بالاپان ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى
«بالاپان ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى»
ءاربىر اتا - انا ءوز پەرزەنتىنىڭ ادەپتى، سانالى، يماندى دا يبالى، وتانىنىڭ سۇيىكتى جانە كىشىپەيىل ازاماتى بولىپ جەتىلۋىن قالايدى.
اتا - انا پەرزەنتىنىڭ جاقسى ازامات بولىپ جەتىلۋى ءۇشىن ءوز وتباسىندا بالالارىن تاربيەلەۋدىڭ نازىك جاقتارىنىڭ زاڭدىلىقتارىن ءبىلۋى شارت. سىيلاستىق، تۇسىنىستىك، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمدەرى بار وتباسى – باقىتتى وتباسى.
باقىتتى وتباسىندا عانا اتا - انا جانە ولاردىڭ ءوزارا قاتىناسى مازمۇندى، بەرىلگەن تاربيە سەنىمدى بولۋى قاجەت.
بالا تاربيەسىنىڭ العاشقى التىن قازىعى – تۋعان ۇياسى، ءوز وتىنىڭ باسىندا تاربيەسى جانە ءتىلى.
قازاقتىڭ: «بالانىڭ باس ۇستازى - اتا - انا»، «بالاپان ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» - دەگەندەي، ەسى كىرىپ، ءتىلى شىعا باستاسىمەن اق بالانى بايسالدى، ۇعىمپاز، ءتىل العىش ەتىپ تاربيەلەگەن ءجون بولار دەپ ويلايمىن.
قاي حالىق بولماسىن ءۇمىتىن الدىمەن ۇرپاعىمەن بايلانىستىرادى.
مىنە سوندىقتاندا:
«انا - ءۇيدىڭ بەرەكەسى،
بالا - ءۇيدىڭ مەرەكەسى.
بۇتاعى مەن اعاشى سىمباتتى،
بالا بولساڭ بالعىنداي بول،
اينالانىڭ اق قورعانىنداي بول» - دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستاعان اتا - بابالارىمىز ءوز ۇرپاعىن ادام – دەگەن اتاققا لايىق ەتىپ ءوسىرۋدى ماقسات ەتكەن. اتا - انا بالاعا تاربيە بەرۋدە اتا - بابامىزدىڭ سالت - ساناسى، ادەت - عۇرپىندا جۇرگىزىلگەن ۇلگى - ونەگەنىڭ ءمانىسى زور. وتباسى تاربيەسىندە اكەنىڭ دە، انانىڭ دا ورنى بولەك. اكە مەن انا - بالانىڭ العاشقى ۇستازى.
ادامزات بالاسى انانىڭ مەيىرىمىنە قانىپ، اكە وسيەتتەرىن تىڭداپ وسسە عانا تاربيەلى وتباسىنان شىققانىن كوپشىلىككە كورسەتە الادى.
انا - بالا تاربيەسىندەگى ەرەكشە تۇلعا. دانا اباي بابامىز قازاق ايەلىنىڭ، انانىڭ وتباسىنداعى ورنىن ەرەكشە جىرلايدى.
جالپى، «ادام بويىنداعى بارلىق قاسيەتتەر انانىڭ انانىڭ اق سۇتىمەن بەرىلەدى» - دەگەن عۇلامالىق ويدى تاراتا كەلە، وسى قاسيەتتىڭ مىندەتتى تۇردە تاربيەلەنۋى تۋرالى ايتىلادى.
تاربيەنىڭ نەگىزى «انانىڭ الديىنەن» باستالادى ەمەس پە؟ انا تاربيەسى ۇلىلىق ءدانىن سەبەدى. تاربيەلى انادان - تاربيەلى بالا ءوسىپ شىعادى.
سوڭعى جىلدارى وتباسىندا، قوعامدا ەر ادامداردىڭ، اكەلەردىڭ ءرولى تومەندەگەندەي. بالا باعىت - باعدار بەرۋشى تاربيە مەكتەبىنەن ءنار الادى ەمەس پە؟
ءوز وتباسىندا بالا اتا - انانىڭ قامقورلىعىنا، شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ، اكە مەن انانىڭ جاقسىلىعى مەن داۋلەتىنىڭ قىزىعىن كورىپ قانا قويماي، ادامگەرشىلىك، ادەپ - ينابات، تاعىلىمدارىن الۋى، ولاردى مەڭگەرىپ ءىس - جۇزىندە قولدانۋى، ىنتا مەن ىقىلاس، قايرات پەن جىگەر وسى نارسەلەردى بويلارىنا ءسىڭىرىپ ءوسۋى كەرەك.
