىر-بىرىمەن پىكىرالماسادى. جازىپ بىتكەننەن كەيىن ولار ءوز جۇمىستارى توڭىرەگىندە وي بولىسەدى.

1. شاقىرۋ قاعازى وقۋشىلار مازمۇنى كەش، تۋعان كۇن نەمەسە باسقا دا مەرەكەلەر تۋرالى ايتىلعان اڭگىمەنى تىڭداعاننان كەيىن شاقىرۋ قاعازىن جازادى.

2. حات وقۋشىلار اڭگىمە كەيىپكەرىنىڭ اتىنان حات جازادى.

3. اشىقحات وقۋشىلار اڭگىمەنىڭ كەيىپكەرىنىڭ اتىنان كەيىپكەردىڭ اتا-اناسىنا حات جازادى.

4. e-mail وقۋشىلار اڭگىمەنىڭ ءبىر كەيىپكەرىنە ەلەكتروندىق حات جازادى.

18. «قول بەلگىسى» ۇيىمداستىرۋ: ۇجىممەن جۇمىس. ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ رەفلەكسيالىق قابىلەتىن دامىتۋ سيپاتتاماسى: ءمۇعالىم وقۋشىلاردان تاقىرىپتى تۇسىنگەندىگىن نەمەسە تۇسىنبەگەندىگىن قول بەلگىلەرى ارقىلى ارقىلى كورسەتۋدى سۇرايدى. «مەن ءتۇسىنىپ وتىرمىن جانە تۇسىندىرە الامىن» دەگەندەر قولدىن باس بارماعىن جوعارى باعىتتايدى. «مەن ءالى تۇسىنبەي وتىرمىن» دەگەندەر قولدىن باس بارماعىن جانىنا قاراي جانتايتادى. «مەن تۇسىنگەنىمە سەنىمدى ەمەسپىن» دەگەندەر قولدى بۇلعايدى. وسى بەلگىلەرگە سۇيەنىپ، ءمۇعالىم ساباقتىڭ قاي دەڭگەيدە وتكەنىن بىلە الادى.

19. «باعدارشام» ۇيىمداستىرۋ: ۇجىممەن جۇمىس. ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ رەفلەكسيالىق قابىلەتىن دامىتۋ سيپاتتاماسى: ءاربىر وقۋشىعا باعدارشام تۇستەرىنە سايكەس كارتوچكالار تاراتىلادى. ءمۇعالىم ولاردان ساباقتى تۇسىنگەن-تۇسىنبەگەنىنە سايكەس كارتوچكالاردى كوتەرۋىن سۇرايدى. جاسىل كارتوچكا كوتەرگەن وقۋشىلار بارلىعىن تۇسىنگەن بوپ ەسەپتەلەدى. «نە ءتۇسىندىڭ؟» سۇراعى قوسىمشا قويىلادى. سارى جانە قىزىل كارتوچكا كوتەرگەندەردەن نە تۇسىنىكسىز بولعانى ايقىندالىپ، تاقىرىپ توڭىرەگىندە قوسىمشا جۇمىستار جۇرگىزىلەدى. بۇل جۇيە ارقىلى تاقىرىپتى پىسىقتاۋعا نەمەسە ءالى دە جەتىلدىرۋ كەرەكتىگىن بىلۋگە بولادى. بۇل جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسى وقۋشى ءۇشىن دە، ءمۇعالىم ءۇشىن دە ءتيىمدى باعدارلاما. مىسالى: برۋنەر وقىتۋداعى ماڭىزدى تاجىريبەنى دامىتۋ بويىنشا بىرنەشە وتە ماڭىزدى كەڭەستەر ۇسىندى. برۋنەر تەورياسىنىڭ اجىراماس بولىگى «جاڭالىق اشۋ» جانە «ەگەر وقۋشىعا بولىكتەردى ءبىر جەرگە جيناۋعا جانە ءوزىن اشۋشى بولۋعا رۇقسات ەتىلسە، الىناتىن ناتيجەلەر شىنايى» دەگەن ۇعىمدار بولدى. (1962) وقىتۋدىڭ مۇنداي ءتيپىنىڭ ارتىقشىلىعىنا ءتورت اسپەكتىنىڭ اراسىندا:

بىرىنشىدەن، زياتكەرلىك مۇمكىندىكتەردىڭ ءوسۋى ارقىلى؛

ەكىنشىدەن، سىرتقى ماراپاتتاۋدان ىشكى ماراپاتتاۋعا ءوتۋ ارقىلى؛

ۇشىنشىدەن، جاڭالىق اشۋ ارقىلى جانە سوڭعىسى، جادىنى دامىتۋ ءۇشىن وسىنداي وقىتۋدىڭ تيىمدىلىگى ارقىلى قول جەتكىزىلەدى.

