جازىقتار. جازىقتاردىڭ پايدا بولۋى جانە وزگەرۋى
سىنىبى: 6
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §24. جازىقتار. جازىقتاردىڭ پايدا بولۋى جانە وزگەرۋى.
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ جازىق ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋ. جازىقتاردى بيىكتىگى جاعىنان جانە پايدا بولۋى جاعدايىنا قاراي ءارتۇرلى بولاتىنى جايلى تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرۋ. جازىقتاردىڭ شارۋاشىلىقتا پايدالانۋ تۇرلەرىن ءبىلۋ.
دامىتۋشىلىق: دۇنيە ءجۇزىنىڭ جانە قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسىنان جازىقتاردى كورسەتۋ جانە سيپاتتاۋ ارقىلى يكەمدىلىكتەرى مەن داعدىلارىن ودان ءارى دامىتۋ.
تاربيەلىك: جازىقتار تۋرالى وقىپ قىزىعۋشىلىقتارىن تۋدىرۋ ارقىلى پانگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ، كارتامەن جۇمىس ىستەتۋ ارقىلى گەوگرافيالىق مادەنيەتكە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
قۇرال-جابدىقتار: جارتى شارلار كارتاسى، قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى، اتلاس، ەلەكتروندى تاقتا
ساباقتىڭ كەزەڭدەرى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى 2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى 3. جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ كەزەڭى 4. جاڭا تاقىرىپتى بەكىتۋ كەزەڭى. 5. ساباقتى قورىتىندىلاۋ كەزەڭى 6. باعالاۋ كەزەڭى 7. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ كەزەڭى
ءۇي تاپسىرماسى بويىنشا العان بىلىمدەرىمىزدى پىسىقتاپ الايىق.
1. كەستەنى تولتىر.
تاۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا قاراي جىكتەلۋى
2. سىزبانى تولتىر.
تاۋلاردىڭ جاسىنان قاراي جىكتەلۋى.
3. سۇراقتى دۇرىس جاۋابىمەن سايكەستەندىر.
1. اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ وزگەرۋىنە ورگانيكالىق ۇگىلۋ بايلانىستى جۇرەتىن ۇگىلۋ ءتۇرى قايسى؟
2. سۋ مەن اۋانىڭ تاۋ جىنىستارىمەن فيزيكالىق ۇگىلۋ ارەكەتتەسۋىنىڭ ارقاسىنان دا جۇرەتىن ۇگىلۋ ءتۇرى.
3. ءار ءتۇرلى اعزالار، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار حيميالىق ۇگىلۋ جەر بەتىن وزگەرتەتىن ۇگىلۋ ءتۇرى.
جاڭا ساباق:
1. تەگىس جانە توبەلى جازىقتار. قۇرلىقتىڭ كوپ بولىگىن جازىقتار الىپ جاتىر.
جەر بەتىنىڭ از تىلىمدەنگەن، تەگىس نەمەسە بەلەستى بولىپ كەلگەن كەڭ القابىن جازىق دەپ اتايدى. جازىقتىڭ جەكە بولىكتەرى بيىكتىگى جونىنەن بىر-بىرىنەن شامالى ايىرما جاسايدى.
كوز الدارىڭا ءبىرسىدىرعى تەگىس، ورمانسىز، ءشوپ وسكەن دالانى ەلەستەتىڭدەر. مۇنداي جازىقتاردا كوكجيەك جان-جاقتىڭ بارىنە بىردەي اشىق جانە مۇلدەم ءتۇزۋ سىزىقپەن شەكتەلگەن. بۇل – تەگىس جازىق.
جازىقتاردىڭ ەكىنشى ءتۇرى – توبەلى جازىقتار. توبەلى جازىقتاردىڭ جەر بەدەرى كوبىنەسە كۇردەلى بولادى. وندا جەكە توبەلەر مەن شوقىلار، ساي مەن ويپاڭدار كەزدەسەدى.
جازىقتاردىڭ بەتى ادەتتە ءبىر جاعىنا قاراي ەڭىس بولىپ كەلەدى. وزەندەردىڭ اعۋ باعىتى دا وسى ەڭىسكە سايكەس كەلەدى. جازىقتىڭ ەڭىستىگى كارتادان ايقىن كورىنەدى.
جازىقتار ادامنىڭ شارۋاشىلىق ارەكەتىنە قولايلى. ەلدى مەكەندەردىڭ كوبى جازىقتاردا ورنالاسقان. تەگىس جەرلەر ەگىن ەگۋگە، تاس جولدار مەن تەمىر جولداردى، ونەركاسىپ قۇرىلىستارىن سالۋعا قولايلى. سوندىقتان ادامدار جازىقتاردى ەجەلدەن بەرى جان-جاقتى پايدالانىپ كەلەدى. قازىرگى كەزدە جەر شارىنداعى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى جازىقتاردا قونىستانعان.