«قاتتى نارسە كورسە بالا كۇنىندە،
ونەر مەنەن قۋانتادى تۇبىندە.
بالا نەنى بىلسە جاستان، ۇيادان،-
ولە - ولگەنشە سونى تانىر قيادان،
ونەر - ءبىلىم بەرەم دەسەڭ باسىنان،
بەر وقۋعا بالالاردى جاسىنان.»
- دەپ قازاق بابالارىمىز ايتقانداي، اتا - انالار بالالارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن جاس كەزىنەن تانىپ، سوعان قاراي باعىت - باعدار، تاربيە، بەرۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە.
وتباسىنداعى تاربيەنىڭ كەرەمەتى - بالانى جاس كەزىنەن ەڭبەككە باۋلۋ.
ول ادام بولىپ قالىپتاسۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.
ەڭبەكتەنە بىلمەگەن نەمەسە ونى جەك كورگەن ادامنىڭ وتباسى بەرەكەلى بولمايدى. ەجەلگى ريم فيلوسوفى گوراسيي ايتقانداي: «ءومىر ەڭبەكسىز ەشتەڭە بەرمەيدى.» سوندىقتان: وتباسىنداعى دا، قوعامدىق ورتاداعى دا
تاربيەدە بالالاردى ەڭبەك ەتە بىلۋگە، ەڭبەكسىز بوس وتىرا المايتىنداي، سەزىمگە تاربيەلەۋ باستى نىسانا بولىپ تابىلادى. سوندا عانا وتباسى مۇشەلەرى اراسىنداعى قارىم - قاتىناستا ادەپ پەن ينابات، ادالدىق پەن اقپەيىلدىلىك، ۇستەم بولا الالادى. بۇگىنگى تاڭدا اتا - اناسى قاسىندا بولسا دا ءقادىر - قاسيەتىنە جەتە الماي، ۇلدارى ماسكۇنەمدىلىك پەن ناشاقورلىققا بوي الدىرىپ، قىزدارىمىز شىلىم شەگىپ، جەڭىل جۇرىستەرگە ءتۇسۋى وتباسىنداعى تاربيەنىڭ دۇرىس جولعا قويىلماۋىنىڭ ايعاعى.
شاريعاتتا دا التىن ۇيا – وتباسى جوعارى باعالانىپ، ونى بالا تاربيەلەپ وسىرۋىنە ءبىرىنشى دارەجەلى ءمان بەرىلگەن.
بالانى وزدىگىنەن ءومىر سۇرۋگە مۇلدە، قابىلەتسىز نارەستە كەزىنەن باستاپ باقىتتى بالالىق شاق، جەكە شاڭىراق كوتەرگەنگە دەيىنگى جاستىق جولدارى وتەتىن وتباسىن، باقىتتى جاعالاۋىن بەتكە الىپ، ءومىر – ايدىنىندا ءجۇزىپ بارا جاتقان قايىققا تەڭەسەك، ونىڭ قوس ەسكەگى - اكە مەن انا بولىپ تابىلادى.
كاۆكاز حالىقتارىندا: «ناعىز جايلى ورىن؛ (قىلىشقا - قىنابى)، (وتقا - شىراعى)، (ەرجىگىتكە - ءوز ءۇيى) دەگەن تاماشا ناقىل سوزدەرى بار ەكەن.
قازاقستان رەسپۋليكاسىنىڭ اتا زاڭىندا «بالالارىنا قامقورلىق جاساۋ جانە ولاردى تاربيەلەۋ - اتا - انانىڭ تابيعي قۇقىعى، ءارى پارىزى» دەلىنسە،
«قازاقستان - 2030» باعدارلاماسىندا: «اكەلەر مەن انالاردىڭ، اتالار مەن اجەلەردىڭ ءوز بالالارىمەن نەمەرەلەرىنە سوناۋ الىس بولاشاقتا، ولار ءبىزدىڭ جاسىمىزعا جەتكەن كەزدە قانداي كۇيدە كورگىمىز كەلەدى.......»
دەلىنىپ، ۇرپاق تاعدىرى ايتىلدى. بالا ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز، بالا اتا - انانىڭ يگى ىستەرىن جالعاستىرۋشى. بالا تاربيەسى اتا - انا ءۇشىن وتە كۇردەلى دە، جاۋاپتى مىندەت.
