جاسۋشانىڭ اشىلۋ تاريحى
بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جاسۋشانىڭ اشىلۋ تاريحى.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. جاسۋشا جايلى تۇسىنىك بەرۋ، جاسۋشانىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ شاپشاڭدىعىن، تەز ويلاۋىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3. جاۋاپكەرشىلىككە، تاباندىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، ەلەكتروندى پلاكاتتار.
ساباقتىڭ ءادىسى: كورنەكى بايانداۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ.
2. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
§3. جاسۋشانىڭ اشىلۋ تاريحى. ۇلعايتقىش قۇرالدار
ءتىرى اعزالاردىڭ ورتاق بەلگىسى – دەنەسى جاسۋشادان (كلەتكادان) تۇرادى. كەز كەلگەن ءتىرى اعزانىڭ تىرشىلىك بەلگىلەرىن ساقتايتىن ەڭ كىشى قۇرىلىمدىق بولشەگى – جاسۋشا. كولەمى كىشى بولعانىمەن، مىڭداعان قوسىلىستار، جۇزدەگەن زاتتار جاسۋشادا ۇدايى ءتۇزىلىپ، رەاكسيا تىزبەگىنە قاتىسادى. جاسۋشادا ءتىرى اعزالارعا ءتان زات پەن ەنەرگيا الماسۋ، ورگانيكالىق قوسىلىستاردىڭ ءتۇزىلۋى، ءوسۋ، كوبەيۋ، تىنىس الۋ جۇرەدى.
جاسۋشانىڭ اشىلۋ تاريحى ميكروسكوپتىڭ شىعۋىنا بايلانىستى. 1590 - 1610 جىلداردىڭ ارالىعىندا وپتيكا شەبەرلەرى گوللانديالىق اكەلى - بالالى يانسەندەر جارىق ميكروسكوبىن ويلاپ تاپتى. ميكروسكوپ شىققاننان كەيىن وسىمدىك جاسۋشاسىن زەرتتەۋ مۇمكىندىگى تۋدى.
1665 جىلى العاش رەت اعىلشىن عالىمى روبەرت گۋك وسىمدىك قابىعىنىڭ جۇقا كەسىندىسىن ميكروسكوپپەن قاراعان. ول مايدا ۇياشىقتاردى كورىپ، ونى جاسۋشا دەپ اتاعان. ادەتتە ءبىز جاسۋشانى جاي كوزبەن كورە المايمىز. ونىڭ مولشەرى ميلليمەتردىڭ مىڭنان ءبىر بولىگىمەن ولشەنەدى. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىندە دەنەسى ءبىر عانا جاسۋشادان تۇراتىن وتە قاراپايىم اعزالاردى ءبىرجاسۋشالىلار دەيدى. ءبىرجاسۋشالىلار كوپجاسۋشالى اعزالار سياقتى تىرشىلىك ەتەدى.
ميكروسكوپتىڭ قۇرىلىسى
ميكروسكوپ (گرەكشە: «ميكرو»– ۇساق، «سكوپە»– قارايمىن) – وتە ۇساق زاتتاردى 100 - دەن 2 000 ەسەگە دەيىن ۇلكەيتىپ كورسەتەتىن كۇردەلى قۇرال (1 - سۋرەت).
ميكروسكوپتىڭ نەگىزگى بولىگى – ۇلكەيتىپ كورسەتەتىن اينەكتەرى بار كورۋ تۇتىگى. كورۋ تۇتىگىنىڭ جوعارى جاعىنا 2 لينزاسى (اينەك) بار وكۋليار (لاتىنشا: «وكۋلۋس»– كوز) كيگىزىلگەن. تومەنگى جاعىنا بىرنەشە لينزاسى بار وبەكتيۆ (لاتىنشا: «وبەكتۋم» – زات) ورنالاسقان. كورۋ تۇتىگىنىڭ ەكى جاعىندا بۇرانداسى بار. بۇراندا ارقىلى كورۋ تۇتىگى جوعارى كوتەرىپ، تومەن تۇسىرۋگە بولاتىن تۇتقاعا (شتاتيۆكە) بەكىتىلەدى. كورۋ تۇتىگىنىڭ ءدال استىندا ورتاسى تەسىك زاتتىق ۇستەلشە ورنالاسادى. زاتتىق ۇستەلشەنىڭ استىندا جارىق قابىلدايتىن اينالمالى ايناسى بار. ميكروسكوپتىڭ بارلىق بولشەكتەرى ورنىقتى تۇرۋ ءۇشىن تابانعا بەكىتىلەدى. زاتتى تەك جارىقتىڭ كومەگىمەن كورەتىندىكتەن جارىق ميكروسكوبى دەپ اتالادى.