2. جازىقتاردىڭ بيىكتىك ايىرماشىلىقتارى. ابسوليۋت بيىكتىگىنە قاراي جازىقتاردى نەگىزگى ءۇش تۇرگە اجىراتادى (43-سۋرەت). تەڭىز دەڭگەيىنەن ەسەپتەگەندە بيىكتىگى 200 م-دەن تومەن جازىق ويپات دەپ ەسەپتەلىنەدى. ويپات فيزيكالىق كارتادا جاسىل بوياۋمەن بەلگىلەنەدى. ويپاتتىڭ تەڭىز جاعاسىنداعى بولىگى كەيدە تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن جاتادى. وعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باتىسىنداعى كاسپيي ماڭى ويپاتى مىسال بولا الادى. جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن ويپات – وڭتۇستىك امەريكاداعى امازونكا ويپاتى.
ابسوليۋت بيىكتىگى 200 م-دەن 500م-گە دەيىنگى جازىقتار قىرات جازىقتار دەپ اتالادى (مىسالى، كاسپيي تەڭىزى مەن ارال تەڭىزىنىڭ اراسىنداعى ءۇستىرت). قىرات جازىقتار فيزيكالىق كارتالاردا سارعىش بوياۋمەن بەلگىلەنەدى.
500 م-دەن استام بيىكتىكتەگى جازىقتار تاۋلى ۇستىرتتەرگە جاتادى. تاۋلى ۇستىرتتەر كارتادا قوڭىرقاي سارعىش تۇسپەن بەلگىلەنەدى. ەۋرازيانىڭ سولتۇستىگىندە ەنيسەي مەن لەنا وزەندەرىنىڭ ارالىعىن كەڭ-بايتاق ورتا ءسىبىر تاۋلى ءۇستىرتى الىپ جاتىر. افريكانىڭ دا كوپ جەرى تاۋلى ءۇستىرت بولىپ كەلەدى.
3. جازىقتاردىڭ پايدا بولۋى. جازىقتار شىعۋ تەگىنە قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. بۇرىن تەڭىز ءتۇبى بولىپ، كەيىن كوتەرىلۋدىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان جازىقتاردى العاشقى جازىقتار دەپ اتايدى. وسىنداي جازىققا كاسپيي ماڭى ويپاتى جاتادى.
جەر شارىندا وزەندەردىڭ توسقىندارى مەن شوگىندىلەرىنەن پايدا بولعان جازىقتار دا بار. مۇنداي جازىقتاردى قۇرايتىن قيىرشىق، قۇم، سازداردان تۇراتىن شوگىندى جىنىستاردىڭ قالىڭدىعى كەيدە بىرنەشە ءجۇز مەترگە جەتەدى. وسىنداي جازىقتارعا ۇلى جۇڭگو جازىعى، وڭتۇستىك امەريكاداعى پارانا وزەنىنىڭ بويىنداعى لا-پلاتا، ازياداعى مەسوپوتاميا ويپاتى جاتادى.
سونىمەن بىرگە تاۋلاردىڭ ۇزاق بۇزىلۋ ءۇردىسىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان جازىقتار دا كەزدەسەدى. مۇنداي جازىقتار قاتپارلانۋعا ۇشىراعان قاتتى تاۋ جىنىستارى قاباتىنان تۇرادى.
سوندىقتان ولار توبەلى بولىپ كەلەدى. توبەلى جازىقتاردىڭ مىسالىنا شىعىس ەۋروپا مەن سارىارقانىڭ جازىقتارى جاتادى.
كەيبىر جازىقتار لاۆا تاسقىندارىنىڭ جەر بەتىنە شىعىپ، جايىلىپ، ونىڭ كەدىر-بۇدىر جەرلەرى تەگىستەلۋدەن پايدا بولادى. وسىنداي جازىقتارعا ورتا ءسىبىر، باتىس اۋستراليا، دەكان ۇستىرتتەرى جاتادى.
4. جازىقتاردىڭ وزگەرۋى. جازىقتاردا ىشكى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن باياۋ تەربەلىس قوزعالىستارى بايقالادى.
جازىقتار سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن ءار ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى.
فيزيكالىق كارتاعا قاراساڭدار، وزەندەر مەن ولاردىڭ سالالارى جەر بەتىن تىلىمدەپ اعىپ جاتقانىن بايقايسىڭدار. وزەن سۋى تابانىن جانە جاعالارىن شايىپ، اڭعار جاسايدى. جازىقتىق وزەندەرى جان-جاعىنا بۇرالاڭداپ اعاتىندىقتان اسا كەڭ اڭعارلار تۇزەدى. نەعۇرلىم ەڭىستىگى ۇلكەن بولسا، سوعۇرلىم وزەن جەر بەتىن كوبىرەك جىرىمداپ، وزگەرتەدى.