جاس شىبىق يىلگىش بولسا، جاس ادام سونداي جاقسىعا دا، جامانعا دا بىردەي بەيىم بولاتىنى بارشامىزعا ءمالىم. اتا - انانىڭ ۇيىندەگى ارەكەتى بالالارىنىڭ كوز الدىندا وتەدى، سوندىقتان جاقسى - جامان ادەتىمىزدىڭ بالا تاربيەسىنە ىقپالى زور. ءار اتا - انا ءوز بالاسىنىڭ وتانعا پايدالى، وزىنە مەيىرىمدى، ەڭبەكقور، ادامگەرشىلىگى مول، ادام ەتىپ تاربيەلەۋگە مىندەتتى.
ەگەردە اتا - انا بالا وسىرۋدە قاتەلىك جىبەرسە، قارتايعاندا وپىق جەيدى.
«بالانى جاستان»- دەگەن حالىق دانالىق ءسوزى جانە بار.
سوندىقتان؛ « بالا جاس، ءالى ەشنارسە بىلمەيدى، وسە كەلە ءبارىن تۇسىنەدى»- دەپ قاراۋ ول قاتەلىك بولىپ ەسەپتەلەدى.
بالا تاربيەسى – ءار ساعات، ءار كۇن سايىن تىنىمسىز جۇرگىزىلە بەرەتىن اسا جاۋاپتى، كۇردەلى پروسەس.
اتاقتى قاسىم امانجولوۆ ءوزىنىڭ جارىنا ارناعان ءبىر ولەڭىندە؛
«وتباسى - شاعىن مەملەكەت،
مەن - پرەزيدەنت، سەن - پرەمەر»- دەگەن ەكەن.
ۇلكەن ۇرپاقتىڭ تاجىريبەسى، ومىردەگى بەدەلى، اقىل - كەڭەستەرى، اتا - انانىڭ ءوز بورىشىن مۇلتىكسىز ورىنداۋى، ءبىر - ءبىرىن قۇرمەتتەۋى ۇلكەن تاربيە مەكتەبى بولىپ تابىلادى.
قاراعاندى قالاسى،
كمقك «قارلىعاش» بالاباقشاسىنىڭ تاربيەشىسى
اديلوۆا نۋرجانات ساگاتبەكوۆنا
ءاربىر اتا - انا ءوز پەرزەنتىنىڭ ادەپتى، سانالى، يماندى دا يبالى، وتانىنىڭ سۇيىكتى جانە كىشىپەيىل ازاماتى بولىپ جەتىلۋىن قالايدى.
اتا - انا پەرزەنتىنىڭ جاقسى ازامات بولىپ جەتىلۋى ءۇشىن ءوز وتباسىندا بالالارىن تاربيەلەۋدىڭ نازىك جاقتارىنىڭ زاڭدىلىقتارىن ءبىلۋى شارت. سىيلاستىق، تۇسىنىستىك، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمدەرى بار وتباسى – باقىتتى وتباسى.
باقىتتى وتباسىندا عانا اتا - انا جانە ولاردىڭ ءوزارا قاتىناسى مازمۇندى، بەرىلگەن تاربيە سەنىمدى بولۋى قاجەت.
بالا تاربيەسىنىڭ العاشقى التىن قازىعى – تۋعان ۇياسى، ءوز وتىنىڭ باسىندا تاربيەسى جانە ءتىلى.
قازاقتىڭ: «بالانىڭ باس ۇستازى - اتا - انا»، «بالاپان ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» - دەگەندەي، ەسى كىرىپ، ءتىلى شىعا باستاسىمەن اق بالانى بايسالدى، ۇعىمپاز، ءتىل العىش ەتىپ تاربيەلەگەن ءجون بولار دەپ ويلايمىن.
قاي حالىق بولماسىن ءۇمىتىن الدىمەن ۇرپاعىمەن بايلانىستىرادى.
مىنە سوندىقتاندا:
«انا - ءۇيدىڭ بەرەكەسى،
بالا - ءۇيدىڭ مەرەكەسى.
بۇتاعى مەن اعاشى سىمباتتى،
بالا بولساڭ بالعىنداي بول،
اينالانىڭ اق قورعانىنداي بول» - دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستاعان اتا - بابالارىمىز ءوز ۇرپاعىن ادام – دەگەن اتاققا لايىق ەتىپ ءوسىرۋدى ماقسات ەتكەن. اتا - انا بالاعا تاربيە بەرۋدە اتا - بابامىزدىڭ سالت - ساناسى، ادەت - عۇرپىندا جۇرگىزىلگەن ۇلگى - ونەگەنىڭ ءمانىسى زور. وتباسى تاربيەسىندە اكەنىڭ دە، انانىڭ دا ورنى بولەك. اكە مەن انا - بالانىڭ العاشقى ۇستازى.
