جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن
جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن (حالىق ماقالى)
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ «قايىرىمدىلىق»، «قامقورلىق»، «جاقسىلىق» قۇندىلىقتارى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ.
مىندەتتەرى: جاقسىلىق جاساۋدىڭ ادامي قارىم – قاتىناستارى ماندىلىگىن ءتۇسىندىرۋ:
جاقسى ىستەر جاساي بىلۋگە ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ؛
قايىرىمدى، قامقور بولۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكتى قۇرالدار: وقۋلىق، داپتەر.
شاتتىق شەڭبەر:
وقۋشىلار شەڭبەر قۇرىپ تۇرادى، ءبىر - بىرىمەن سالەمدەسەدى. ولارعا شاتتىق شەڭبەرى اياسىندا ولەڭ ايتۋدى ۇسىنامىن؛
سالەمەتسىڭدەر مە، بالالار! وسى شەڭبەر اياسىندا ءو. اقىپبەكوۆتىڭ (ءوزىڭدى تانۋ) ولەڭىن بىرلەسە قايتالايىق.
ءوزىڭدى تانۋ (ءو. اقىپبەكوۆا)
جاقسى بولۋ وزىڭنەن،
جامان بولۋ – وزىڭنەن
ءوزىڭدى ءوزىڭ ايا دا،
ءوزىڭ ۇيرەن، وزىڭنەن.
جاقسىلىق كورسەڭ بىرەۋدەن،
«مەن قاندايمىن» دەپ ويلا
ءوزىڭدى ءوزىڭ قولىڭا ال،
ءوزىڭسىڭ – اقىل ايناسى.
تيەدى ساعان ءمانى بار
ءوزىڭدى تانۋ پايداسى.
ساباق تاقىرىبىمەن بايلانىستىرۋ ماقساتىندا وقۋشىلارعا سۇراقتار قويامىن
1. «جاقسى بولۋ – وزىڭنەن، جامان بولۋ – وزىڭنەن» - دەگەن جولدارى تۋرالى قانداي پىكىر ايتا الاسىڭدار.
2. اقىننىڭ «جاقسىلىق كورسەڭ بىرەۋدەن، «مەن قاندايمىن؟» دەپ ويلا دەگەن سوزىنە كوزقاراستارىڭ قانداي؟
3. سەندەر كىمدەرگە قانداي جاعدايلاردا جاقسىلىق جاسادىڭدار؟
4. سول ساتتە قانداي سەزىمگە بولەندىڭدەر؟
بالالاردىڭ جاۋاپتارىن تولىقتىرىپ جانە ساباق تاقىرىبىمەن تانىستىرامىن.
جاقسىلىق جاساۋ دەگەنىمىز – وزدەرىن ايتقانداي ادامدارعا، اينالاعا، تابيعاتقا قايىرىمدىلىق پەن قامقورلىق جاساۋدى، ولاردى جاقىنداستىرادى، دوستاستىرادى. ولاردىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن سىيلاستىعى ارتادى. ويتكەنى قينالعان ساتتە الىنعان كومەك ەشقاشان ۇمتىلمايدى. بۇگىن ءبىز «ادامي قارىم – قاتىناسقا ۇيرەنەيىك» تاراۋىنىڭ قورىتىندى ساباعىندا جاقسىلىق جاساۋدىڭ، جاقسىلىقتىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزدىلىعىن تاعى ءبىر رەت ەسكە تۇسىرەيىك.
ماتىنمەن جۇمىس
جاقسىلىقتىڭ ءمانىن اشىپ ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا اڭگىمەلەۋ جۇرگىزۋ. اڭگىمە ءۇنتاسپا ارقىلى تاڭداتىلادى (ءۇنتاسپاعا جازبا دايىندالعاندا اۆتوردىڭ ءسوزى ءبىر داۋىسپەن، جاقسىلىقتىڭ ءسوزى ەكىنشى داۋىسپەن، جاماندىقتىڭ ءسوزى ءۇشىنشى داۋىسپەن جازىلعانى ءتيىمدى شىعۋى مۇمكىن.