جازىقتاردى كوكتەمدە ەرىگەن قار سۋى مەن نوسەر جاڭبىردان پايدا بولعان بەتكى اعىستار قاتتى تىلىمدەيدى. ۋاقىتشا اعىستاردىڭ ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە جىرالار مەن سايلار تۇزىلەدى. جىرا ادەتتە وسىمدىگىنەن ايرىلعان جالاڭاش بەتكەيلەردى سۋدىڭ جىرۋىنان پايدا بولادى. جىرانىڭ بەتكەيلەرى تىك جارلى، باس جاعى تارامدالىپ كەلەدى. ەگەر ۋاقىتىندا شارا قولدانباسا، جىرا ءارى قاراي تارامدالىپ ۇلعايا بەرەدى دە، شارۋاشىلىققا پايدالاناتىن جەرلەردى، ياعني ەگىستىكتىڭ، باۋ-باقشانىڭ ورنىن، جولدى تىلىمدەپ بۇلدىرەدى، ءتۇرلى قۇرىلىستارعا زالال كەلتىرەدى. ونىڭ ۇلعايۋىن توقتاتۋ ءۇشىن باس جاعىنا كوڭ، قيىرشىق تاس توگەدى، تۇبىنە جانە بەتكەيلەرىنە شىم توسەپ، وسىمدىك وسۋىنە جاعداي جاسايدى.
ساي دا – جىرا سياقتى ۇزىنشا ويىس. ونىڭ جىرادان ايىرماسى بەتكەيلەرى تۇيەتايلى، تابانى مەن بەتكەيلەرى شىمدى كەلەدى دە، ءشوپ جانە بۇتا وسىمدىكتەرىنىڭ وسۋىنە قولايلى بولادى.
جازىقتار جەل ارەكەتىنەن دە كوپ وزگەرەدى. جەل قاتتى جىنىستاردى بولشەكتەپ، ۇگىندىلەرىن ۇشىرىپ اكەتىپ وتىرادى. شولدەردە، دالالاردا، جىرتىلعان جەرلەردە، تەڭىز جاعالارىندا جەلدىڭ ارەكەتى كۇشتى جۇرەدى.
تەڭىزدىڭ نەمەسە ۇلكەن كولدىڭ جايداق جاعالاۋىنا بارىپ قاراساڭدار، تولقىن ايداپ شىعارىپ تاستاعان قۇم شوگىندىلەردىڭ ءۇيىلىپ جاتقانىن كورەسىڭدەر. سۋ ايدىنىنان سوققان جەل قۇرعاق قۇمدى وڭاي ۇشىرىپ الىپ كەتەدى. قۇم تۇيىرشىكتەرى الدىنان كەدەرگى (بۇتا، تاس، ت. س. س.) كەزدەسكەنگە دەيىن جەلگە ىلەسىپ سىرعي بەرەدى. كەدەرگىگە جينالعان قۇم بىرتە-بىرتە جەل جاق بەتكەيى تۇيەتايلى، ىق جاق بەتكەيى تىك، ۇزىنشا جال تارىزدەس توبەگە اينالادى. توبەنىڭ تومەنگى ەكى جاق شەتى ىققا قاراي سوزىلىپ، ايشىق تارىزدەس پىشىنگە يە بولادى. مۇنداي قۇم توبەلەر شاعىل دەپ اتالادى.
شاعىلدىڭ بيىكتىگى جاعاعا جينالعان قۇمنىڭ مولدىعىنا جانە جەلدىڭ كۇشىنە بايلانىستى 20 – 30 م-دەن 50 – 100م-گە دەيىن بارادى، كەيدە ودان دا اسىپ كەتەدى.
جەل شاعىلدىڭ جەل جاق بەتكەيىندەگى قۇم تۇيىرشىكتەرىن ۇشىرىپ، ىق جاعىنا تۇسىرە بەرەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە شاعىل ۇنەمى العا قاراي جىلجىپ وتىرادى.
ۇلكەن شاعىلدار جىلىنا 1 مەتردەن 20 مەترگە دەيىن سىرعىپ، ورنىن اۋىستىرادى، ال شاعىن شاعىلدار قاتتى داۋىلداردا تاۋلىگىنە 2 – 3م-گە دەيىن سىرعيدى. جىلجىعان شاعىلدار ورماندى، ەگىستىكتى، باقتاردى، ەلدى مەكەندەردى باسىپ قالادى.