ادامزات بالاسى انانىڭ مەيىرىمىنە قانىپ، اكە وسيەتتەرىن تىڭداپ وسسە عانا تاربيەلى وتباسىنان شىققانىن كوپشىلىككە كورسەتە الادى.
انا - بالا تاربيەسىندەگى ەرەكشە تۇلعا. دانا اباي بابامىز قازاق ايەلىنىڭ، انانىڭ وتباسىنداعى ورنىن ەرەكشە جىرلايدى.
جالپى، «ادام بويىنداعى بارلىق قاسيەتتەر انانىڭ انانىڭ اق سۇتىمەن بەرىلەدى» - دەگەن عۇلامالىق ويدى تاراتا كەلە، وسى قاسيەتتىڭ مىندەتتى تۇردە تاربيەلەنۋى تۋرالى ايتىلادى.
تاربيەنىڭ نەگىزى «انانىڭ الديىنەن» باستالادى ەمەس پە؟ انا تاربيەسى ۇلىلىق ءدانىن سەبەدى. تاربيەلى انادان - تاربيەلى بالا ءوسىپ شىعادى.
سوڭعى جىلدارى وتباسىندا، قوعامدا ەر ادامداردىڭ، اكەلەردىڭ ءرولى تومەندەگەندەي. بالا باعىت - باعدار بەرۋشى تاربيە مەكتەبىنەن ءنار الادى ەمەس پە؟
ءوز وتباسىندا بالا اتا - انانىڭ قامقورلىعىنا، شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ، اكە مەن انانىڭ جاقسىلىعى مەن داۋلەتىنىڭ قىزىعىن كورىپ قانا قويماي، ادامگەرشىلىك، ادەپ - ينابات، تاعىلىمدارىن الۋى، ولاردى مەڭگەرىپ ءىس - جۇزىندە قولدانۋى، ىنتا مەن ىقىلاس، قايرات پەن جىگەر وسى نارسەلەردى بويلارىنا ءسىڭىرىپ ءوسۋى كەرەك.
«قاتتى نارسە كورسە بالا كۇنىندە،
ونەر مەنەن قۋانتادى تۇبىندە.
بالا نەنى بىلسە جاستان، ۇيادان،-
ولە - ولگەنشە سونى تانىر قيادان،
ونەر - ءبىلىم بەرەم دەسەڭ باسىنان،
بەر وقۋعا بالالاردى جاسىنان.»
- دەپ قازاق بابالارىمىز ايتقانداي، اتا - انالار بالالارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن جاس كەزىنەن تانىپ، سوعان قاراي باعىت - باعدار، تاربيە، بەرۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە.
وتباسىنداعى تاربيەنىڭ كەرەمەتى - بالانى جاس كەزىنەن ەڭبەككە باۋلۋ.
ول ادام بولىپ قالىپتاسۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.
ەڭبەكتەنە بىلمەگەن نەمەسە ونى جەك كورگەن ادامنىڭ وتباسى بەرەكەلى بولمايدى. ەجەلگى ريم فيلوسوفى گوراسيي ايتقانداي: «ءومىر ەڭبەكسىز ەشتەڭە بەرمەيدى.» سوندىقتان: وتباسىنداعى دا، قوعامدىق ورتاداعى دا
تاربيەدە بالالاردى ەڭبەك ەتە بىلۋگە، ەڭبەكسىز بوس وتىرا المايتىنداي، سەزىمگە تاربيەلەۋ باستى نىسانا بولىپ تابىلادى. سوندا عانا وتباسى مۇشەلەرى اراسىنداعى قارىم - قاتىناستا ادەپ پەن ينابات، ادالدىق پەن اقپەيىلدىلىك، ۇستەم بولا الالادى. بۇگىنگى تاڭدا اتا - اناسى قاسىندا بولسا دا ءقادىر - قاسيەتىنە جەتە الماي، ۇلدارى ماسكۇنەمدىلىك پەن ناشاقورلىققا بوي الدىرىپ، قىزدارىمىز شىلىم شەگىپ، جەڭىل جۇرىستەرگە ءتۇسۋى وتباسىنداعى تاربيەنىڭ دۇرىس جولعا قويىلماۋىنىڭ ايعاعى.