جاقسىلىق پەن جاماندىق
ەرتەدە ادام اتا ءوز ۇرپاعىن سىناۋ ءۇشىن ادامنىڭ وڭ يىعىنا جاقسىلىقتى، سول يىعىنا جاماندىقتى وتىرعىزىپ قويىپتى. ادام ءبىر ءىس جاساردا جاقسىلىق ىستە دەسە، جاماندىق ىستەمە دەپ سىبىرلايدى ەكەن. ءسويتىپ ادامنىڭ بويىندا قاي قاسيەت باسىم ەكەنىن بايقاماققا ونى ساپارعا اتتاندىرىپتى. ادام ءبىراز جول ءجۇرىپ، وزەن جاعاسىمەن شارشاپ كەلە جاتسا، سۋدىڭ جاعاسىنا شىعىپ قالعان بالىقتى كوردى. بالىق سەكىرىپ سۋعا جەتە الماي جاتىر ەكەن. جاقسىلىق جانى اشىپ: ادام انا بالىققا كومەكتەسىپ جىبەر،- دەسە، جاماندىق: قوي، جونىنە جىبەر، ۋاقىتىڭدى الام، - دەيدى.
ادام ارىرەك اسىپ بارىپ، موينىن بۇرىپ قارايدى. بالىق شاراسىزدان كوزى جاۋتەڭدەپ كومەك سۇراعانداي بولادى. ادام شىداي الماي كەرى بۇرىلىپ بارىپ، بالىقتى سۋعا سالىپ جىبەرەدى. بالىق ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، سۋدا ويناقشىپ سەكىرىپ، قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ، سۋعا سۇڭگىپ كەتەدى.
ادام ودان ءارى جۇرە بەرەدى. ءبىر تەرەكتىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، شىر - شىر ەتكەن داۋىستى ەستىپ تۇرا قالادى. ەڭكەيىپ ەندى كوتەرەيىن دەپ جاتسا، جاماندىق: وسى تورعايدىڭ بالاپانىنا بولا جولدان قالماقپىسىڭ؟ ونى كوتەرىپ ۇياسىنا سالۋ ءۇشىن تەرەكتىڭ باسىنا شىعۋ كەرەك. مەرت بولساڭ قايتەسىڭ؟ ءوزىڭ دالادا يت - قۇسقا جەم بولاسىڭ عوي دەيدى. ادام ويلانىپ تۇرىپ قالادى. وسى ساتتە جاقسىلىق: ەي ادامزاتتىڭ بالاسى، سەن السىزدەرگە قورعان بولىپ، قول ۇشىڭدى بەرۋ ءۇشىن جاراتىلعانسىڭ. مىنا بەيشارا بالاپاندى ۇياسىنا سالا كەت. شاراپاتى تيەدى، - دەيدى. ادام تاعىدا شىداي الماي بالاپاندى الىپ تەرەكتىڭ باسىنا ورمەلەپ شىعىپ، ۇياسىنا سالىپ كەتەدى. بالاپان شيق – شيق ەتىپ، قاناتىن قاعىپ، ريزا بولدى. ادام دەمالىپ الماقشى بولىپ وتىرا بەرگەندە اياعىنىڭ استىندا بيدايدىڭ ءدانىن ارەڭ سۇيرەپ بارا جاتقان قۇمىرسقانى كوزى شالادى. قۇمىرسقا ءداننىڭ وجاق بۇجاعىنا شىعىپ، قوزعاۋعا ىڭعايلى رەتىن تابا لاماي، ءىسى ونبەك كەلەدى ەكەن. ادام اۋەلى جاماندىقتىڭ ايتۋىمەن سوزىنە قۇلاق تۇرەدى. ول: ءاي ادام - اۋ قالاي عانا ادامدىعىنان اينىپ كەتۋگە ءازىر تۇراسىڭ. بۇل قۇمىرسقا وزىنەن ۇلكەن ءداندى سۇيرەپ، ماشاقاتتانىپ كەلە جاتقاندا قول ۇشىڭدى كورسەتىپ دولىنا سالىپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا، ونى قىزىقتاپ، ەرمەك قىلعىن كەلگەنى قالاي؟ ودان دا ەڭبەك ەتۋدى وسى كىپ-كىشكەنە تىرشىلىك يەسىنەن ۇيرەنبەيسىڭ بە؟ – دەپ نالىنعان ەكەن. ادام ءوز ويىنان ۇيالىپ، رايىنان قايتادى. ءسويتىپ ادام اتا ۇرپاعىن شاقىرىپ الىپ:
مىنە، بالام جاماندىققا ەرسەڭ جامان بولاسىڭ. جاقسىلىققا ەرسەڭ جاقسى بولاسىڭ. مەن ساعان ءۇش سىن بەردىم. ۇشەۋىنەن دە ءوتتىڭ. رازىمىن. ەندى وسىلاي ادامدىعىنان اينىماي، ايلاڭا قامقور بولىپ، جاماندىققا جولاماي جاقسىلىققا جولداس بول،- دەپ باتاسىن بەردى. سودان بەرى ادام بالاسى جاقسىلىقپەن مۇراتىن جەتىپ كەلەدى ەكەن.