قۇمدى شولدەردە جەلدىڭ ارەكەتىنەن ۇيىلگەن، شاعىلعا ۇقساس قۇم توبەلەردى بارقان دەيدى (44-سۋرەت). شاعىلدار تەڭىز، كول نەمەسە وزەن سۋى اكەلىپ ۇيگەن قۇمنان تۇزىلسە، بارقاندار شولدەگى جەرگىلىكتى تاۋ جىنىستارىنىڭ ۇگىلۋىنەن ۇيىلگەن قۇمنان تۇزىلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بارقاندار سولتۇستىك ارال ماڭىندا، قىزىلقۇمدا، كاسپيي ماڭى ويپاتىندا، وڭتۇستىك بالقاش ماڭىندا تارالعان. بارقانداردىڭ بيىكتىگى ادەتتە 15 – 20م-دەي بولادى، جەر شارىنداعى اسا ءىرى قۇمدى شولدەردە، مىسالى، ساحارادا، ورتالىق ازيادا، اۋستراليادا ونىڭ بيىكتىگى 100 – 120م-گە دەيىن بارادى.
شاعىل سياقتى بارقاندار دا جەلدىڭ اسەرىنەن جىلجىپ، كوشىپ وتىرادى. شاعىن بارقاندار جىلىنا 100 – 200م-گە، ال ىرىلەرى 30 – 40م-گە جىلجيدى. قۇمنىڭ كوشۋىنە كوپ جاعدايدا ادامنىڭ ءوزى سەبەپكەر بولادى. ءوسىپ تۇرعان بۇتالاردى وتىنعا كەسۋ سالدارىنان، مالدى كوپ جايىپ، جايىلىمدى توزدىرۋدان وسىمدىگى جويىلعان قۇم توبەشىكتەرى كوشپەلى قۇمعا اينالىپ كەتەدى.
شاعىل مەن بارقاننىڭ كوشۋىن توقتاتۋ ءۇشىن ولاردىڭ جەل جاعىنداعى تۇيەتايلى بەتكەيلەرىنە شولگە ءتوزىمدى بۇتا جانە ءشوپ وسىمدىكتەرى ەگىلەدى. توبەلەردىڭ ارالارىنداعى قازانشۇڭقىرلارعا اعاش وتىرعىزىلادى.
جاڭا ساباق بويىنشا بەكىتۋ سۇراقتارى:
1. جازىق دەپ نەنى ايتادى؟ جازىقتىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟ 2. بيىكتىگىنە قاراي جازىقتار قالاي اجىراتىلادى؟ 3. ماتىندە اتالعان جازىقتاردى فيزيكالىق كارتادان تابىڭدار. 4. ەگەر وزدەرىڭ تۇراتىن ەلدى مەكەن جازىقتا ورنالاسقان بولسا، ونىڭ جەر بەدەرىنە سيپاتتاما بەرىڭدەر. جازىقتىڭ جەر بەدەرىنە جانە بيىكتىگىنە قاراي قانداي تۇرگە جاتاتىنىن انىقتاڭدار. شارۋاشىلىقتا قالاي پايدالانىلاتىنىن ەرەسەك ادامداردان سۇراستىرىپ بىلىڭدەر. 5. جازىقتاردىڭ جەر بەدەرىنىڭ وزگەرۋىنە قانداي كۇشتەر جانە قالاي اسەر ەتەدى؟ جاۋاپتارىڭدى ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەڭدەر. 6. وسىمدىك وسكەن بەتكەيلەردىڭ توپىراعىن اعىن سۋ نەلىكتەن شايىپ كەتە المايدى؟ 7.* قۇمدى جەر بەدەرى قازاقستاننىڭ قاي بولىگىندە كوپ تارالعان جانە ول نەلىكتەن؟
جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ:
1 تاپسىرما.
گەوگرافيالىق ديكتانت.
1. جەر بەتىنىڭ تەگىس نەمەسە بەلەستى بولىپ كەلگەن، جەكە بولىكتەرىنىڭ بيىكتىگى جونىنەن شامالى ايىرماشىلىقتارى بار كەڭ القابى ------------ دەپ اتالادى.
2. كوكجيەك سىزىعى جان-جاقتان بارىنە ءتۇزۋ سىزىق بولىپ كورىنەتىن جازىق -------------. توبەلى جازىقتاردا ------------------------------------------------------------------ -- كەزدەسەدى. تەڭىز دەڭگەيىنەن ەسەپتەگەندە بيىكتىگى 200م-دەن تومەن جازىق ----------------- دەپ اتالادى. جەر شارىنداعى ەڭ ءىرى ويپات ----------------------.
3. جەل جاق بەتكەيى تۇيەتايلى، ىق جاق بەتكەيى تىك، ايشىق تارىزدەس قۇم توبەلەر ---------------------------- دەپ اتالادى. ۇلكەن شاعىلدار جىلىنا ---------- قوزعالادى.
2-تاپسىرما. سىزبانى تولتىر
3-تاپسىرما. سۇراقتى دۇرىس جاۋابىمەن سايكەستەندىر
ۇيگە تاپسىرما: §22 تۇسىنىك ايتۋ 43-سۋرەتتى سالۋ، تاقىرىپ سوڭىنداعى سۇراقتارعا داپتەرگە جازباشا جاۋاپ جازۋ.
باعالاۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §24. جازىقتار. جازىقتاردىڭ پايدا بولۋى جانە وزگەرۋى.
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ جازىق ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋ. جازىقتاردى بيىكتىگى جاعىنان جانە پايدا بولۋى جاعدايىنا قاراي ءارتۇرلى بولاتىنى جايلى تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرۋ. جازىقتاردىڭ شارۋاشىلىقتا پايدالانۋ تۇرلەرىن ءبىلۋ.
دامىتۋشىلىق: دۇنيە ءجۇزىنىڭ جانە قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسىنان جازىقتاردى كورسەتۋ جانە سيپاتتاۋ ارقىلى يكەمدىلىكتەرى مەن داعدىلارىن ودان ءارى دامىتۋ.
تاربيەلىك: جازىقتار تۋرالى وقىپ قىزىعۋشىلىقتارىن تۋدىرۋ ارقىلى پانگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ، كارتامەن جۇمىس ىستەتۋ ارقىلى گەوگرافيالىق مادەنيەتكە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
قۇرال-جابدىقتار: جارتى شارلار كارتاسى، قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى، اتلاس، ەلەكتروندى تاقتا
ساباقتىڭ كەزەڭدەرى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى 2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى 3. جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ كەزەڭى 4. جاڭا تاقىرىپتى بەكىتۋ كەزەڭى. 5. ساباقتى قورىتىندىلاۋ كەزەڭى 6. باعالاۋ كەزەڭى 7. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ كەزەڭى
ءۇي تاپسىرماسى بويىنشا العان بىلىمدەرىمىزدى پىسىقتاپ الايىق.
1. كەستەنى تولتىر.
تاۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا قاراي جىكتەلۋى
2. سىزبانى تولتىر.
تاۋلاردىڭ جاسىنان قاراي جىكتەلۋى.
3. سۇراقتى دۇرىس جاۋابىمەن سايكەستەندىر.
1. اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ وزگەرۋىنە ورگانيكالىق ۇگىلۋ بايلانىستى جۇرەتىن ۇگىلۋ ءتۇرى قايسى؟
2. سۋ مەن اۋانىڭ تاۋ جىنىستارىمەن فيزيكالىق ۇگىلۋ ارەكەتتەسۋىنىڭ ارقاسىنان دا جۇرەتىن ۇگىلۋ ءتۇرى.
3. ءار ءتۇرلى اعزالار، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار حيميالىق ۇگىلۋ جەر بەتىن وزگەرتەتىن ۇگىلۋ ءتۇرى.
جاڭا ساباق:
1. تەگىس جانە توبەلى جازىقتار. قۇرلىقتىڭ كوپ بولىگىن جازىقتار الىپ جاتىر.
جەر بەتىنىڭ از تىلىمدەنگەن، تەگىس نەمەسە بەلەستى بولىپ كەلگەن كەڭ القابىن جازىق دەپ اتايدى. جازىقتىڭ جەكە بولىكتەرى بيىكتىگى جونىنەن بىر-بىرىنەن شامالى ايىرما جاسايدى.
كوز الدارىڭا ءبىرسىدىرعى تەگىس، ورمانسىز، ءشوپ وسكەن دالانى ەلەستەتىڭدەر. مۇنداي جازىقتاردا كوكجيەك جان-جاقتىڭ بارىنە بىردەي اشىق جانە مۇلدەم ءتۇزۋ سىزىقپەن شەكتەلگەن. بۇل – تەگىس جازىق.
جازىقتاردىڭ ەكىنشى ءتۇرى – توبەلى جازىقتار. توبەلى جازىقتاردىڭ جەر بەدەرى كوبىنەسە كۇردەلى بولادى. وندا جەكە توبەلەر مەن شوقىلار، ساي مەن ويپاڭدار كەزدەسەدى.
جازىقتاردىڭ بەتى ادەتتە ءبىر جاعىنا قاراي ەڭىس بولىپ كەلەدى. وزەندەردىڭ اعۋ باعىتى دا وسى ەڭىسكە سايكەس كەلەدى. جازىقتىڭ ەڭىستىگى كارتادان ايقىن كورىنەدى.
جازىقتار ادامنىڭ شارۋاشىلىق ارەكەتىنە قولايلى. ەلدى مەكەندەردىڭ كوبى جازىقتاردا ورنالاسقان. تەگىس جەرلەر ەگىن ەگۋگە، تاس جولدار مەن تەمىر جولداردى، ونەركاسىپ قۇرىلىستارىن سالۋعا قولايلى. سوندىقتان ادامدار جازىقتاردى ەجەلدەن بەرى جان-جاقتى پايدالانىپ كەلەدى. قازىرگى كەزدە جەر شارىنداعى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى جازىقتاردا قونىستانعان.