شاريعاتتا دا التىن ۇيا – وتباسى جوعارى باعالانىپ، ونى بالا تاربيەلەپ وسىرۋىنە ءبىرىنشى دارەجەلى ءمان بەرىلگەن.
بالانى وزدىگىنەن ءومىر سۇرۋگە مۇلدە، قابىلەتسىز نارەستە كەزىنەن باستاپ باقىتتى بالالىق شاق، جەكە شاڭىراق كوتەرگەنگە دەيىنگى جاستىق جولدارى وتەتىن وتباسىن، باقىتتى جاعالاۋىن بەتكە الىپ، ءومىر – ايدىنىندا ءجۇزىپ بارا جاتقان قايىققا تەڭەسەك، ونىڭ قوس ەسكەگى - اكە مەن انا بولىپ تابىلادى.
كاۆكاز حالىقتارىندا: «ناعىز جايلى ورىن؛ (قىلىشقا - قىنابى)، (وتقا - شىراعى)، (ەرجىگىتكە - ءوز ءۇيى) دەگەن تاماشا ناقىل سوزدەرى بار ەكەن.
قازاقستان رەسپۋليكاسىنىڭ اتا زاڭىندا «بالالارىنا قامقورلىق جاساۋ جانە ولاردى تاربيەلەۋ - اتا - انانىڭ تابيعي قۇقىعى، ءارى پارىزى» دەلىنسە،
«قازاقستان - 2030» باعدارلاماسىندا: «اكەلەر مەن انالاردىڭ، اتالار مەن اجەلەردىڭ ءوز بالالارىمەن نەمەرەلەرىنە سوناۋ الىس بولاشاقتا، ولار ءبىزدىڭ جاسىمىزعا جەتكەن كەزدە قانداي كۇيدە كورگىمىز كەلەدى.......»
دەلىنىپ، ۇرپاق تاعدىرى ايتىلدى. بالا ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز، بالا اتا - انانىڭ يگى ىستەرىن جالعاستىرۋشى. بالا تاربيەسى اتا - انا ءۇشىن وتە كۇردەلى دە، جاۋاپتى مىندەت.
جاس شىبىق يىلگىش بولسا، جاس ادام سونداي جاقسىعا دا، جامانعا دا بىردەي بەيىم بولاتىنى بارشامىزعا ءمالىم. اتا - انانىڭ ۇيىندەگى ارەكەتى بالالارىنىڭ كوز الدىندا وتەدى، سوندىقتان جاقسى - جامان ادەتىمىزدىڭ بالا تاربيەسىنە ىقپالى زور. ءار اتا - انا ءوز بالاسىنىڭ وتانعا پايدالى، وزىنە مەيىرىمدى، ەڭبەكقور، ادامگەرشىلىگى مول، ادام ەتىپ تاربيەلەۋگە مىندەتتى.
ەگەردە اتا - انا بالا وسىرۋدە قاتەلىك جىبەرسە، قارتايعاندا وپىق جەيدى.
«بالانى جاستان»- دەگەن حالىق دانالىق ءسوزى جانە بار.
سوندىقتان؛ « بالا جاس، ءالى ەشنارسە بىلمەيدى، وسە كەلە ءبارىن تۇسىنەدى»- دەپ قاراۋ ول قاتەلىك بولىپ ەسەپتەلەدى.
بالا تاربيەسى – ءار ساعات، ءار كۇن سايىن تىنىمسىز جۇرگىزىلە بەرەتىن اسا جاۋاپتى، كۇردەلى پروسەس.
اتاقتى قاسىم امانجولوۆ ءوزىنىڭ جارىنا ارناعان ءبىر ولەڭىندە؛
«وتباسى - شاعىن مەملەكەت،
مەن - پرەزيدەنت، سەن - پرەمەر»- دەگەن ەكەن.
ۇلكەن ۇرپاقتىڭ تاجىريبەسى، ومىردەگى بەدەلى، اقىل - كەڭەستەرى، اتا - انانىڭ ءوز بورىشىن مۇلتىكسىز ورىنداۋى، ءبىر - ءبىرىن قۇرمەتتەۋى ۇلكەن تاربيە مەكتەبى بولىپ تابىلادى.
قاراعاندى قالاسى،
كمقك «قارلىعاش» بالاباقشاسىنىڭ تاربيەشىسى
اديلوۆا نۋرجانات ساگاتبەكوۆنا
You Might Also Like
-
جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن (حالىق ماقالى)
-
وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا جاڭا تەحنولوگيا ەلەمەنتتەرىن قولدانۋ.
