جات قىلىقتان جيرەن
«جات قىلىقتان جيرەن» تاقىرىبىنداعى سىنىپتان تىس شارا.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. قازاقتىڭ ەل الدىنداعى ابىروي، بەدەلى، ءقادىر - قاسيەتىنىڭ جاقسىلىعى
داۋلەتىمەن عانا ەمەس، ۇرپاقتارىنىڭ ونەگەلى ومىرىمەن ولشەنەتىندىگىن، ەلدىڭ ەلدىگىن كورسەتەتىن، جەردىڭ، ەلدىڭ يەسى وزدەرى ەكەندىكتەرىن ۇعىندىرۋ.
2. جامان مەن جاقسىنىڭ ايىرماسىن ۇعىندىرۋ.
3. تەمەكىنىڭ ءوز اعزاسىنا، اينالاعا كەلتىرەتىن زيانىن ۇعىندىرۋ.
4. شىلىم شەگۋشىلەرگە ىمىراسىز بولۋعا، سالاۋاتتىلىققا، زياندى جات قىلىقتاردان اۋلاق بولۋعا تاربيەلەۋ.
5. بىلىمدەرىن، دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ.
6. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ.
ساباق وتكىزۋ ءادىسى: پىكىر الىسۋ ساباعى.
ساباق جابدىعى: كىتاپ، گازەت - جۋرنال ماتەريالدارى، سلايدتار، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباق بارىسى.
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە اڭگىمەسى.
- قازاقتىڭ ەل الدىنداعى ابىروي - بەدەلى، ءقادىر - قاسيەتىنىڭ جاقسىلىعى داۋلەتىمەن عانا ەمەس، ۇرپاقتارىنىڭ ونەگەلى ومىرىمەن ولشەنەدى. ءقازىر ءبىز عاسىرلار توعىسىندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. ءححى عاسىر تابالدىرىعىن اتتاعانىمىزعا دا كوپ بولعان جوق.
بۇگىنگى جاستار اراسىندا تەمەكى مەن ىشىمدىككە اۋەستەنۋشىلەر كوبەيىپ بارادى، عاسىر ىندەتىنە اينالعان ەسىرتكى دە ەتەك الىپ بارادى. پرەزيدەنتتىڭ باعدارلاماسىندا جاستارعا ايىرىقشا سىننىڭ ايتىلۋى وسىندايدان تۋىندايتىن جاعدايلار.
ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «جالپى ادامدار نەلىكتەن ءوز دەنساۋلىعىن قۇرتىپ ونى ۋلاندىرۋعا توزىممەن قاراۋ ءتيىس. مەن بارلىقتارىڭىزدى شىلىم شەگۋشىلەرگە ىمىراسىز بولۋعا شاقىرامىن» دەپ ەسىرتكى، شىلىم، ىشىمدىك سياقتى دەنساۋلىققا زيان كەلتىرەتىن ادەتتەرگە قارسى كۇرەستىڭ ماڭىزىن اشىپ ايتقانى بەلگىلى.
«جامان ادەت جۇقپالى اۋرۋلارداي». سول جامان ادەت - قىلىقتاردى بويىمىزعا جۇقتىرماۋ ءۇشىن كۇرەسە ءبىلۋىمىز كەرەك. ءۇندى حالقىنىڭ تاماشا ءبىر ماقالى بار، «جاقسى مەن جاماننىڭ ايىرماسى سيىر مەن جىلاننىڭ ايىرماسىنداي، ءبىرى ءشوپتى سۇتكە اينالدىرسا، ال ەكىنشىسى ءشوپتى ۋعا اينالدىرادى» دەگەن. تەمەكى دە ءدال سونداي ۋلاۋشى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
تەمەكىنىڭ شىعۋ تاريحى، زيانى تۋرالى.
1 - وقۋشى.
تەمەكىنىڭ ءاۋ باستاعى وتانى امەريكا ەكەنى بارشامىزعا ايان. تەمەكى القا تۇقىمداستارىنا جاتاتىن وسىمدىك. تەمەكى وسىمدىگىن ەۋروپاعا 1583 جىلى حريستوفور كولۋمب اكەلگەن. تەمەكى حوش يىسىنە بايلانىستى ەڭ العاش ساندىك وسىمدىك رەتىندە اۋلالاردا، ساياباقتاردا ءوسىرىلدى. ساياحاتشىلار تەمەكى شەككەن كەزدە بار نارسەنى ۇمىتىپ، ماساڭ سەزىم كەشكەندەرىن سەزگەن. ءسويتىپ تەمەكى شەگۋدى ۇندىستەردەن ۇيرەنەدى دە، كەيىننەن بۇكىل ەۋروپاعا تارايدى. بۇل كۇندەرى تەمەكى جىل سايىن سان مىڭداعان ادامداردىڭ ءومىرىن مەرزىمىنەن بۇرىن قيىپ تۇسەتىن اسا ءقاۋىپتى دەرتكە اينالدى. تەمەكىنىڭ ءبىر تالىندا 1 مگ نيكوتين، 1، 5 مگ اممياك، 15 مگ شايىر، 20 مگ كومىرتەگى وكسيدتەرى، ەفير مايى، سانيل قىشقىلى، ازوت بولادى. تەمەكى تۇتىنىندە كۇيەنىڭ ميلليونداعان بولشەكتەرى بولادى. كۇنىنە 20 تال تەمەكى تارتقان ادام 20 جىل ىشىندە وكپەسىنە تۇتىنمەن بىرگە 6 كگ كۇيە شوكتىرەدى ەكەن.
2 - وقۋشى.
تەمەكى تۇتىنىندە راديواكتيۆتى پولونيي بار ەكەنى انىقتالدى. ونى تەمەكى وسىمدىكتەرىنىڭ تامىرلارى توپىراقتاعى فوسفاتتى تىڭايتقىشتاردان الادى. تەمەكى تۇتىنىندەگى نيكوتين بولسا، جۇرەك قان تامىرلارىن تارىلتادى. تەمەكىنىڭ 1 تالىن تارتقان ادام 0، 4 - 3، 5 مگ ۋلى نيكوتين قابىلدايدى. تەمەكى قۇرامىنداعى ەڭ زاردابى اۋىرى نيكوتين ۋى. ونىڭ بۇلاي اتالۋىنا العاش فرانسياعا تەمەكىنى الىپ كەلگەن فرانسۋزدىڭ پورتۋگالياداعى ەلشىسى جان نيكونىڭ ەسىمى سەبەپ بولعان.
تەمەكى قۇرامىنداعى ۋلى زاتتاردىڭ اعزاعا تيگىزەتىن اسەرى، ودان تارالاتىن اۋرۋلار.
3 - وقۋشى.
ادام العاش رەت تەمەكى تارتقاندا ودان ۋلانادى، باسى اينالادى، جۇرەگى قاعادى، قۇسادى، قول - اياعى دىرىلدەيدى. تەمەكى تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ بارىنە زياندى اسەر ەتەدى. نيكوتين تىنىس الۋ جولدارىنىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىن تىتىركەندىرىپ، ونى قابىندىرادى. ءسويتىپ قورعانىشتىق قاسيەتى ناشارلايدى. وعان ميكروبتار وڭاي ەنەدى، سۋىق ءتيىپ ت. ب. تەز اۋىرادى. نيكوتين قان تامىرلارىن تارىلتادى. وكپە، راك اۋرۋلارىنا شالدىقتىرادى، وكپەدەگى راك اۋرۋلارىنىڭ 97 پايىزى شىلىم شەگەتىندەر.، گاز الماسۋ بۇزىلادى، وكپەدە اۋرۋ تۋعىزاتىن ميكروبتارعا، ياعني تۋبەركۋلەز تاياقشالارىنىڭ كوبەيۋىنە جاعداي تۋادى.
4 - وقۋشى.
تەمەكى تۇتىنىندە راديواكتيۆتى زاتتار دا بولادى. كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتقان ادام مولشەردەن ارتىق 3، 5 ساۋلەلەنۋگە ۇشىرايدى. ءار تەمەكىدە 15 - كە جۋىق ءار ءتۇرلى كونسەروگەندىك زاتتار كەزدەسەدى. كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتقان ادام جىلىنا وكپەسىنە 1ل قارا ماي جينايدى. ۇنەمى تەمەكى تارتقان ادامنىڭ ورگانيزمى ۇنەمى نيكوتيندى قاجەت ەتىپ تۇرادى.
ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر نە دەيدى؟
5 - وقۋشى.
وكپەنىڭ قاتەرلى ىسىگىمەن اۋىراتىنداردىڭ 80 %- ى تەمەكى تارتاتىندار، تارتپايتىندارعا قاراعاندا تارتاتىندار اراسىندا ۇيقى بەزىنىڭ قاتەرلى ىسىگىمەن اۋىراتىندار 2 - 5 ەسە جوعارى. 70 %- عا جۋىعى ءولىم - جىتىمگە بەيىم بولادى.