2. جازىقتاردىڭ بيىكتىك ايىرماشىلىقتارى. ابسوليۋت بيىكتىگىنە قاراي جازىقتاردى نەگىزگى ءۇش تۇرگە اجىراتادى (43-سۋرەت). تەڭىز دەڭگەيىنەن ەسەپتەگەندە بيىكتىگى 200 م-دەن تومەن جازىق ويپات دەپ ەسەپتەلىنەدى. ويپات فيزيكالىق كارتادا جاسىل بوياۋمەن بەلگىلەنەدى. ويپاتتىڭ تەڭىز جاعاسىنداعى بولىگى كەيدە تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن جاتادى. وعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باتىسىنداعى كاسپيي ماڭى ويپاتى مىسال بولا الادى. جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن ويپات – وڭتۇستىك امەريكاداعى امازونكا ويپاتى.
ابسوليۋت بيىكتىگى 200 م-دەن 500م-گە دەيىنگى جازىقتار قىرات جازىقتار دەپ اتالادى (مىسالى، كاسپيي تەڭىزى مەن ارال تەڭىزىنىڭ اراسىنداعى ءۇستىرت). قىرات جازىقتار فيزيكالىق كارتالاردا سارعىش بوياۋمەن بەلگىلەنەدى.
500 م-دەن استام بيىكتىكتەگى جازىقتار تاۋلى ۇستىرتتەرگە جاتادى. تاۋلى ۇستىرتتەر كارتادا قوڭىرقاي سارعىش تۇسپەن بەلگىلەنەدى. ەۋرازيانىڭ سولتۇستىگىندە ەنيسەي مەن لەنا وزەندەرىنىڭ ارالىعىن كەڭ-بايتاق ورتا ءسىبىر تاۋلى ءۇستىرتى الىپ جاتىر. افريكانىڭ دا كوپ جەرى تاۋلى ءۇستىرت بولىپ كەلەدى.
3. جازىقتاردىڭ پايدا بولۋى. جازىقتار شىعۋ تەگىنە قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. بۇرىن تەڭىز ءتۇبى بولىپ، كەيىن كوتەرىلۋدىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان جازىقتاردى العاشقى جازىقتار دەپ اتايدى. وسىنداي جازىققا كاسپيي ماڭى ويپاتى جاتادى.
جەر شارىندا وزەندەردىڭ توسقىندارى مەن شوگىندىلەرىنەن پايدا بولعان جازىقتار دا بار. مۇنداي جازىقتاردى قۇرايتىن قيىرشىق، قۇم، سازداردان تۇراتىن شوگىندى جىنىستاردىڭ قالىڭدىعى كەيدە بىرنەشە ءجۇز مەترگە جەتەدى. وسىنداي جازىقتارعا ۇلى جۇڭگو جازىعى، وڭتۇستىك امەريكاداعى پارانا وزەنىنىڭ بويىنداعى لا-پلاتا، ازياداعى مەسوپوتاميا ويپاتى جاتادى.
سونىمەن بىرگە تاۋلاردىڭ ۇزاق بۇزىلۋ ءۇردىسىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان جازىقتار دا كەزدەسەدى. مۇنداي جازىقتار قاتپارلانۋعا ۇشىراعان قاتتى تاۋ جىنىستارى قاباتىنان تۇرادى.
سوندىقتان ولار توبەلى بولىپ كەلەدى. توبەلى جازىقتاردىڭ مىسالىنا شىعىس ەۋروپا مەن سارىارقانىڭ جازىقتارى جاتادى.
كەيبىر جازىقتار لاۆا تاسقىندارىنىڭ جەر بەتىنە شىعىپ، جايىلىپ، ونىڭ كەدىر-بۇدىر جەرلەرى تەگىستەلۋدەن پايدا بولادى. وسىنداي جازىقتارعا ورتا ءسىبىر، باتىس اۋستراليا، دەكان ۇستىرتتەرى جاتادى.
4. جازىقتاردىڭ وزگەرۋى. جازىقتاردا ىشكى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن باياۋ تەربەلىس قوزعالىستارى بايقالادى.
جازىقتار سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن ءار ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى.
فيزيكالىق كارتاعا قاراساڭدار، وزەندەر مەن ولاردىڭ سالالارى جەر بەتىن تىلىمدەپ اعىپ جاتقانىن بايقايسىڭدار. وزەن سۋى تابانىن جانە جاعالارىن شايىپ، اڭعار جاسايدى. جازىقتىق وزەندەرى جان-جاعىنا بۇرالاڭداپ اعاتىندىقتان اسا كەڭ اڭعارلار تۇزەدى. نەعۇرلىم ەڭىستىگى ۇلكەن بولسا، سوعۇرلىم وزەن جەر بەتىن كوبىرەك جىرىمداپ، وزگەرتەدى.
