InfoHub Logo

تاقىرىبى: «جارىقتىڭ اسەرىنەن ەلودەي وسىمدىگى جاپىراعىندا حلوروپلاست سانىنىڭ وزگەرۋى»

باعىتى: تازا تابيعي ورتا – قازاقستان 2050 ستراتەگياسىن ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزى
سەكسياسى: بيولوگيا

كىرىسپە
ءى - ءبولىم. وسىمدىكتەردىڭ فوتوسينتەزدەۋشى اپپاراتىنىڭ قۇرىلىسى
1. 1 جاپىراقتىڭ اناتوميالىق قۇرىلىسى
1. 2 وسىمدىك كلەتكاسىنىڭ قۇرىلىسى
1. 3 فوتوسينتەزگە سىرتقى جاعدايلاردىڭ اسەرى
1. 4 فوتوسينتەزگە تەمپەراتۋرانىڭ اسەرى

ءىى - ءبولىم. زەرتتەۋ ماتەريالدارى مەن ادىستەمەلەرى
2. 1 كانادا ەلودەيى وسىمدىگىنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسىنە
سيپاتتاما
2. 2 ەلودەي (سۋجاپىراق) جاپىراعىنداعى حلوروپلاستار جانە العاشقى كراحمال
2. 3 ميكروسكوپتىڭ قۇرىلىسى جانە ونىمەن جۇمىس جاساۋ
2. 4 ۋاقىتشا پرەپاراتتار دايىنداۋ

ءىىى - ءبولىم. زەرتتەۋلەر ناتيجەسى.
3. 1 ەلودەي جاپىراعىنىڭ قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگى
3. 2 ەلودەي جاپىراعىنا جارىقتىڭ تۇسۋىنە بايلانىستى فوتوسينتەزدەۋشى اپپاراتىن انىقتاۋ
قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىم

كىرىسپە
فوتوسينتەزگە اسەر ەتەتىن سىرتقى جاعدايلاردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى جارىق بولىپ ەسەپتەلەدى. جارىق وتە ناشار، بولار - بولماس جاعدايدا دا وسىمدىكتە فوتوسينتەز جۇزەگە اسا بەرەدى. مىسالى، كۇن باتار كەزدەگى كۇن ساۋلەسىنىڭ ءوزى – اق جەتكىلىكتى دەۋگە بولادى. ا. س. فامينسىن 1880 جىلى فوتوسينتەز قارقىندىلىعىن جارىقتىڭ ءار ءتۇرلى دەڭگەيىندە انىقتاپ، ونىڭ باستالۋى جانە جاپىراقتا كراحمالدىڭ سينتەزدەلۋى ءۇشىن جەرماي شامىنىڭ جارىعى دا جەتكىلىكتى بولاتىنىن دالەلدەگەن. جارىق دەڭگەيى تال تۇستەگى كۇن ساۋلەسىنىڭ 1/3 - نە جەتكەنشە فوتوسينتەز قارقىندىلىعى ارتا بەرەدى. جەر بەتىنە تۇسەتىن كۇن ساۋلەسى ودان ءارى كۇشەيگەندە فوتوسينتەز قارقىندىلىعى شامالى جوعارىلايدى دا، سول قالپىندا توقتاپ قالادى. وسى كەزدەگى جارىق دەڭگەيىن فوتوسينتەزدىڭ جارىقتىق قانىعۋى، نەمەسە قارقىندىلىق شەگى دەپ قارالادى. جارىقتىڭ قانىعۋ دەڭگەيىنەن جوعارىلاۋى فوتوسينتەزدىك اپپاراتتى زاقىمداۋى مۇمكىن. سەبەبى، مۇنداي جاعدايدا فوتوسينتەزدىك توتىعۋدىڭ زياندى اسەرىنەن فەرمەنتتەر ىرىقسىزدانادى. جارىقپەن قانىققان كەزدە ءحلوروفيلدىڭ قوزعان مولەكۋلالارى شامادان تىس كوبەيىپ، ولاردىڭ ەنەرگياسى فوتوسينتەزگە تولىق جۇمسالماي، باسقا قاجەتسىز رەاكسيالارعا - فەرمەنتتەردىڭ توتىعۋىنا (كاربوكسيلازا)، ت. ب باعىتتا جۇمسالادى.