كورەتىن زاتتى نەشە ەسە ۇلكەيتەتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن وكۋليار مەن وبەكتيۆتە جازىلعان سانداردى ءبىر - بىرىنە كوبەيتەدى. مىسالى، وكۋلياردا 15´، ال وبەكتيۆتە 40ґ بولسا، 15ґ40 = 600 ەسە ۇلكەيتەدى.
ميكروپرەپارات دايىنداۋ
سكوپقا قاجەتتى قۇرال - جابدىقتار: زاتتىق اينەك (زاتتىق شىنى)، جابىن اينەك، سۋ، ساپتى ينە، تامىزعى (پيپەتكا). كەز كەلگەن زاتتى ميكروسكوپپەن قاراۋ ءۇشىن الدىمەن پرەپارات (ميكروپرەپارات) دايىندايدى. ول ءۇشىن زاتتىق شىنىعا تامىزعىمەن 1 - 2 تامشى سۋ تامىزىپ، وعان كورەتىن زاتتى سالادى. ءۇستىن جابىن شىنىمەن جاۋىپ، زاتتىق ۇستەلشەگە ورنالاستىرادى دا ميكروسكوپپەن قارايدى. كورەتىن زاتتى ەش ۋاقىتتا سۋسىز قاراۋعا بولمايدى. وسىمدىك جاسۋشاسىنىڭ ىشكى قۇرىلىسىن ميكروسكوپپەن قاراۋعا ەڭ ىڭعايلىسى پيازدىڭ ءمولدىر قابىعى – پياز ءوڭى. پرەپارات جاساۋعا ارشىلعان پياز الامىز (2 - سۋرەت). ونىڭ شىرىندى قاباتىنىڭ دوڭەس جاعىنان جۇقا ءمولدىر قابىقشاسىن سىلىپ الامىز. پرەپاراتتى ميكروسكوپپەن قاراعاندا، ءبىر - بىرىنە تىعىز ورنالاسقان ۇزىنشا ءپىشىندى جاسۋشالار كورىنەدى. جاسۋشانىڭ قابىقشاسى، سيتوپلازماسى مەن يادروسى انىق كورىنەدى. سۋدىڭ ورنىنا يودتىڭ سۋداعى ءالسىز ەرىتىندىسىن تامىزسا، يادروسى قوڭىر ءتۇستى بولىپ ايقىن كورىنەدى.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جاسۋشانىڭ اشىلۋ تاريحى.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. جاسۋشا جايلى تۇسىنىك بەرۋ، جاسۋشانىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ شاپشاڭدىعىن، تەز ويلاۋىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3. جاۋاپكەرشىلىككە، تاباندىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، ەلەكتروندى پلاكاتتار.
ساباقتىڭ ءادىسى: كورنەكى بايانداۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ.
2. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
§3. جاسۋشانىڭ اشىلۋ تاريحى. ۇلعايتقىش قۇرالدار
ءتىرى اعزالاردىڭ ورتاق بەلگىسى – دەنەسى جاسۋشادان (كلەتكادان) تۇرادى. كەز كەلگەن ءتىرى اعزانىڭ تىرشىلىك بەلگىلەرىن ساقتايتىن ەڭ كىشى قۇرىلىمدىق بولشەگى – جاسۋشا. كولەمى كىشى بولعانىمەن، مىڭداعان قوسىلىستار، جۇزدەگەن زاتتار جاسۋشادا ۇدايى ءتۇزىلىپ، رەاكسيا تىزبەگىنە قاتىسادى. جاسۋشادا ءتىرى اعزالارعا ءتان زات پەن ەنەرگيا الماسۋ، ورگانيكالىق قوسىلىستاردىڭ ءتۇزىلۋى، ءوسۋ، كوبەيۋ، تىنىس الۋ جۇرەدى.
جاسۋشانىڭ اشىلۋ تاريحى ميكروسكوپتىڭ شىعۋىنا بايلانىستى. 1590 - 1610 جىلداردىڭ ارالىعىندا وپتيكا شەبەرلەرى گوللانديالىق اكەلى - بالالى يانسەندەر جارىق ميكروسكوبىن ويلاپ تاپتى. ميكروسكوپ شىققاننان كەيىن وسىمدىك جاسۋشاسىن زەرتتەۋ مۇمكىندىگى تۋدى.
1665 جىلى العاش رەت اعىلشىن عالىمى روبەرت گۋك وسىمدىك قابىعىنىڭ جۇقا كەسىندىسىن ميكروسكوپپەن قاراعان. ول مايدا ۇياشىقتاردى كورىپ، ونى جاسۋشا دەپ اتاعان. ادەتتە ءبىز جاسۋشانى جاي كوزبەن كورە المايمىز. ونىڭ مولشەرى ميلليمەتردىڭ مىڭنان ءبىر بولىگىمەن ولشەنەدى. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىندە دەنەسى ءبىر عانا جاسۋشادان تۇراتىن وتە قاراپايىم اعزالاردى ءبىرجاسۋشالىلار دەيدى. ءبىرجاسۋشالىلار كوپجاسۋشالى اعزالار سياقتى تىرشىلىك ەتەدى.