جازىقتاردى كوكتەمدە ەرىگەن قار سۋى مەن نوسەر جاڭبىردان پايدا بولعان بەتكى اعىستار قاتتى تىلىمدەيدى. ۋاقىتشا اعىستاردىڭ ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە جىرالار مەن سايلار تۇزىلەدى. جىرا ادەتتە وسىمدىگىنەن ايرىلعان جالاڭاش بەتكەيلەردى سۋدىڭ جىرۋىنان پايدا بولادى. جىرانىڭ بەتكەيلەرى تىك جارلى، باس جاعى تارامدالىپ كەلەدى. ەگەر ۋاقىتىندا شارا قولدانباسا، جىرا ءارى قاراي تارامدالىپ ۇلعايا بەرەدى دە، شارۋاشىلىققا پايدالاناتىن جەرلەردى، ياعني ەگىستىكتىڭ، باۋ-باقشانىڭ ورنىن، جولدى تىلىمدەپ بۇلدىرەدى، ءتۇرلى قۇرىلىستارعا زالال كەلتىرەدى. ونىڭ ۇلعايۋىن توقتاتۋ ءۇشىن باس جاعىنا كوڭ، قيىرشىق تاس توگەدى، تۇبىنە جانە بەتكەيلەرىنە شىم توسەپ، وسىمدىك وسۋىنە جاعداي جاسايدى.
ساي دا – جىرا سياقتى ۇزىنشا ويىس. ونىڭ جىرادان ايىرماسى بەتكەيلەرى تۇيەتايلى، تابانى مەن بەتكەيلەرى شىمدى كەلەدى دە، ءشوپ جانە بۇتا وسىمدىكتەرىنىڭ وسۋىنە قولايلى بولادى.
جازىقتار جەل ارەكەتىنەن دە كوپ وزگەرەدى. جەل قاتتى جىنىستاردى بولشەكتەپ، ۇگىندىلەرىن ۇشىرىپ اكەتىپ وتىرادى. شولدەردە، دالالاردا، جىرتىلعان جەرلەردە، تەڭىز جاعالارىندا جەلدىڭ ارەكەتى كۇشتى جۇرەدى.
تەڭىزدىڭ نەمەسە ۇلكەن كولدىڭ جايداق جاعالاۋىنا بارىپ قاراساڭدار، تولقىن ايداپ شىعارىپ تاستاعان قۇم شوگىندىلەردىڭ ءۇيىلىپ جاتقانىن كورەسىڭدەر. سۋ ايدىنىنان سوققان جەل قۇرعاق قۇمدى وڭاي ۇشىرىپ الىپ كەتەدى. قۇم تۇيىرشىكتەرى الدىنان كەدەرگى (بۇتا، تاس، ت. س. س.) كەزدەسكەنگە دەيىن جەلگە ىلەسىپ سىرعي بەرەدى. كەدەرگىگە جينالعان قۇم بىرتە-بىرتە جەل جاق بەتكەيى تۇيەتايلى، ىق جاق بەتكەيى تىك، ۇزىنشا جال تارىزدەس توبەگە اينالادى. توبەنىڭ تومەنگى ەكى جاق شەتى ىققا قاراي سوزىلىپ، ايشىق تارىزدەس پىشىنگە يە بولادى. مۇنداي قۇم توبەلەر شاعىل دەپ اتالادى.
شاعىلدىڭ بيىكتىگى جاعاعا جينالعان قۇمنىڭ مولدىعىنا جانە جەلدىڭ كۇشىنە بايلانىستى 20 – 30 م-دەن 50 – 100م-گە دەيىن بارادى، كەيدە ودان دا اسىپ كەتەدى.
جەل شاعىلدىڭ جەل جاق بەتكەيىندەگى قۇم تۇيىرشىكتەرىن ۇشىرىپ، ىق جاعىنا تۇسىرە بەرەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە شاعىل ۇنەمى العا قاراي جىلجىپ وتىرادى.
ۇلكەن شاعىلدار جىلىنا 1 مەتردەن 20 مەترگە دەيىن سىرعىپ، ورنىن اۋىستىرادى، ال شاعىن شاعىلدار قاتتى داۋىلداردا تاۋلىگىنە 2 – 3م-گە دەيىن سىرعيدى. جىلجىعان شاعىلدار ورماندى، ەگىستىكتى، باقتاردى، ەلدى مەكەندەردى باسىپ قالادى.