فوتوسينتەزدىڭ جارىق دەڭگەيىنە بايلانىستى وزگەرۋى جارىق سۇيگىش جانە كولەڭكەگە ءتوزىمدى وسىمدىكتەردە بىركەلكى بولمايدى. بىرىنشىلەرىندە فوتوسينتەزدىڭ قانىعۋى ەكىنشىلەرىنە قاراعاندا جارىقتىڭ جوعارىراق دەڭگەيىندە بايقالادى. كولەڭكەگە توزىمدىلەرگە ورماندارداعى شوپتەسىن وسىمدىكتەر، كەيبىر اعاشتار، تەڭىز بالدىرلارى جاتادى. كوپتەگەن ادەبي دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، فوتوسينتەزدەۋشى اپپاراتتىڭ قىزمەتى جايىندا تولىق اشىلىپ جازىلماعان. وسىعان بايلانىستى «جارىقتىڭ اسەرىنەن ەلودەي وسىمدىگى جاپىراعىنىڭ حلروپلاست سانىنىڭ وزگەرۋى» تاقىرىبىنا دايىندالعان ءبىتىرۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى: ەلودەيا وسىمدىگىنىڭ فوتوسينتەزدەۋشى اپپاراتىنىڭ قۇرلىسى جانە ولارعا جارىقتىڭ اسەرىن زەرتتەۋ. العا قويعان ماقساتقا سايكەس تومەندەگى مىندەتتەر قويىلدى:
1. جارىقتىڭ تۇسۋىنە قاراي فوتوسينتەزدەۋشى اپپاراتتىڭ وزگەرۋىن زەرتتەۋ.
2. ەلودەيا وسىمدىگىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى فوتوسينتەزدەۋشى اپپاراتىن انىقتاۋ.
3. جارىقتىڭ اسەرىنەن فوتوسينتەزدەۋشى اپپاراتتىڭ وزگەرۋ دارەجەسىن انىقتاۋ.

جاپىراقتىڭ ۇستىنەن كوتەرىلىپ تۇراتىن، ۇزىن تۇكتەردىڭ ەپيدەرميسىنىڭ ءتۇپ جاعىنىڭ كلەتكالارى ءبىرشاما ۇلكەن بولادى. ەپيدەرمانىڭ سىرتىن كۋتيكۋلا جاۋىپ تۇرادى. ۇستىڭگى جانە استىڭعى ەپيدەرمالارىنىڭ ەكەۋىندە دە ۋستيسا اپپاراتتارى بولادى. وتكىزگىش شوقتارى جابىق، كوللەتەرالدى، كسيلەماسى جاپىراقتىڭ ۇستىڭگى جاعىنا، ال فلوەماسى استىڭعى جاعىنا قاراي باعىتتالعان بولادى. شوقتارى ۇلكەن دە جانە كىشى دە بولادى. ءاربىر شوق، دوڭگەلەك، قابىرشالارى جۇقا بولىپ كەلەتىن، حلوروپلاستارى جوق كلەتكالارىمەن قورشالىپ تۇرادى.

وسى كلەتكالاردا فوتوسينتەز پروسەسىنىڭ ونىمدەرى جينالادى. ميزوفيلل ۇساق شوقتاردىڭ اينالاسىن قورشاي ورنالاسقان، ازدى - كوپتى بىرتەكتەس كلەتكالاردان تۇرادى. جاپىراق تاقتاسىنىڭ ورتاڭعى جۇقا بولىگىندە، ميزوفيلل ونىڭ تەك تومەنگى جاعىندا عانا بولادى، ال، قالعان كەڭىستىگىنىڭ بارلىعى ءحلوروفيللى بولمايتىن ۇلكەن كلەتكالارمەن تولتىرىلعان. ورنالاسقان قاباتىنىڭ كولەمىن ءبىرشاما ۇلعايتادى. ياعني كلەتكانىڭ فوتوسينتەز پروسەسى جۇرەتىن بولىگىنىڭ دە كولەمى ۇلعايادى دەگەن ءسوز. سمولا جولدارى قاتپارلى پارەنحيمانىڭ ءار جەرىنە ءوتىپ جاتادى. جاپىراقتىڭ قاتپارلى پارەنحيمادان، ەندودەرما ارقىلى ءبولىنىپ تۇراتىن، ورتاڭعى بولىگىندە، كوللاتەرالدى ءتيپتى ەكى وتكىزگىش شوعى ورنالاسادى. ولاردىڭ كسيلەمالىق بولىگى قىلقاننىڭ جالپاق جاعىنا، ال فلوەمالىق بولىگى دوڭەس جاعىنا قاراي باعىتتالعان بولادى. ياعني، مورفولوگيالىق تۇرعىدان قاراعاندا قىلقاننىڭ جالپاق جاعى ونىڭ ۇستىڭگى بەتى، ال دوڭەس جاعى استىڭعى بەتى بولىپ ەسەپتەلىنەدى.
وتكىزگىش شوقتارىنىڭ اراسىندا مەحانيكالىق ۇلپا ورنالاسادى. جاپىراقتىڭ ورتاڭعى بولىگىنىڭ قالعان كەڭىستىگىن پارەنحيمالىق كلەتكالار تولتىرىپ تۇرادى.

