InfoHub Logo

قازاقتىڭ ىزگىلىك پەداگوگيكاسىنىڭ اتاسى
2. قازاقتىڭ ىزگىلىك پەداگوگيكاسىنىڭ اتاسى بالاساعۇني ءجۇسىپ حاس حاجيپ (1020 ج. ش. - ءو. ج. بەلگىسىز) – ورتاازيالىق اقىن، عالىم. بالاساعۇنيدىڭ بىزگە جەتكەن ەڭ ءىرى تۋىندىسى – 1069 جىلى جازىلعان «قۇتادعۋ بىلىك» («قۇت اكەلەتىن ءبىلىم») داستانى. «قۇتادعۋ بىلىك» - ءحى عاسىرعا دەيىنگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ قوعامدىق وي - ساناسىندا ورىن العان رۋحاني قۇبىلىستاردى تۇتاس قامتىعان كوركەم شىعارما، ءارى ادامداردى ادامگەرشىلىكتىڭ ابزال قاسيەتتەرىنە باۋلي - تىن ەتيكالىق - پەداگوگيكالىق، ساياسي - فيلوسو - فيالىق تراكتات. ءومىرى تۋرالى مالىمەتتەر از ساقتالعان، فيلوسوفيا، ماتەماتيكا، مەديسينا، استرونوميا، استرولوگيا، ونەرتانۋ، ادەبيەتتانۋ، ءتىل ءبىلىمى، تاعى باسقا عىلىم سالالارىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان، ءجۇسىپ بالاساعۇني بۇل داستانىن حيجرا ەسەبىمەن 462 ج.، قازىرگى جىل ساناۋ بويىنشا 1070 ج. جازىپ بىتىرگەن. (18 اي بويى جازعان) داستاندى “حانداردىڭ حانى” – قاراحاندار اۋلەتى مەملەكەتىنىڭ (942 – 1210) نەگىزىن سالۋشى ساتۇق قارا بۇعرا حانعا (908 – 955) تارتۋ ەتەدى (ق. اۋليە اتا). سول ءۇشىن حان ءوز جارلىعىمەن ج. بالاساعۇنيعا “حاس حاجيب” – “باس ءۋازىر” نەمەسە “ۇلى كەڭەسشى” دەگەن لاۋازىم بەرگەن. قاراحان اۋلەتى بيلىك جۇرگىزگەن داۋىردە ۇلان - عايىر ولكەنى الىپ جاتقان وسى مەملەكەتتىڭ باسقارۋ ءتارتىبىن بەلگىلەيتىن ەرەجەلەر، سونداي - اق، قوعام مۇشەلەرىنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن ايقىندايتىن ءتيىستى زاڭدار جوق ەدى. مىنە، ەلدەگى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىمەن ءجۇسىپ بالاساعۇني ءوزىنىڭ “قۇتتى بىلىك” داستانىن جازدى. دەمەك، داستان بەلگىلى ءبىر ماعىنادا ەلدەگى اتا زاڭ (كونستيتۋسيا) قىزمەتىن اتقارعان. ءجۇسىپ ءبالاساعۇنيدىڭ داستاندا پاتشالار مەن ۋازىرلەردىڭ، حان سارايى قىزمەتكەرلەرى مەن ەلشىلەردىڭ، اسكەرباسىلار مەن نوكەرلەردىڭ، تاۋىپتەر مەن اسپازداردىڭ، ديقاندار مەن مالشىلاردىڭ، ت. ب. قوعام مۇشەلەرىنىڭ مىنەز - قۇلقى، ءبىلىم دارەجەسى، اقىل - پاراساتى، قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى قانداي بولۋ كەرەكتىگىن جەكە - جەكە بايانداپ شىعادى. اقىن مورال فيلوسوفياسىن ارقاۋ ەتىپ، ادىلەت، باقىت، اقىل، قاناعات سياقتى ەتيكالىق كۇردەلى ۇعىمعا ءمان بەرەدى. ولارعا ءتورت كەيىپكەردىڭ تۇرىكشە اتىن قويادى. كۇن نۇرى سياقتى بارشا الەمگە ورتاق جىلىلىق شۋاعىن تاراتاتىن بولعاندىقتان ادىلەتتى - كۇنتۋدى (پاتشا ) دەپ اتايدى. باقىت پەن بايلىق، مولشىلىق، داۋلەت پەن مانساپ - شەن ماعىناسىن قامتيتىندىقتان باقىتتى - ايتولدى (ءۋازىر) دەپ ايعا بالاعان. ويتكەنى داۋلەت پەن باقتا اي سەكىلدى بىردە تولىسىپ، بىردە ورتايىپ، كەيدە ءتىپتى كىشىرەيىپ ادام بالاسىنىڭ قولىنا قونباي كەتەتىن بولعاندىقتان ونى باقپەن تەڭەستىرگەن. ال اقىلدى وعدىرمىش - (ءۋازىردىڭ ۇلى)، قاناعاتتى - وزعىرمىش (ءۋازىردىڭ كەنجەسى، قىز بالا) دەپ اتاعان. وسىلايشا ءتورت كەيىپكەردىڭ ارا قاتىناسى ءبىر - بىرىنە سۇراق - جاۋاپ ارقىلى شەشىلىپ، ءار ماسەلە وسىلاردىڭ دۇنيەتا - نىمى تۇرعىسىنان