قۇمدى شولدەردە جەلدىڭ ارەكەتىنەن ۇيىلگەن، شاعىلعا ۇقساس قۇم توبەلەردى بارقان دەيدى (44-سۋرەت). شاعىلدار تەڭىز، كول نەمەسە وزەن سۋى اكەلىپ ۇيگەن قۇمنان تۇزىلسە، بارقاندار شولدەگى جەرگىلىكتى تاۋ جىنىستارىنىڭ ۇگىلۋىنەن ۇيىلگەن قۇمنان تۇزىلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بارقاندار سولتۇستىك ارال ماڭىندا، قىزىلقۇمدا، كاسپيي ماڭى ويپاتىندا، وڭتۇستىك بالقاش ماڭىندا تارالعان. بارقانداردىڭ بيىكتىگى ادەتتە 15 – 20م-دەي بولادى، جەر شارىنداعى اسا ءىرى قۇمدى شولدەردە، مىسالى، ساحارادا، ورتالىق ازيادا، اۋستراليادا ونىڭ بيىكتىگى 100 – 120م-گە دەيىن بارادى.
شاعىل سياقتى بارقاندار دا جەلدىڭ اسەرىنەن جىلجىپ، كوشىپ وتىرادى. شاعىن بارقاندار جىلىنا 100 – 200م-گە، ال ىرىلەرى 30 – 40م-گە جىلجيدى. قۇمنىڭ كوشۋىنە كوپ جاعدايدا ادامنىڭ ءوزى سەبەپكەر بولادى. ءوسىپ تۇرعان بۇتالاردى وتىنعا كەسۋ سالدارىنان، مالدى كوپ جايىپ، جايىلىمدى توزدىرۋدان وسىمدىگى جويىلعان قۇم توبەشىكتەرى كوشپەلى قۇمعا اينالىپ كەتەدى.
شاعىل مەن بارقاننىڭ كوشۋىن توقتاتۋ ءۇشىن ولاردىڭ جەل جاعىنداعى تۇيەتايلى بەتكەيلەرىنە شولگە ءتوزىمدى بۇتا جانە ءشوپ وسىمدىكتەرى ەگىلەدى. توبەلەردىڭ ارالارىنداعى قازانشۇڭقىرلارعا اعاش وتىرعىزىلادى.
جاڭا ساباق بويىنشا بەكىتۋ سۇراقتارى:
1. جازىق دەپ نەنى ايتادى؟ جازىقتىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟ 2. بيىكتىگىنە قاراي جازىقتار قالاي اجىراتىلادى؟ 3. ماتىندە اتالعان جازىقتاردى فيزيكالىق كارتادان تابىڭدار. 4. ەگەر وزدەرىڭ تۇراتىن ەلدى مەكەن جازىقتا ورنالاسقان بولسا، ونىڭ جەر بەدەرىنە سيپاتتاما بەرىڭدەر. جازىقتىڭ جەر بەدەرىنە جانە بيىكتىگىنە قاراي قانداي تۇرگە جاتاتىنىن انىقتاڭدار. شارۋاشىلىقتا قالاي پايدالانىلاتىنىن ەرەسەك ادامداردان سۇراستىرىپ بىلىڭدەر. 5. جازىقتاردىڭ جەر بەدەرىنىڭ وزگەرۋىنە قانداي كۇشتەر جانە قالاي اسەر ەتەدى؟ جاۋاپتارىڭدى ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەڭدەر. 6. وسىمدىك وسكەن بەتكەيلەردىڭ توپىراعىن اعىن سۋ نەلىكتەن شايىپ كەتە المايدى؟ 7.* قۇمدى جەر بەدەرى قازاقستاننىڭ قاي بولىگىندە كوپ تارالعان جانە ول نەلىكتەن؟
جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ:
1 تاپسىرما.
گەوگرافيالىق ديكتانت.
1. جەر بەتىنىڭ تەگىس نەمەسە بەلەستى بولىپ كەلگەن، جەكە بولىكتەرىنىڭ بيىكتىگى جونىنەن شامالى ايىرماشىلىقتارى بار كەڭ القابى ------------ دەپ اتالادى.
2. كوكجيەك سىزىعى جان-جاقتان بارىنە ءتۇزۋ سىزىق بولىپ كورىنەتىن جازىق -------------. توبەلى جازىقتاردا ------------------------------------------------------------------ -- كەزدەسەدى. تەڭىز دەڭگەيىنەن ەسەپتەگەندە بيىكتىگى 200م-دەن تومەن جازىق ----------------- دەپ اتالادى. جەر شارىنداعى ەڭ ءىرى ويپات ----------------------.
3. جەل جاق بەتكەيى تۇيەتايلى، ىق جاق بەتكەيى تىك، ايشىق تارىزدەس قۇم توبەلەر ---------------------------- دەپ اتالادى. ۇلكەن شاعىلدار جىلىنا ---------- قوزعالادى.
2-تاپسىرما. سىزبانى تولتىر
3-تاپسىرما. سۇراقتى دۇرىس جاۋابىمەن سايكەستەندىر
ۇيگە تاپسىرما: §22 تۇسىنىك ايتۋ 43-سۋرەتتى سالۋ، تاقىرىپ سوڭىنداعى سۇراقتارعا داپتەرگە جازباشا جاۋاپ جازۋ.
باعالاۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