وسى كەزدە وقۋشى وقۋ ۇدەرىسىنە بەلسەندى قاتىسقاندا عانا ماتەريالدى تەرەڭ مەڭگەرەدى. باسقاشا ايتساق، وقۋشىعا باعدارلانعان وقىتۋ ورتاسىندا ءمۇعالىم وقۋشىلاردىڭ سىنىپقا كەلگەن كەزدەگى باستاپقى سەنىمدەرىن، ءبىلىمىن جانە وزىندىك ويىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ءوز پايىمدارىن جاساۋعا قابىلەتتى ەكەنىن تۇسىنەدى. ەگەر وقۋ ۇدەرىسى وقۋشى مەن وقۋ ماتەريالىن جالعاستىراتىن «كوپىر سالۋعا» نەگىزدەلسە، وندا وسى ۇدەرىستى ۇيلەستىرەتىن مۇعالىمدەر كوپىردىڭ ەكى جاعىن دا قاداعالاي ءبىلۋى ءتيىس. مۇعالىمدەر وقۋشىلاردىڭ نە بىلەتىنىن جانە نەنى جاساي الاتىنىن، سونداي-اق ولاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارىن، ءار وقۋشىنىڭ نەنى جاقسى كورەتىنىن جانە نە ىستەگىسى كەلەتىنىن تۇسىنۋگە تىرىسادى. جالپى قورىتا ايتقاندا، اتالعان باعدارلاماعا سايكەس الىنعان تاسىلدەردى ساباقتا ءتيىمدى قولدانىسقا ەنگىزسەڭىز، بالانىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا، ءوز بەتىنشە ءبىلىم الۋعا، شىعارماشىلىعىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى، وقۋشىلار وقۋدىڭ قىزىقتى جەڭىل وتەتىندىگىن، ۇجىمدا بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋعا ۇيرەتەتىندىگىن، ءبىلىمنىڭ تەرەڭدىگى، ءارى تياناقتىلىعى ارتاتىندىعىن باياندايدى. ياعني، وقۋشى ءوز وي-پىكىرىن اشىق ەركىن ايتادى، ءبىر-بىرىن تىڭداۋعا ۇيرەنەدى سىنىپتا ىنتىماقتاستىق اتموسفەراسى قالىپتاسادى. سوندىقتان باسقا پاندەردىڭ دە وسىنداي وقىتۋ فورماسىمەن وقىتىلسا، ءتيىمدى بولاتىندىعىن ايتۋعا بولادى. وسى باعدارلامانى مەڭگەرگەندە عانا جان-جاقتى دامىعان، بولاشاعى ايقىن، باعدارى انىق، باسەكەگە قابىلەتتى رۋحاني باي تۇلعا قالىپتاستىرا الاتىنىمىزعا سەنىمىمىز مول.

كەلەشەكتە ءوز تاجىريبەمدە:

1. وقۋشىلارمەن ۇنەمى تەپە – تەڭدىكتى ۇستاۋدى، ەركىندىك بەرۋدى.

2. وقىتۋدى ساپالى ەتۋ ءۇشىن جاڭا تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، ساباقتارىمدى تۇرلەندىرۋدى

3. ارىپتەستەرىمدى قىزىقتىرىپ، بىرلەسە جۇمىس جاساۋدى

4. اتا – انا، مەكتەپ پسيحولوگىمەن جاڭاشا باعىتتاعى جۇمىستى دامىتامىن.

نۇرعالي فاريدا مەيرام قىزى، اۋەلوۆا ءمولدىر مۇحتار قىزى

---