الىنىپ، اۆتوردىڭ ايتپاق بولعان يدەياسى بارىنشا كەڭ تۇرعىدا سۋرەتتەلەدى. ونىڭ يدەياسى – ادامداردى باقىتتى ەتۋ. باقىتتى ادامدار، وزگە ادامداردىڭ ءوزى تۋرالى نە ويلايتىنىن ۋايىمدامايدى، بارلىعىنان جاقسىلىق كورۋگە تىرىسادى، ءارقاشان كەڭپەيىل جانە ريزا، وسى ساتپەن ءومىر سۇرەدى، وسى ءومىردىڭ ءبارى كەمەل ەمەستىگىن بىلەدى، قورشاعان ورتاعا ءوز ۇلەسىن قوسادى، ۇنەمى جادىراپ، كۇلىمسىرەپ جۇرەدى، تانىپ – ءبىلۋىن توقتاتپاي، جالعاستىرا بەرەدى. داستاندا نەگىزىنەن تاركى دۇنيە جولىنا تۇسكەندەردىڭ مۇر - اتى - بەندەلىكتىڭ كامالاتتىعىن تەرىستەۋ مەن ومىرگە قۇشتار ىزگىلىكتى كوزدەگەن كاميل نيسان (تولىق ادامدى) ماداقتاۋ جاعى باسىم جاتادى. ج. ءبالاساعۇنيدىڭ «قۇتتى بىلىك» پوەماسى قازاق حالقىنىڭ يمانيپەداگوگيكا تاريحىندا ەرەكشە ورنى، قوعامدىق ساياسي ءمانى بار، ادامدى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار اياسىندا تاربيەلەي الاتىن ءتۇرلى ەرەجەلەر مەن زاڭداردى ادەت - عۇرىپتار، الەۋمەتتىك - ەكونومي - كالىق، مادەنيەت جانە ت. ب. ماسەلەرىن ءوز ءداۋىرىنىڭ تالاپ - تىلەكتەرى تۇرعىسىنان جوعارى دارەجەدە كورسەتە بىلگەندىگى بۇگىنگى قوعامدىق الەۋمەتتىك پەداگوگيكالىق سۇرانىس - تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەتىن رۋحاني قۇندى مۇرا دەپ باعالايمىز. مۇنداعى ءتورت كەيىپكەردىڭ ۇشەۋىن (ادىلەت، اقىل، باقىتتى) ج. بالاساعۇني ادام بالاسىنىڭ ءومىر بويى تالپىنىپ كۇرەسىپ كەلەتىندىگىن بىلسەم، ۇيرەنسەم، كورسەم دەگەننىڭ ءبارى اقىلعا، بىلىمگە، ال شىندىقتى ىزدەۋ ادىلدىككە ءتان قاسيەت ەكەنىن، سول ارقىلى جوعارى مارتەبەگە جەتىپ، ۇنەمى دارقىن بولاشاققا ۇمتىلۋ، جاڭانى، وزگەرىستى قاجەتسىنۋ باقىتقا ءتان قاسيەت ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى. ال قاناعاتتى ءبولىپ قاراستىرۋى - ونى ءومىردىڭ بار قىزىعىن قاناعات تۇتقان ادامدىقتىڭ دۇرىس ارەكەتى دەپ تۇسىنۋىنەن ادامنىڭ ادامدىعىن بىلدىرەتىن نەگىزگى ءۇش قاسيەت دەگەن پىكىردە بولعانىن كورەمىز. ۇلى دانىشپاندار مەن عۇلامالار دۇنيەدەگى ءبىر اللا، جاراتۋشىدان وزگەنىڭ ءبارىن دە بايانسىز دەپ تاۋىپ، تانىپ، وتپەلى ومىردەن جۇبانىش ەتەر وشپەيتىن، ولمەيتىن، باياندى بوپ قالار تىرەك ىزدەگەن. ول تىرەك ىزگىلىك دەپ تانىلىپ، ىزگىلىك تۋرالى ءتۇيىندى وي تاماشا ويلار ايتىلعان. ىزگىلىك – ادامدىقتىڭ نەگىزى، ءارى ادامگەشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ جيىنتىعى. قۇت پەن ىزگىلىك – ەگىز ۇعىم. قۇت پەن باقتىڭ ءبىر جەردە تۇراقتاماي، كوشىپ - قونعان كەزبە كۇيى زامانىنا، ادامىنا قاراي قالىپتاسقان سالىستىرمالى، شارتتى تۇسىنىك. كورگەن كوز، ەستىگەن قۇلاق ءسويتىپ ءتۇيىن تۇيگەن تانىمدا جازىق جوق. ادامدىق قاسيەت پەن تىرلىكتىڭ شىڭىنا شىعىپ، باسىنداعى باعىن ماڭگىلىك ەتكەن ادام از. سودان دا قۇت پەن ب ا ق وزىنە جايلى ورىن تاپپاي، ىزگىلىك ىزدەپ، شارق ۇرىپ كەزبە اتانعان. ال ىزگىلىك - ماڭگىلىك كەپىلى. ءجۇسىپ بالاساعۇن تانىعان كىسىگە تۇپكى وي - ارمانى ىزگىلىك ەكەنىن بايقاتادى.. داستاننىڭ اتى «قۇتتى بىلىك» بولسا، سول قۇتپەن باقتى تاباتىن بىلىك – ىزگىلىك. ءار ءتۇرلى استارلى ويلار مەن تۇسىنىگى تەرەڭگە تارتىپ كەتەتىن ءتۇرلى تانىم تاراۋلارىن تاراتىپ باقساق، تاعى دا سول ىزگىلىكتىڭ قاسيەتىن تاني تۇسەمىز. ىزگىلىك – ج. بالاساعۇننىڭ ەڭ باستى ايتار ويى.. ءاربىر كەيىپكەر ءوز اتى مەن زاتىنا اينالعان ۇعىم، قاسيەتتى تانىتۋ قامىندا كورىنەدى. ايتولدى – قۇت - بەرەكە، باقتىڭ كورىنىسى. وقيعا مەن اڭگىمە - سۇحباتتىڭ باستالار تۇسىندا ايتولدى تىرلىگى تاقۋالىققا جاقىن ەدى. بىردە ءوزىن - ءوزى سوگىپ قامىققان؛ ونەرىم - مىڭ، قالدىم وقشاۋ حالىقتان! نەگە مۇندا بەكەر ءجۇرىپ قۋرايىن... ونىڭ بەتىن بۇل ءومىردىڭ ىسىنە قاراتقان – ءقۇنتۋدى بەكتىڭ ىزگىلىگى. قۇت - بەرەكە، ب ا ق بەينەسىندەگى ايتولدىنى ءتانتى ەتكەن بەك سارايى ەمەس، ونىڭ ىزگىلىگى. كەلىپ جەتتى ەلىك تۇرعان ورداعا، اقىل - ءدىلى كۇتكەن تىلەك ورنىنا. ەسىگىنە تابىنعالى كەلدىم مەن، قىزمەتىنە ءوزىمدى ارناپ بەرگىم كەپ. داستانداعى ىزگىلىككە قۇشتارلىقتىڭ باسى وسى. حالىقتىڭ سونشالىق قۇدىرەتتى، كيەلى كورەتىن قۇت - بەرەكە، باعى – ىزگىلىكتىڭ ق ۇلى ەكەن. قىزمەتشىمىن، بوساعا - ورنىم، اتىم - قۇل، ءىسىم – قىزمەت، كىسىلىككە جاقىنمىن. كۇنتۋدى بەك – ىزگىلىك جولىندا جۇرگەن ادام. ايتولدى دا بەك بەينەسىندەگى ىزگىلىككە قۇشتار. ايتولدىنىڭ كۇنتۋدى بەككە كورسەتكەن قىزمەت، ىقىلاستى كوڭىلىنەن قۇت - بەرەكەنىڭ ىزگىلىككە قوناتىنىن ۇعامىز. كۇنتۋدى بەك تە ايتولدى مەن ونىڭ تۋىستارىن ىزگىلىكتى قۇرايتىن ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەرى ءۇشىن قادىرلەيدى. اڭگىمە - سۇحبات بارىسىندا دا ىزگىلىككە ىڭكارلىك ءجيى ايتىلادى.... ىزگى جۇرەك ىزگىلىككە بۇلقىنار، اسىل تەكتى تازالىققا ىنتىزار.... ىزگىلىككە ىڭكار ادام بالاسى، ارداقتايمىن، بولسا كىسى ساراسى.... كىسى كوڭىلى ىزگىلىكتى ۇناتار، ۇمىتپەنەن ءوزىن - ءوزى جۇباتار. داستاننىڭ قۇرىلىمىندا سيمۆولدىق سيپات ەرەكشە ورىن الادى. ادىلەت بەينەسىندەگى كۇنتۋدى – ىزگىلىكتىڭ ساقشىسى. ونىڭ بەك، ەلىك سيپاتىندا كەلۋى قۇت - بەرەكە، اقىل - وي، قاناعات - راقىمنىڭ ىزگىلىككە كىرىپتار، ىزگىلىككە قۇشتار ەكەنىن كورسەتەدى. اقىن ىزگىلىكتى بەك بەينەسىندە الۋ ارقىلى ونىڭ مارتەبەسىن بيىك ەتىپ وتىر. داستانداعى ىزگىلىكتىڭ ءقادىر - قاسيەتىن تانىتار كوركەمدىك ءبىر دالەل وسى.... جەردى ءوپتى دە، ايتولدى تۇرەگەلدى، ءادىل تورە ءوزىڭسىڭ، دەمەر ەلدى! ۇلىق بولدىڭ – جاسىڭ ۇزاق بولعاي - دى، ىزگىلىكسىڭ - باسىڭ ەسەن بولعاي - دى. ىزگىلىك پەن بەك ءبىر - بىرىنەن تۋىنداپ، بىرىنەن ەكىنشىسى تانىلاتىن تۋىس ۇعىمدار. كۇنتۋدى بەك ءاربىر ءىس - ارەكەتى، وي - نيەتى، سوزىمەن ىزگىلىكتى تانىتادى. سوندىقتان دا بەككە كورسەتىلگەن كول - كوسىر قۇرمەت، رياسىز كوڭىلدەن ىزگىلىككە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ۇعامىز. اقىن قولدانعان كوركەمدىك ءادىستىڭ شەشىمى وسى. ىزگىلىكتىڭ بەك بەينەسىندە كەلۋى – سول كەزدەگى ءۇش ءىرى تانىمنىڭ توعىسىپ، تۇيىندەلگەن تۇسى. شاريعاتتى ۇستانعان يسلام دىنىندە پاتشا قۇدايدىڭ كولەڭكەسى سانالادى. قۇدايدىڭ كوپ ەسىمىنىڭ باسىم كوپشىلىگى راقىمدى، ءسۇيۋشى، قامقور، ىزگى دەگەنگە سايادى. سوپىلىق تانىمدا دا جۇرەكتىڭ، ءسۇيۋدىڭ قاسيەتى ەرەكشە كورىنەدى. ءسۇيۋ – ىزگىلىكتىڭ بەلگىسى. ءال - كيندي، ءال - فارابي، ين - سينا، يبن - رۋشدي ەڭبەكتەرىمەن بايلانىستى كورىنەتىن عىلىمي تانىم دا