تاپسىرما: وقۋشىلاردى جاقسىلىق جاساي بىلۋگە، ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا جۇمىس ۇيىمداستىرىلادى.
بالالار ەكى توپقا بولىنەدى. ەكى توپقا ەكى ءتۇرلى اڭگىمەدەن ءۇزىندى بەرىلەدى. بالالار اڭگىمە جەلىسى بويىنشا تۋىنداعان وقيعادان شىعۋ جولدارىن ىزدەستىرۋى ءتيىس. ولار توپ بوپ بىرلەسە وتىرىپ، ويلانىپ اڭگىمەنى ءوز ويلارىمەن جالعاستىرىپ ايتادى.
1 - توپقا. قارلىعاش پەن ءداۋىت
2 - توپقا. ايۋ مەن تىشقان.
داپتەرمەن جۇمىس: جاقسىلىق پەن جاماندىق ەرتەگىسىن ءوز ويلارىمەن جالعاستىرىپ جازۋ.
ساباقتى بەكىتۋ:
جۇرەكتەن جۇرەككە: وقۋشىلار شەڭبەر قۇرىپ تۇرادى. قولدان جاسالعان جۇرەكشەنى ۇستاپ تۇرىپ تىلەك ايتىپ، ءوزىنىڭ وڭ جاعىندا تۇرعان بالاعا ۇسىنادى. ول وقۋشى دا جۇرەكشەنى ۇستاپ تۇرىپ تىلەك ايتىپ، ءوزىنىڭ وڭ جاعىندا تۇرعان كورشىسىنە بەرەدى. وسىلايشا بارلىق بالالار ءبىر - بىرىنە جاقسى تىلەكتەر ايتىپ شىعادى.
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ «قايىرىمدىلىق»، «قامقورلىق»، «جاقسىلىق» قۇندىلىقتارى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ.
مىندەتتەرى: جاقسىلىق جاساۋدىڭ ادامي قارىم – قاتىناستارى ماندىلىگىن ءتۇسىندىرۋ:
جاقسى ىستەر جاساي بىلۋگە ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ؛
قايىرىمدى، قامقور بولۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكتى قۇرالدار: وقۋلىق، داپتەر.
شاتتىق شەڭبەر:
وقۋشىلار شەڭبەر قۇرىپ تۇرادى، ءبىر - بىرىمەن سالەمدەسەدى. ولارعا شاتتىق شەڭبەرى اياسىندا ولەڭ ايتۋدى ۇسىنامىن؛
سالەمەتسىڭدەر مە، بالالار! وسى شەڭبەر اياسىندا ءو. اقىپبەكوۆتىڭ (ءوزىڭدى تانۋ) ولەڭىن بىرلەسە قايتالايىق.
ءوزىڭدى تانۋ (ءو. اقىپبەكوۆا)
جاقسى بولۋ وزىڭنەن،
جامان بولۋ – وزىڭنەن
ءوزىڭدى ءوزىڭ ايا دا،
ءوزىڭ ۇيرەن، وزىڭنەن.
جاقسىلىق كورسەڭ بىرەۋدەن،
«مەن قاندايمىن» دەپ ويلا
ءوزىڭدى ءوزىڭ قولىڭا ال،
ءوزىڭسىڭ – اقىل ايناسى.
تيەدى ساعان ءمانى بار
ءوزىڭدى تانۋ پايداسى.
ساباق تاقىرىبىمەن بايلانىستىرۋ ماقساتىندا وقۋشىلارعا سۇراقتار قويامىن
1. «جاقسى بولۋ – وزىڭنەن، جامان بولۋ – وزىڭنەن» - دەگەن جولدارى تۋرالى قانداي پىكىر ايتا الاسىڭدار.