6 - وقۋشى.
بۇكىل دۇنيە جۇزىندە 1 ملرد ادام تەمەكى تارتادى. تەمەكى زاردابىنان ادام كۇنىنە 10 مىڭ نەمەسە جىلىنا 3، 5 ملن ادام قايتىس بولادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 3، 2 ملن، ياعني 33% ادام تەمەكى تارتادى، تەمەكى زاردابىنان جىلىنا 25 مىڭ ادام قايتىس بولادى. جۇرەك اۋرۋىنا شالدىققانداردىڭ ءولىمىنىڭ 20%- ى. قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنان بولاتىن ءولىمنىڭ 30 %- ى، وكپە راگىنىڭ 90 %- تەمەكى زاردابىنان بولادى.
ەسىڭىزدە ساقتاڭىز.
7 - وقۋشى.
تەمەكىدە 0، 8%- 4% نيكوتين بولادى.
سالماعى 16 - 20 كگ يتكە 1 تامشى نيكوتين بەرسە سەسپەي قاتادى. جىلقىنى سەسپەي قاتىرۋ ءۇشىن 7 - 8 تامشى نيكوتين جەتكىلىكتى. كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتقان ادام ءبىر جىلدا وكپەسىنە 1 قوراپ شايىر جينايدى.
تەمەكى تارتقاننان كەيىن ەڭ الدىمەن اۋىراتىن مۇشە – جۇرەك.
8 - وقۋشى.
كۇرك - كۇرك كوك جوتەل،
كۇركىلدەگەن نە جوتەل
جاسىڭنان شەكسەڭ تەمەكى،
تۇبىڭە سەنىڭ سول جەتەر.
تۇتىنمەن ىستاپ وكپەنى
نيكوتين ۋىن توككەنى
جۇرەكتىڭ ۇستاپ تالماسى
ميشىقتىڭ قۇرعاپ كەتكەنى
مۇگەدەك اۋرۋ كاللەكى
ومىرگە قاتەر تونەدى
سالاۋاتتى ءومىر سۇرەيىك
شەكپەڭىز دەيمىز تەمەكى.
ءىىى. قورىتىندى ءبولىم.
1. وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىق تۋرالى ماقال - ماتەل ايتۋى.
2. ءمۇعالىمنىڭ قىسقاشا قورىتىندىسى.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. قازاقتىڭ ەل الدىنداعى ابىروي، بەدەلى، ءقادىر - قاسيەتىنىڭ جاقسىلىعى
داۋلەتىمەن عانا ەمەس، ۇرپاقتارىنىڭ ونەگەلى ومىرىمەن ولشەنەتىندىگىن، ەلدىڭ ەلدىگىن كورسەتەتىن، جەردىڭ، ەلدىڭ يەسى وزدەرى ەكەندىكتەرىن ۇعىندىرۋ.
2. جامان مەن جاقسىنىڭ ايىرماسىن ۇعىندىرۋ.
3. تەمەكىنىڭ ءوز اعزاسىنا، اينالاعا كەلتىرەتىن زيانىن ۇعىندىرۋ.
4. شىلىم شەگۋشىلەرگە ىمىراسىز بولۋعا، سالاۋاتتىلىققا، زياندى جات قىلىقتاردان اۋلاق بولۋعا تاربيەلەۋ.
5. بىلىمدەرىن، دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ.
6. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ.
ساباق وتكىزۋ ءادىسى: پىكىر الىسۋ ساباعى.
ساباق جابدىعى: كىتاپ، گازەت - جۋرنال ماتەريالدارى، سلايدتار، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباق بارىسى.
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە اڭگىمەسى.
- قازاقتىڭ ەل الدىنداعى ابىروي - بەدەلى، ءقادىر - قاسيەتىنىڭ جاقسىلىعى داۋلەتىمەن عانا ەمەس، ۇرپاقتارىنىڭ ونەگەلى ومىرىمەن ولشەنەدى. ءقازىر ءبىز عاسىرلار توعىسىندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. ءححى عاسىر تابالدىرىعىن اتتاعانىمىزعا دا كوپ بولعان جوق.
بۇگىنگى جاستار اراسىندا تەمەكى مەن ىشىمدىككە اۋەستەنۋشىلەر كوبەيىپ بارادى، عاسىر ىندەتىنە اينالعان ەسىرتكى دە ەتەك الىپ بارادى. پرەزيدەنتتىڭ باعدارلاماسىندا جاستارعا ايىرىقشا سىننىڭ ايتىلۋى وسىندايدان تۋىندايتىن جاعدايلار.
ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «جالپى ادامدار نەلىكتەن ءوز دەنساۋلىعىن قۇرتىپ ونى ۋلاندىرۋعا توزىممەن قاراۋ ءتيىس. مەن بارلىقتارىڭىزدى شىلىم شەگۋشىلەرگە ىمىراسىز بولۋعا شاقىرامىن» دەپ ەسىرتكى، شىلىم، ىشىمدىك سياقتى دەنساۋلىققا زيان كەلتىرەتىن ادەتتەرگە قارسى كۇرەستىڭ ماڭىزىن اشىپ ايتقانى بەلگىلى.
«جامان ادەت جۇقپالى اۋرۋلارداي». سول جامان ادەت - قىلىقتاردى بويىمىزعا جۇقتىرماۋ ءۇشىن كۇرەسە ءبىلۋىمىز كەرەك. ءۇندى حالقىنىڭ تاماشا ءبىر ماقالى بار، «جاقسى مەن جاماننىڭ ايىرماسى سيىر مەن جىلاننىڭ ايىرماسىنداي، ءبىرى ءشوپتى سۇتكە اينالدىرسا، ال ەكىنشىسى ءشوپتى ۋعا اينالدىرادى» دەگەن. تەمەكى دە ءدال سونداي ۋلاۋشى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
تەمەكىنىڭ شىعۋ تاريحى، زيانى تۋرالى.
1 - وقۋشى.
تەمەكىنىڭ ءاۋ باستاعى وتانى امەريكا ەكەنى بارشامىزعا ايان. تەمەكى القا تۇقىمداستارىنا جاتاتىن وسىمدىك. تەمەكى وسىمدىگىن ەۋروپاعا 1583 جىلى حريستوفور كولۋمب اكەلگەن. تەمەكى حوش يىسىنە بايلانىستى ەڭ العاش ساندىك وسىمدىك رەتىندە اۋلالاردا، ساياباقتاردا ءوسىرىلدى. ساياحاتشىلار تەمەكى شەككەن كەزدە بار نارسەنى ۇمىتىپ، ماساڭ سەزىم كەشكەندەرىن سەزگەن. ءسويتىپ تەمەكى شەگۋدى ۇندىستەردەن ۇيرەنەدى دە، كەيىننەن بۇكىل ەۋروپاعا تارايدى. بۇل كۇندەرى تەمەكى جىل سايىن سان مىڭداعان ادامداردىڭ ءومىرىن مەرزىمىنەن بۇرىن قيىپ تۇسەتىن اسا ءقاۋىپتى دەرتكە اينالدى. تەمەكىنىڭ ءبىر تالىندا 1 مگ نيكوتين، 1، 5 مگ اممياك، 15 مگ شايىر، 20 مگ كومىرتەگى وكسيدتەرى، ەفير مايى، سانيل قىشقىلى، ازوت بولادى. تەمەكى تۇتىنىندە كۇيەنىڭ ميلليونداعان بولشەكتەرى بولادى. كۇنىنە 20 تال تەمەكى تارتقان ادام 20 جىل ىشىندە وكپەسىنە تۇتىنمەن بىرگە 6 كگ كۇيە شوكتىرەدى ەكەن.
2 - وقۋشى.
تەمەكى تۇتىنىندە راديواكتيۆتى پولونيي بار ەكەنى انىقتالدى. ونى تەمەكى وسىمدىكتەرىنىڭ تامىرلارى توپىراقتاعى فوسفاتتى تىڭايتقىشتاردان الادى. تەمەكى تۇتىنىندەگى نيكوتين بولسا، جۇرەك قان تامىرلارىن تارىلتادى. تەمەكىنىڭ 1 تالىن تارتقان ادام 0، 4 - 3، 5 مگ ۋلى نيكوتين قابىلدايدى. تەمەكى قۇرامىنداعى ەڭ زاردابى اۋىرى نيكوتين ۋى. ونىڭ بۇلاي اتالۋىنا العاش فرانسياعا تەمەكىنى الىپ كەلگەن فرانسۋزدىڭ پورتۋگالياداعى ەلشىسى جان نيكونىڭ ەسىمى سەبەپ بولعان.
تەمەكى قۇرامىنداعى ۋلى زاتتاردىڭ اعزاعا تيگىزەتىن اسەرى، ودان تارالاتىن اۋرۋلار.
3 - وقۋشى.