جان سىرىنا ءۇڭىلۋ ارقىلى نەگىزىنەن ىزگىلىكتى ناسيحاتتايدى. داستاننىڭ باستى يدەياسى ءتورت پرينسيپكە نەگىزدەلگەن. ءبىرىنشىسى، مەملەكەتتى دۇرىس باسقارۋ ءۇشىن قارا قىلدى قاق جاراتىنداي ءادىل زاڭنىڭ بولۋى. ەكىنشىسى، ب ا ق - داۋلەت، ياعني ەلگە قۇت قونسىن دەگەن تىلەك. ءۇشىنشىسى، اقىل – پاراسات. ءتورتىنشىسى، قاناعات - ىنساپ ماسەلەسى[1]. ءجۇسىپ ءبالاساعۇنيدىڭ قوعام تۋرالى ويلارىندا، ياعني قازىرگى تۇسىنىكتەگى الەۋمەتتىك فيلوسوفياسىندا ادىلەت، باقىت، اقىل جانە قاناعات رەتىندە بەينەلەنىپ، “قۇتتى بىلىكتىڭ” ءتورت كەيىپكەرىنىڭ بويىنا جيناقتالعان. بىلىمگە مولىنان سۋسىنداعان ادام عانا كوپ نارسەگە قول جەتكىزە الادى. ونىڭ پىكىرىنشە، ءبىلىم – دانالىق، دەنساۋلىق جانە جان تولىسۋى. ءجۇسىپ ءبالاساعۇنيدىڭ ويىنشا، قوعام قۇرىلىمىنداعى كەمەلدىكتىڭ ولشەمى الەۋمەتتىك ءتارتىپ بۇزىلعاندا عانا كوزگە تۇسە باستايدى. سول كەزدە جاڭا مۇراتتار مەن ۇراندار پايدا بولىپ، حالىق قولداۋىنا يە بولادى. ول قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ كەمەلدىگىن جەكە ادامنىڭ بوستاندىعى، تاۋەلسىزدىگى انىقتايدى دەپ سانادى. ول ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك فيلوسوفياسىندا قوعامداعى كەمەلدىكتىڭ نەگىزدەرى مەن ءىس جۇزىندەگى كورىنىستەرىن ءوزارا تىعىز بايلانىستا قاراستىرادى. ءجۇسىپ ءبالاساعۇنيدىڭ ءوز ەڭبەگىندە زەردەگە ايرىقشا توقتالعان. “قۇتتى بىلىكتە” ول، ەڭ الدىمەن، دانالىق ياعني قازىرگى تۇسىنىكتەگى تەوريالىق زەردە تۋرالى وي تولعاپ، دانالىق تابيعاتىن، ونىڭ ەرەكشەلىگىن، تۋا بىتكەن قابىلەتتەر مەن كەيىنگى ءبىلىم جيناقتاۋداعى ادامنىڭ ءوز ءرولى، تانىم پروسەسىندە اقيقاتقا ۇمتىلۋ، ت. ب. ماسەلەلەردى قاراستىرادى. ويلاۋ قىزمەتى تەك ادامعا عانا ءتان، جانۋارلاردا جوق قاسيەت دەپ بىلەدى ول. ەگەر سەزىم الدامشى بولسا، وندا وعان تولىق سەنۋگە بولمايدى، ال اقىل، زەردە ءارقاشان ادامعا قىزمەت ەتەدى، ونىڭ جالعاندىعى جوق. “قۇتتى بىلىكتىڭ” نەگىزگى ايتار ويى – ادامنىڭ ادامي جەتىلۋى مەن كىسىلىك كەمەلدەنۋى، سول ارقىلى مەملەكەت پەن قوعامدى قۋاتتى، مىقتى، قۇتتى ەتۋ. كىسىلىك كەمەلدەنۋ جولىنا تۇسكەن ادام – ءوزىنىڭ قاسيەتىنە، قالىبى مەن نەگىزىنە مەيلىنشە جاقىن - داعان اسىل جان. داستان وقىرمانىنا قۇت - بەرەكەمەن، باقىتقا ءوز ادامگەرشىلىگىن اسىل ەتۋمەن عانا جەتۋگە بولاتىنىن ۇقتىرادى. ونداعى “ءوزىڭدى ساقتاۋ”، “ءوزىڭدى ۇمىتپاۋ” قاعيداسى ادامنىڭ ادام - شىلىعىن تانىتار قاسيەتى – ادامگەرشىلىك پەن كىسىلىكتى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. اقىن وتپەلى ءومىر مەن ءولىم جايىندا تەرەڭ تولعانادى. ونىڭ ويىنشا، وكىنىشتىڭ ەڭ اۋىرى ولشەۋلى ومىردە دۇنيە قىزىعى مەن ءتان تىلەگى جەتەگىندە كەتىپ، ءدىل تازالىعىن ساقتاي الماۋدان تۋادى، سوندىقتان ادام ءوزىنىڭ كىسىلىك قاسيەتىمەن بىرگە ءومىردىڭ وتكىنشىلىگىن دە ۇمىتپاۋى قاجەت. مۇنان وزگە ءجۇسىپ ءبالاساعۇنيدىڭ شىعارمالارىندا ىزگىلىككە قۇشتارلىق پەن ىڭكارلىك، سوپىلىق تانىمداعى اللانى ءسۇيۋ، الەم مەن ادام سىرىنا تەرەڭ بويلاۋعا ۇمتىلۋشىلىق بەلگىلەر ءتان. ول ءۇشىن ادام بالاسى — دۇنيەدەگى ەڭ باستى قۇندىلىق. ادامدى جاراتۋشى اللا تەك ونى عانا ەمەس، اي مەن كۇندى، كۇن