2. اقىننىڭ «جاقسىلىق كورسەڭ بىرەۋدەن، «مەن قاندايمىن؟» دەپ ويلا دەگەن سوزىنە كوزقاراستارىڭ قانداي؟
3. سەندەر كىمدەرگە قانداي جاعدايلاردا جاقسىلىق جاسادىڭدار؟
4. سول ساتتە قانداي سەزىمگە بولەندىڭدەر؟
بالالاردىڭ جاۋاپتارىن تولىقتىرىپ جانە ساباق تاقىرىبىمەن تانىستىرامىن.
جاقسىلىق جاساۋ دەگەنىمىز – وزدەرىن ايتقانداي ادامدارعا، اينالاعا، تابيعاتقا قايىرىمدىلىق پەن قامقورلىق جاساۋدى، ولاردى جاقىنداستىرادى، دوستاستىرادى. ولاردىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن سىيلاستىعى ارتادى. ويتكەنى قينالعان ساتتە الىنعان كومەك ەشقاشان ۇمتىلمايدى. بۇگىن ءبىز «ادامي قارىم – قاتىناسقا ۇيرەنەيىك» تاراۋىنىڭ قورىتىندى ساباعىندا جاقسىلىق جاساۋدىڭ، جاقسىلىقتىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزدىلىعىن تاعى ءبىر رەت ەسكە تۇسىرەيىك.
ماتىنمەن جۇمىس
جاقسىلىقتىڭ ءمانىن اشىپ ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا اڭگىمەلەۋ جۇرگىزۋ. اڭگىمە ءۇنتاسپا ارقىلى تاڭداتىلادى (ءۇنتاسپاعا جازبا دايىندالعاندا اۆتوردىڭ ءسوزى ءبىر داۋىسپەن، جاقسىلىقتىڭ ءسوزى ەكىنشى داۋىسپەن، جاماندىقتىڭ ءسوزى ءۇشىنشى داۋىسپەن جازىلعانى ءتيىمدى شىعۋى مۇمكىن.
جاقسىلىق پەن جاماندىق
ەرتەدە ادام اتا ءوز ۇرپاعىن سىناۋ ءۇشىن ادامنىڭ وڭ يىعىنا جاقسىلىقتى، سول يىعىنا جاماندىقتى وتىرعىزىپ قويىپتى. ادام ءبىر ءىس جاساردا جاقسىلىق ىستە دەسە، جاماندىق ىستەمە دەپ سىبىرلايدى ەكەن. ءسويتىپ ادامنىڭ بويىندا قاي قاسيەت باسىم ەكەنىن بايقاماققا ونى ساپارعا اتتاندىرىپتى. ادام ءبىراز جول ءجۇرىپ، وزەن جاعاسىمەن شارشاپ كەلە جاتسا، سۋدىڭ جاعاسىنا شىعىپ قالعان بالىقتى كوردى. بالىق سەكىرىپ سۋعا جەتە الماي جاتىر ەكەن. جاقسىلىق جانى اشىپ: ادام انا بالىققا كومەكتەسىپ جىبەر،- دەسە، جاماندىق: قوي، جونىنە جىبەر، ۋاقىتىڭدى الام، - دەيدى.
ادام ارىرەك اسىپ بارىپ، موينىن بۇرىپ قارايدى. بالىق شاراسىزدان كوزى جاۋتەڭدەپ كومەك سۇراعانداي بولادى. ادام شىداي الماي كەرى بۇرىلىپ بارىپ، بالىقتى سۋعا سالىپ جىبەرەدى. بالىق ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، سۋدا ويناقشىپ سەكىرىپ، قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ، سۋعا سۇڭگىپ كەتەدى.