ميكروسكوپتىڭ قۇرىلىسى
ميكروسكوپ (گرەكشە: «ميكرو»– ۇساق، «سكوپە»– قارايمىن) – وتە ۇساق زاتتاردى 100 - دەن 2 000 ەسەگە دەيىن ۇلكەيتىپ كورسەتەتىن كۇردەلى قۇرال (1 - سۋرەت).
ميكروسكوپتىڭ نەگىزگى بولىگى – ۇلكەيتىپ كورسەتەتىن اينەكتەرى بار كورۋ تۇتىگى. كورۋ تۇتىگىنىڭ جوعارى جاعىنا 2 لينزاسى (اينەك) بار وكۋليار (لاتىنشا: «وكۋلۋس»– كوز) كيگىزىلگەن. تومەنگى جاعىنا بىرنەشە لينزاسى بار وبەكتيۆ (لاتىنشا: «وبەكتۋم» – زات) ورنالاسقان. كورۋ تۇتىگىنىڭ ەكى جاعىندا بۇرانداسى بار. بۇراندا ارقىلى كورۋ تۇتىگى جوعارى كوتەرىپ، تومەن تۇسىرۋگە بولاتىن تۇتقاعا (شتاتيۆكە) بەكىتىلەدى. كورۋ تۇتىگىنىڭ ءدال استىندا ورتاسى تەسىك زاتتىق ۇستەلشە ورنالاسادى. زاتتىق ۇستەلشەنىڭ استىندا جارىق قابىلدايتىن اينالمالى ايناسى بار. ميكروسكوپتىڭ بارلىق بولشەكتەرى ورنىقتى تۇرۋ ءۇشىن تابانعا بەكىتىلەدى. زاتتى تەك جارىقتىڭ كومەگىمەن كورەتىندىكتەن جارىق ميكروسكوبى دەپ اتالادى.
كورەتىن زاتتى نەشە ەسە ۇلكەيتەتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن وكۋليار مەن وبەكتيۆتە جازىلعان سانداردى ءبىر - بىرىنە كوبەيتەدى. مىسالى، وكۋلياردا 15´، ال وبەكتيۆتە 40ґ بولسا، 15ґ40 = 600 ەسە ۇلكەيتەدى.
ميكروپرەپارات دايىنداۋ
سكوپقا قاجەتتى قۇرال - جابدىقتار: زاتتىق اينەك (زاتتىق شىنى)، جابىن اينەك، سۋ، ساپتى ينە، تامىزعى (پيپەتكا). كەز كەلگەن زاتتى ميكروسكوپپەن قاراۋ ءۇشىن الدىمەن پرەپارات (ميكروپرەپارات) دايىندايدى. ول ءۇشىن زاتتىق شىنىعا تامىزعىمەن 1 - 2 تامشى سۋ تامىزىپ، وعان كورەتىن زاتتى سالادى. ءۇستىن جابىن شىنىمەن جاۋىپ، زاتتىق ۇستەلشەگە ورنالاستىرادى دا ميكروسكوپپەن قارايدى. كورەتىن زاتتى ەش ۋاقىتتا سۋسىز قاراۋعا بولمايدى. وسىمدىك جاسۋشاسىنىڭ ىشكى قۇرىلىسىن ميكروسكوپپەن قاراۋعا ەڭ ىڭعايلىسى پيازدىڭ ءمولدىر قابىعى – پياز ءوڭى. پرەپارات جاساۋعا ارشىلعان پياز الامىز (2 - سۋرەت). ونىڭ شىرىندى قاباتىنىڭ دوڭەس جاعىنان جۇقا ءمولدىر قابىقشاسىن سىلىپ الامىز. پرەپاراتتى ميكروسكوپپەن قاراعاندا، ءبىر - بىرىنە تىعىز ورنالاسقان ۇزىنشا ءپىشىندى جاسۋشالار كورىنەدى. جاسۋشانىڭ قابىقشاسى، سيتوپلازماسى مەن يادروسى انىق كورىنەدى. سۋدىڭ ورنىنا يودتىڭ سۋداعى ءالسىز ەرىتىندىسىن تامىزسا، يادروسى قوڭىر ءتۇستى بولىپ ايقىن كورىنەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: گرافيكا تاسىلىمەن «جايلاۋ» تاقىرىبىنا سۋرەت سالۋ