مەن ءتۇندى، اسپان مەن جەردى، دالا مەن تاۋدى، قول مەن ەلدى دە دۇنيەگە اكەلدى، ءبىراق تەك ادامعا عانا تەڭىزدەيىن تەلەگەي اقىل، بىلىمگە بوي ۇردىرار زەردە، قايىرىمدى ءىس قىلدىرار ار - ۇيات پەن نامىس سىيلادى. بالاساعۇننىڭ ويىنشا، ەندىگى مىندەت — وسى ادام دەگەن اتاقتى جوعارى ۇستاۋ، وعان ساي ءومىر ءسۇرۋ. ول ءومىردى ادامعا اللانىڭ بەرگەن قارىزى دەپ تۇسىنەدى، وسى ءومىردى ءماندى كەشكەن ادام عانا قارىزىن قايتارا الادى. ويشىل عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ەگەر ادامدا ىزگىلىككە قارسى تۇراتىن بەلگىلەردى جەڭەتىن كۇش جوق بولسا، وندا ۇنامدى ساپالار جويىلادى، جوعالىپ كەتەدى. بۇل قۇندىلىقتار مەن ولاردىڭ قاراما - قارسىلىقتارىنىڭ حالىقتىق تۇسىندىرمەسى مىنالار: ءبىرىنشىسى – اقىل، ونى اشۋلانۋ، وشىگۋ كۇڭگىرتتەندىرەدى؛ ەكىنشىسى - دوستىق، ونى كۇنشىلدىك بۇزادى؛ ءۇشىنشىسى - ۇيات، ونى تويىمسىزدىق، اشكوزدىك جويادى؛ ءتورتىنشىسى - جاقسى تاربيە؛ وعان ناشار ورتا اسەر ەتۋى مۇمكىن؛ بەسىنشىسى - باقىت، ال ونى قىزعانشاقتىق بۇلدىرەدى.... ءجۇرسىن بەكتەر بەس نارسەدەن الىستاپ، ەسى بولسا، جۇرناق بولسا نامىستان. ۇشقالاقتىق - ءبىىر، ەكىنشىسى - ساراڭدىق، ءۇشىنشىسى - اشۋ، وعان ەگىز ناداندىق. قىرسىعىڭ – سور، بەتتى جەر عىپ جۇرگىزەر، بەسىنشىسى - وتىرىك، جەرگە كىرگىزەر. بەك بەسەۋدەن بويىن اۋلاق ۇستاسىن، ءبىلسىن سوندا باسىنان قۇس ۇشپاسىن. ەڭ قورلىعى – وزىمشىلدىك، زالىمدىق، ولار جۇقسا، ازعانى تەك قانىڭنىڭ،- دەگەن ۇزىندىدەن ادام بويىنداعى عۇلاما كورسەتكەن ادامگەرشىلىك، اسىل قاسيەتتەر مەن ازعىندىق جولعا تۇسىرەر جاعىمسىز قىلىقتاردى ايتادى. قاي زاماندا بولماسىن، زامانىنا قاراي جەكە تۇلعانىڭ بولمىسىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى ويلار مەن پىكىرلەر كوپشىلىكتى تولعاندىرىپ كەلگەنى راس. جەكە تۇلعانى قالىپ - تاستىرۋداعى كەمەلدىلىك، ءمىنسىز ادام بەينەسى تاربيەنىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشى رەتىندە قابىلدانىپ، قوعامدا جوعارى جاۋاپتى مىندەتتەردى اتقارۋعا لايىق دەپ تانىلعان. داستاندا اۆتور: «ادام جايلى باياندايىن ەندى مەن، ءقادىر تاپقان اقىل، ءبىلىم، يەسىمەن»،- دەيدى. ادام بالاسى جاراتىلىسىنان اقىلدى، ءبىلىمدى بولىپ تۋمايتىنىن بىلەمىز. بۇل قاسيەتتەر ادامعا ەڭبەك ارقىلى كەلەدى. وتباسىنداعى ءتالىم - تاربيە، قورشاعان ورتادا بولىپ جاتقان جاقسى - جامان قۇبىلىستار، قوعامدىق قۇرىلىس، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى – وسى فاكتورلاردىڭ ءبارى دە ادام بالاسىنا اسەر ەتپەي قويمايتىنى شىندىق. ال، وسى تولىپ جاتقان جاقسى - جاماندى قۇبىلىستاردى اجىراتۋ ءۇشىن بىرىنشىدەن، نەگىزى مىقتى قالانعان تاربيە مەن ءبىلىم قاجەت. سوندا عانا جۇمىر باستى پەندە اقىلمەن، ويمەن، پاراساتتىلىقپەن جاقسى - جاماندى اجىراتا الادى. زاڭ الدىندا ءبارى بىردەي مەن ءۇشىن، كوسەم ءادىل. بولمايدى ەشبىر كەلىسىم... ءبىل، ءادىل زاڭ – باسقارۋدىڭ تۇعىرى، بەگى ءادىل مە؟! بەرىك ەلدىڭ جۇلىنى! بەك ەلىندە تۋرا زاڭدى ۇستاسا، بار تىلەككە جەتەر قولى قىسقاسى. وسى قاعيدا ورىندالسا قوعامدا، ادىلدىك ورناپ، دەموكراتيا ومىردە سالتانات قۇرار ەدى. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىگى» فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور الما قىراۋباي قىزىنىڭ «ەجەلگى ادەبيەتىندە» اناعۇرلىم كەڭ اۋماقتا تالدانادى.. الما قىراۋباي قىزى «قۇتتى بىلىك» داستانىن: «ادام. ونىڭ كەمەلدەنۋ جولدارى. «كەمەل مەملەكەت» ارمانى» دەپ قاراستىرادى. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ ويىنشا، ادام بالاسىنىڭ ءقادىر - قاسيەتى ءبىلىمى مەن اقىلىندا. بۇل - ادامنىڭ جەتىلىپ، كەمەلدەنۋىنىڭ العاشقى جولى. عىلىم ىزدەۋ - مۇسىلماننىڭ ءبىر پارىزى. اقىل قايدا بولسا، ۇلىلىق تولادى، ءبىلىم كىمدە بولسا، سول بىلىكتى بولادى. ءتىلدىڭ پايداسى مەن زيانى بىردەي ەكەنىن ءبىلۋ: كوپ سويلەمە، از ايت بىرەر ءتۇيىرىن، بىرەر سوزبەن شەش تۇمەن ءسوزدىڭ ءتۇيىنىن. ءناپسىڭدى تىي، سابىرلى بول، شاراپ ىشپە: ىشىمدىكپەن مال - داۋلەتىڭ شاشىلار، زيناقوردىڭ ار - ۇياتى اشىلار.. «قۇتتى بىلىكتىڭ» ەڭ نەگىزگى كوتەرگەن ماسەلەسى - ادامگەرشىلىك. ادامگەرشىلىكتىڭ سان سالاسى بار. ونىڭ ءبىرى - ءتىلدى تىيىپ ۇستاپ، ورىندى جۇمساي ءبىلۋ. ءتىل ەكى ءجۇزدى قانجار. تىلدەن ب ا ق قونادى، تىلدەن باس كەتەدى. ءتىل ارىستان ەسىك باققان اشۋلى، ساق بولماساڭ جۇتار، ەرىم باسىڭدى! ادامگەرشىلىكتىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى - بىلىمدە. ويتكەنى ءبىلىمدى ادام - اقىلدى ادام. اقىل تۇنەكتەگى شاممەن تەڭ. تۋىندىگەر سونىمەن بىرگە ادامگەرشىلىككە قاراما - قارسى قىلىقتاردان ساقتاندىرادى. ولار: جالعان ءسوز، ەكى سويلەۋ، شاراپقۇمارلىق، جۇگەنسىزدىك، زىمياندىق، ساراڭدىق، اششى ءتىل. مىنە، بۇلار - كىسىگە قۇت اكەلمەيتىن ەڭ ناشار قىلىقتار. جالپى اقىن ادامنىڭ كەمەلدەنۋ جولدارىن ايقىندايدى. ونىڭ بارلىق كورىنىستەرى ولەڭ جولدارىندا ايتىلادى جانە ونىڭ ساپالىق بەلگىلەرى تۇيىندەلگەن. بالاساعۇننىڭ ويىنشا ادام بالاسىنىڭ ءقادىر قاسيەتى - ءبىلىم مەن اقىلدا.... اقىل قايدا بولسا، ۇلىلىق بولادى. ءبىلىم كىمدە سول بىلىكتى بولادى. ىزگىلىك - ادامزات ءۇشىن ەڭ قاجەتتى قاسيەتى. ەلدىڭ باسشىسى ىزگى بولسا، حالقى دا ىزگى بولادى. ىزگىلىك - وڭ، ەسسىزدىك - سول، ءجۇزىڭ - ار، وڭىڭ - ۇجماق، سولىڭ - توزاق، ءبىلىپ ال. داڭق پەن داۋلەتكە شاتتانبا، ول ءبىر ورىندا تۇرمايدى. ءبىر ورىندا سۋ، ءسوز، داۋلەت تۇرمايدى، جيھانگەرلەر جۇرە بەرمەي تىنبايدى. ادىلەتتىڭ جولىن قۋ، شىنشىل بول. ءادىل بولساڭ قاراعا – اق، اققا جاق. ۇرپاقتارىڭ جاقسى اتىڭدى ساقتاماق. ساراڭدىق پەن اشكوزدىكتەن اۋلاق بول. قيدى تەرگەن سارىقپ قوڭىز سياقتى، ساراڭدىقتان اسقان نە بار ۇياتتى. يتتەردىڭ باسشىسى ارىستان بولسا، يتتەر دە ارىستانداي كۇركىرەر، ال ارىستانداردىڭ باسشىسى يت بولسا، ءيتتىڭ تىرشىلىگىن قىلار. تەكسىز كىسى ءۋازىر بولا المايدى. بەك قانداي بولسا، ءۋازىر دە سونداي. جامان - جاقسى تابىسپايدى ەشقاشان، ءتۇزۋ - قيسىق قابىسپايدى ەشقاشان.. نامىسشىل ەر بولنامىسشىل ەر جاۋدىڭ ءيسىن باسادى، نامىسسىز ەر جەر باۋىرلاپ قاشادى. ءوز پايداڭنان گورى، ەل پايداسىن ويلا. قايىرىمدى بول! ادام با ادام ءوز پايداسىن كۇيتتەگەنادام ناعىز ەل پايداسىن دىتتەگەن. ج. بالاساعۇنيدىڭ پەداگوگيكالىق وي - پىكىرىندەگى نەگىزگى باعىتتىڭ ءبىرى – ادامشىلىق، كىسىلىك ماسەلەلەرى. ونى مىنا «قۇتتى بىلىكتەگى» ايتولدى