ادام ودان ءارى جۇرە بەرەدى. ءبىر تەرەكتىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، شىر - شىر ەتكەن داۋىستى ەستىپ تۇرا قالادى. ەڭكەيىپ ەندى كوتەرەيىن دەپ جاتسا، جاماندىق: وسى تورعايدىڭ بالاپانىنا بولا جولدان قالماقپىسىڭ؟ ونى كوتەرىپ ۇياسىنا سالۋ ءۇشىن تەرەكتىڭ باسىنا شىعۋ كەرەك. مەرت بولساڭ قايتەسىڭ؟ ءوزىڭ دالادا يت - قۇسقا جەم بولاسىڭ عوي دەيدى. ادام ويلانىپ تۇرىپ قالادى. وسى ساتتە جاقسىلىق: ەي ادامزاتتىڭ بالاسى، سەن السىزدەرگە قورعان بولىپ، قول ۇشىڭدى بەرۋ ءۇشىن جاراتىلعانسىڭ. مىنا بەيشارا بالاپاندى ۇياسىنا سالا كەت. شاراپاتى تيەدى، - دەيدى. ادام تاعىدا شىداي الماي بالاپاندى الىپ تەرەكتىڭ باسىنا ورمەلەپ شىعىپ، ۇياسىنا سالىپ كەتەدى. بالاپان شيق – شيق ەتىپ، قاناتىن قاعىپ، ريزا بولدى. ادام دەمالىپ الماقشى بولىپ وتىرا بەرگەندە اياعىنىڭ استىندا بيدايدىڭ ءدانىن ارەڭ سۇيرەپ بارا جاتقان قۇمىرسقانى كوزى شالادى. قۇمىرسقا ءداننىڭ وجاق بۇجاعىنا شىعىپ، قوزعاۋعا ىڭعايلى رەتىن تابا لاماي، ءىسى ونبەك كەلەدى ەكەن. ادام اۋەلى جاماندىقتىڭ ايتۋىمەن سوزىنە قۇلاق تۇرەدى. ول: ءاي ادام - اۋ قالاي عانا ادامدىعىنان اينىپ كەتۋگە ءازىر تۇراسىڭ. بۇل قۇمىرسقا وزىنەن ۇلكەن ءداندى سۇيرەپ، ماشاقاتتانىپ كەلە جاتقاندا قول ۇشىڭدى كورسەتىپ دولىنا سالىپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا، ونى قىزىقتاپ، ەرمەك قىلعىن كەلگەنى قالاي؟ ودان دا ەڭبەك ەتۋدى وسى كىپ-كىشكەنە تىرشىلىك يەسىنەن ۇيرەنبەيسىڭ بە؟ – دەپ نالىنعان ەكەن. ادام ءوز ويىنان ۇيالىپ، رايىنان قايتادى. ءسويتىپ ادام اتا ۇرپاعىن شاقىرىپ الىپ:
مىنە، بالام جاماندىققا ەرسەڭ جامان بولاسىڭ. جاقسىلىققا ەرسەڭ جاقسى بولاسىڭ. مەن ساعان ءۇش سىن بەردىم. ۇشەۋىنەن دە ءوتتىڭ. رازىمىن. ەندى وسىلاي ادامدىعىنان اينىماي، ايلاڭا قامقور بولىپ، جاماندىققا جولاماي جاقسىلىققا جولداس بول،- دەپ باتاسىن بەردى. سودان بەرى ادام بالاسى جاقسىلىقپەن مۇراتىن جەتىپ كەلەدى ەكەن.
تاپسىرما: وقۋشىلاردى جاقسىلىق جاساي بىلۋگە، ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا جۇمىس ۇيىمداستىرىلادى.
بالالار ەكى توپقا بولىنەدى. ەكى توپقا ەكى ءتۇرلى اڭگىمەدەن ءۇزىندى بەرىلەدى. بالالار اڭگىمە جەلىسى بويىنشا تۋىنداعان وقيعادان شىعۋ جولدارىن ىزدەستىرۋى ءتيىس. ولار توپ بوپ بىرلەسە وتىرىپ، ويلانىپ اڭگىمەنى ءوز ويلارىمەن جالعاستىرىپ ايتادى.
1 - توپقا. قارلىعاش پەن ءداۋىت
2 - توپقا. ايۋ مەن تىشقان.
داپتەرمەن جۇمىس: جاقسىلىق پەن جاماندىق ەرتەگىسىن ءوز ويلارىمەن جالعاستىرىپ جازۋ.
ساباقتى بەكىتۋ:
جۇرەكتەن جۇرەككە: وقۋشىلار شەڭبەر قۇرىپ تۇرادى. قولدان جاسالعان جۇرەكشەنى ۇستاپ تۇرىپ تىلەك ايتىپ، ءوزىنىڭ وڭ جاعىندا تۇرعان بالاعا ۇسىنادى. ول وقۋشى دا جۇرەكشەنى ۇستاپ تۇرىپ تىلەك ايتىپ، ءوزىنىڭ وڭ جاعىندا تۇرعان كورشىسىنە بەرەدى. وسىلايشا بارلىق بالالار ءبىر - بىرىنە جاقسى تىلەكتەر ايتىپ شىعادى.