1. 2 وسىمدىك كلەتكاسىنىڭ قۇرىلىسى.
وسىمدىك كلەتكاسى نەگىزگى ءۇش بولىمنەن تۇرادى. ولار: كلەتكانى سىرت جاعىنان جاۋىپ تۇراتىن ءبىرشاما قاتتى جانە مىقتى كومىرسۋتەكتى قابىقشا: پروتوپلاست (گرەكشە پروتوس - العاشقى، پلاستوس – بەلگىلى پىشىنگە يە) – كلەتكانىڭ ءتىرى بولىگى؛ ۆاكۋول (لاتىنشا ۆاككۋس – بوس دەگەن سوزدەن الىنعان)، ول ادەتتە كلەتكا شىرىنى دەپ اتالاتىن سۇيىق قوسىلىستارمەن تولىپ تۇراتىن كەڭىستىك.

كلەتكا قابىقشاسى جانە ۆاكۋول پروتوپلاستىڭ تىرشىلىك ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە، كلەتكا دامۋىنىڭ بەلگىلى كەزەڭىندە تۇزەلەدى. پروتوپلاستا جانە كلەتكا شىرىنىندا (سيرەك كلەتكا قابىقشاسىندا) بەلگىلى ءبىر پىشىنگە يە بولاتىن باسقا زاتتار كەزدەسەدى. ولار تۋىن زاتتار (كريستالدار، كراحمال داندەرى، بەلوك، ماي تامشىلارى جانە باسقالار) دەپ اتايدى.

پروتوپلاست كۇردەلى بولىك، ورگانەللا (نەمەسە ورگانويدتار) دەپ اتالاتىن ءار ءتۇرلى كومپونەنتتەردىڭ جيىنتىعىنان تۇرادى. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءبىر - بىرىنەن اجىراتۋعا بولاتىن وزىنە ءتان قۇرىلىمى، اتقاراتىن قىزمەتى بار. كلەتكا ورگانگەللالارىنا: يادرو، پلاستيدتەر، ميتوحوندريالار، ريبوسومالار، ەندوپلازمالىق رەتەكۋليم، ديكتيوسومالار، پاروكسيسومالار، ليزوسمالار جاتادى. ورگانەللالار، ولاردىڭ ءوزارا قارىم - قاتىناسىن جۇزەگە اسىراتىن گيالوپلازماعا باتىپ تۇرادى. گيوپلازما يادرودان باسقا ورگانەللالارىمەن كلەتكانىڭ سيتوپلازماسىن تۇزەدى (مۇنى بۇرىن ءجاي عانا پلازما دەپ اتاعان). ورگانەللالاردىڭ ساندىق قاتىناسى مەن قۇرىلىم ەرەكشەلىكتەرى كلەتكالاردىڭ ارناۋلى قىزمەت اتقارۋعا بەيىمدەلۋلەرىنە قاراي وزگەرىپ وتىرادى. ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار كلەتكالارىنىڭ ورگانەللالارى مولەكۋلالىق قۇرىلىم بويىنشا ءبىر - بىرىنە ۇقساس، ال حيميالىق قۇرامى جاعىنان جاقىن، سوندىقتان دا ولاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتى دە ۇقساس بولىپ كەلەدى

وسى تۇرعىدان العاندا وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ نەگىزگى تىرشىلىك پروسەستەرىنىڭ كوپ ورتاق جاقتارىنىڭ بار ەكەندىگى بايقالادى. سونىمەن قاتار ولاردىڭ اراسىندا ەلەۋلى ايىرماشىلىقتار دا بار. وسىمدىكتەر كلەتكاسىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى – ولاردا پلازمودەمالارمەن جابدىقتالعان كلەتكا قابىقشاسىنىڭ پلاستيدتەر جانە ورتالىقتا ءىرى ۆاكۋولدەرىنىڭ بولۋى. اتالمىش ەرەكشەلىكتەر تەك وسىمدىكتەر كلەتكاسىنا ءان نارسە. بۇل ولاردىڭ ءبىر دەرگە بەكىنىپ تىرشىلىك ەتۋىنە، قاڭقاسىنىڭ بولماي، اۆتوتروفتى قورەكتەنۋىنە جانە ولاردا قالدىق زاتتاردى ءبولىپ شىعاراتىن جۇيەنىڭ بولماۋىنا نەمەسە ناشار جەتىلۋىنە بايلانىستى.