ءۋازىردىڭ ۇلى وگدۇمىشكە ايتقان سوزىنەن كورۋگە بولادى:... ءبىلۋ كەرەك ۇيات پەن ار نامىستى - ارلى بولساڭ الدىڭا اشىق قارارسىڭ. ارىڭدى اشساڭ اراڭدالىپ قالاسىڭ، ءبىلىم، مىنەز - بايلىعىڭ دا ىرىسىڭ. كىشىك بولساڭ جۇرتتى كوزگە ىلگەيسىڭ، وزىڭە دەگەن كىسىلىك - تىرلىكتىڭ بەلگىسى، كىسىلەرگە كىسىلىك – كىسىلىكتىڭ بەلگىسى، دەگەن جانە ت. ب. ناقىلدارىندا ءار ادامنىڭ بويىندا بار ار - ۇجدان داۋىسىن اجىراتۋ جانە ەستي ءبىلۋ قابىلەتتەرىن وياتۋعا، كۇندەلىكتى ومىردە دۇرىس ارەكەت ەتۋ قاسيەتتەرىن دامىتۋعا جانە جۇزەگە اسىراتىن ويلارىن، سوزدەرىن جانە ءىس - قيمىلدارىن رەتتەۋگە تالپىنىس بولۋ قاجەتتىگىن ايتادى. قازاق ۇعىمىندا، ولاردىڭ ءتۇپ تۇقيانىنان بەرى جالعاسقان حاس ءداستۇرى - كىسىلىك جانە كۇرەسكەرلىك. كىسى دەپ بەلگىلى بەت بەينەسى بار، كۇش قۋاتى، اقىل ويى تولىسقان، قازاقشا ويلاپ - سويلەپ، قۋانىپ - مۇڭايا الاتىن، ءسۇيىپ - جيرەنە بىلەتىن، كوڭىلى اسقاق، كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق – ۇلت وكىلى. دالىرەك ايتقاندا قازاقتىڭ ۇلت وكىلىن دايىنداپ، بەرەتىن ارناۋلى تەتىكتە وڭدەلگەن – ادام. قادىر مىرزا ءالى اتامىز: «كىسىلىك كىسى تاڭدامايدى. ول قوي باعىپ جۇرگەن قاتارداعى قازاقتان باستاپ، ەل باسقارىپ جۇرگەن ەلەۋلى ازاماتتارعا شەيىن، ءبىر دە بىرەۋىن جاتىرقامايدى. ءبىراق ول ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرمايتىن، ادامنىڭ ادام - ىنا عانا، سونىڭ جۇرەگىنە ۇيا سالاتىن قىمبات قاسيەت. ج. بالاساعۇن بابامىز: «دەسەڭ ءوزىڭ ءقادىر - قۇرمەت تابايىن، كىسىلەردى قادىرلەي ءبىل اعايىن. بىلگىڭ كەلسە كىسى ءاسىلىن انىقتاپ، كوڭىل، قىلىق، ءتىل - بۇل ءىستى تانىتپاق. كىسىلىككە كىسىلىك ەتكەن - ەر كىسى. اقىلدى - ەستى - كىسىلەردىڭ كىسىسى، بىلىمدىلەر - كىسىلەردىڭ كىشىسى.» بيلەر انتىنداعى:«كiسiلiككە قايشى iسكە قاراپ تۇرماۋ؛ كiسiلiككە قايشى سوزگە باس شۇلعىماۋ؛ كiسiلiككە قايشى بىلىققا باتپاۋ؛ كiسiلiك قاسيەتتi اقتاۋ، قۇدiرەتتi باپتاۋ»قازاق دۇنيەتانىمىنداعى «كىسى» سوزىنەن «كىسىلىك» ۇعىمى تۋىندايدى. «كىسىلىك» دەگەن ادامنىڭ نامىسى، وزىنە - ءوزى جاسايتىن قۇرمەتى، ءوزىن - ءوزى سىيلاۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيى، كىسىلىكسىز ادام - تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەن - ءمۇساپىر. كىسىلىكتەن ءبىر ايىرىلىپ قالعان سانانىڭ ەندىگى جەردە ءوز - وزىنە كەلىپ، تولىسۋى ەكى تالاي ءىس. ادامدار باسقانىڭ كوڭىلىن تابامىن دەپ ءجۇرىپ «كىسىلىكتەن» ايىرىلىپ قالۋعا بولمايدى، ويتكەنى، «كىسىلىك» ادامنىڭ وزەگى، ونى جەتىلگەن ادام دارەجەسىنە كوتەرە الادى كىسى - كىسىلىك قاسيەتىمەن انىقتالادى. كىسىلىك قاسيەتتى ۇلى دالانىڭ ۇلىق ۇستازدارىنىڭ قاي - قايسىسى دا سارالاپ كورسەتكەن. سونىڭ ىشىندە ج. بالاساعۇننىڭ ورنى ەرەكشە. ايتالىق، ۇلى ۇستاز: كىسىلىك - ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزگى تۇتقاسى، اداميلىقتىڭ بيىك شىڭىندا تۇراتىن قۇندى قاسيەت. ادامدى ادام ەتىپ قۇرمەتتەۋدىڭ، باعالاۋدىڭ بەلگىسى رەتىندەگى ساپالىق كورسەتكىشى،- دەپ كورىپ، كىسىلىككە ءتان سيپاتتاردى بىلاي ءبولىپ كورسەتەدى: «ءتىل - ادال سويلەپ، شىندىعىن ايتۋ؛ ادىلەت - ادىلدىكتى ساقتاۋ، ار - نامىستى قورعاۋ؛ جومارتتىق – قايىرىمدى، كەڭپەيىلدى، اقجۇرەك جانە قول كەڭ بولۋ؛ قايسارلىق - ەلىن - جەرىن قورعاۋ، جاۋدان ساقتانۋ.»