ادام العاش رەت تەمەكى تارتقاندا ودان ۋلانادى، باسى اينالادى، جۇرەگى قاعادى، قۇسادى، قول - اياعى دىرىلدەيدى. تەمەكى تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ بارىنە زياندى اسەر ەتەدى. نيكوتين تىنىس الۋ جولدارىنىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىن تىتىركەندىرىپ، ونى قابىندىرادى. ءسويتىپ قورعانىشتىق قاسيەتى ناشارلايدى. وعان ميكروبتار وڭاي ەنەدى، سۋىق ءتيىپ ت. ب. تەز اۋىرادى. نيكوتين قان تامىرلارىن تارىلتادى. وكپە، راك اۋرۋلارىنا شالدىقتىرادى، وكپەدەگى راك اۋرۋلارىنىڭ 97 پايىزى شىلىم شەگەتىندەر.، گاز الماسۋ بۇزىلادى، وكپەدە اۋرۋ تۋعىزاتىن ميكروبتارعا، ياعني تۋبەركۋلەز تاياقشالارىنىڭ كوبەيۋىنە جاعداي تۋادى.
4 - وقۋشى.
تەمەكى تۇتىنىندە راديواكتيۆتى زاتتار دا بولادى. كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتقان ادام مولشەردەن ارتىق 3، 5 ساۋلەلەنۋگە ۇشىرايدى. ءار تەمەكىدە 15 - كە جۋىق ءار ءتۇرلى كونسەروگەندىك زاتتار كەزدەسەدى. كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتقان ادام جىلىنا وكپەسىنە 1ل قارا ماي جينايدى. ۇنەمى تەمەكى تارتقان ادامنىڭ ورگانيزمى ۇنەمى نيكوتيندى قاجەت ەتىپ تۇرادى.
ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر نە دەيدى؟
5 - وقۋشى.
وكپەنىڭ قاتەرلى ىسىگىمەن اۋىراتىنداردىڭ 80 %- ى تەمەكى تارتاتىندار، تارتپايتىندارعا قاراعاندا تارتاتىندار اراسىندا ۇيقى بەزىنىڭ قاتەرلى ىسىگىمەن اۋىراتىندار 2 - 5 ەسە جوعارى. 70 %- عا جۋىعى ءولىم - جىتىمگە بەيىم بولادى.
6 - وقۋشى.
بۇكىل دۇنيە جۇزىندە 1 ملرد ادام تەمەكى تارتادى. تەمەكى زاردابىنان ادام كۇنىنە 10 مىڭ نەمەسە جىلىنا 3، 5 ملن ادام قايتىس بولادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 3، 2 ملن، ياعني 33% ادام تەمەكى تارتادى، تەمەكى زاردابىنان جىلىنا 25 مىڭ ادام قايتىس بولادى. جۇرەك اۋرۋىنا شالدىققانداردىڭ ءولىمىنىڭ 20%- ى. قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنان بولاتىن ءولىمنىڭ 30 %- ى، وكپە راگىنىڭ 90 %- تەمەكى زاردابىنان بولادى.
ەسىڭىزدە ساقتاڭىز.
7 - وقۋشى.
تەمەكىدە 0، 8%- 4% نيكوتين بولادى.
سالماعى 16 - 20 كگ يتكە 1 تامشى نيكوتين بەرسە سەسپەي قاتادى. جىلقىنى سەسپەي قاتىرۋ ءۇشىن 7 - 8 تامشى نيكوتين جەتكىلىكتى. كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتقان ادام ءبىر جىلدا وكپەسىنە 1 قوراپ شايىر جينايدى.
تەمەكى تارتقاننان كەيىن ەڭ الدىمەن اۋىراتىن مۇشە – جۇرەك.
8 - وقۋشى.
كۇرك - كۇرك كوك جوتەل،
كۇركىلدەگەن نە جوتەل
جاسىڭنان شەكسەڭ تەمەكى،
تۇبىڭە سەنىڭ سول جەتەر.
تۇتىنمەن ىستاپ وكپەنى
نيكوتين ۋىن توككەنى
جۇرەكتىڭ ۇستاپ تالماسى
ميشىقتىڭ قۇرعاپ كەتكەنى
مۇگەدەك اۋرۋ كاللەكى
ومىرگە قاتەر تونەدى
سالاۋاتتى ءومىر سۇرەيىك
شەكپەڭىز دەيمىز تەمەكى.
ءىىى. قورىتىندى ءبولىم.
1. وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىق تۋرالى ماقال - ماتەل ايتۋى.
2. ءمۇعالىمنىڭ قىسقاشا قورىتىندىسى.
You Might Also Like