ج. بالاساعۇني ادامنىڭ بويىنداعى كىسىلىك قاسيەتىن جوعارى قويا وتىرىپ، كىسى - ءدىلى، ءتىنى، نەگىزى - كىسىلىگىمەن عانا ادام دەگەن قۇرمەتكەيە ەكەندىگىن اشىپ كورسەتەدى: «كىسى ەكەنسىڭ، ءتىنىڭ سەنىڭ - كىسىلىك، كىسىلەرگە ادامدىق ەت كەشىرىپ... كىسىلىكپەن تانىتاسىڭ زاتىڭدى، كىسىلىكپەن شىعاراسىڭ اتىڭدى. كىسىلەردى كىسى ەتكەن كىسىلىك، كىسىلىكپەن اتى شىعار كىسىنىڭ.. كىسى ىزگىسى - قايرىمدى كەڭ كىسى، ەل ساراسى، كىسىلىكتىڭ بەلگىسى... ادىلدىك – قۇت. قۇت قۇرىعى - كىشىلىك. ادىلدىكتىڭ زاتى - تۇنعان كىسىلىك. ەلدىكتىڭ وزەگى - بىلىك، كىلتى - ءتىل، ءقادىر - قاسيەتى - كىسىلىك. عۇلامانىڭ «كىسىلىكتىڭ» ءمانىن اشىپ كورسەتۋ بويىنشا ايتقان دانالىق تاعىلىمدارى تىم تەرەڭ، ءارى قۇندى. تەكتى جاندى – كىسىلىككە جەتكىزۋ ءۇشىن - كىسىلىكتىڭ الىپپەسى رەتىندە ج. بالاساعۇني ءىلىمى باعالانۋى ءتيىس. ادام بالاسىنىڭ ادامگەرشىلىك قارىم - قاتىناسىنداعى اتاعا، رۋعا، ۇلتقا ءبولىپ، ادامدىق اسىل سەزىمدەرگە جول بەرمەي، كۇندەستىك، باقتالاستىق، دۇنيە تالاستىقتى تۋدىرۋعا، ادەپتى بۇزىپ، ادامگەرشىلىككە قيانات كورسەتىپ، قىلمىس جاساۋ تەكتى سىيلاماۋدان، ادامدىق قاسيەتتەردى قاستەرلەمەۋدەن تۋىندايدى. ج. بالاساعۇني تەكتىلىكتى تۇقىم قۋالاۋشىلىق شەڭبەرىنەن شىعارىپ، ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەت دەڭگەيىنە كوتەرەدى. ول تەكتىلىكتىڭ تۇقىم قۋالاۋ ارقىلى دا ادامنىڭ بويىنا تارايتىنىن جوققا شىعارمايدى. ونى مىنا وي - پىكىرلەرى دالەلدەيدى: ەلىك ويىن ماتەلدەدى، بالادى: «تەكتى ەردىڭ تەكتى ۇرپاعى قالادى!».. تەگى جاقسى بولسا، جاقسى ادام دا جاقسىلاردى قۇرمەت تۇتار ءاماندا. ىزگى جۇرەك ىزگىلىككە بۇلقىنار، اسىل تەكتى تازالىققا ىنتىزار. ىزگىلىككە ىڭكار ادام بالاسى، ارداقتايمىن، بولسا كىسى ساراسى. كىسى كوڭىلى ىزگىلىكتى ۇناتار، ۇمىتپەنەن ءوزىن - ءوزى جۇباتار. عۇلامانىڭ دانىشپان - دىعى تەكتىلىكتى تاربيە ارقىلى قالىپتاستىرۋعا بولاتىن تۇلعالىق ساپا رەتىندە انىقتاۋى بولىپ تابىلادى. ونىڭ نەگىزگى ءمانى -«اكەڭدى سىيلاساڭ، اتاڭدى قۇرمەتتەي بىلەسىڭ، باباڭدى قاستەرلەپ، بابانىڭ ونەگەسىن ورىندايسىڭ دا، ەلىڭە ەلەۋلى، حالقىڭا قالاۋلى، بۇكىل ادام بالاسىنا لايىقتى ارەكەتى مەن ادەپتىلىگى بار جان ەكەندىگىڭدى تانىتاسىڭ» دەگەن وي - ءتۇيىن: تەكتى اتانىڭ بالاسى تۋىس ىزدەيدى، تەكسىز اتانىڭ بالاسى ۇرىس ىزدەيدى. اسىل بولسا كىمنىڭ اتا - تەگى ەگەر، ودان ەلگە پايدا تيەر، سەنە بەر!. تەكسىز كىسى ءۋازىر بولا المايدى. تاربيەنىڭ جەتەكشى رولىنە سۇيەنە وتىرىپ، تەك - ادامدىق قاسيەت، ويتكەنى ءاربىر تۇلعانىڭ تەگى - ادام، سوندىقتان ونى تۇلعانىڭ بويىندا قالىپتاستىرۋعا بولادى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى: «بەكتەر ءسوزى ءتىلدى بۋىپ الماسىن، تەكتى ءسوزدىڭ تەك ءادىلىن ارناسىن... ىزگى ءىس ىستەسەڭ - تەكتى تىرلىك سۇرگەنىڭ، جاۋىزدىعىڭ - كورگە ءتىرى كىرگەنىڭ.» ۇرپاق تاربيەسىنە ايرىقشا ءمان بەرۋ ادامگەرشىلىككە جەتەلەيدى. كەڭ بايتاق ولكەمىزدە بۋىننان - بۋىنعا جالعاسىپ، ۇياتتىلىق، ادەپتىلىك، يماندىلىق، كورەگەندىلىك، مەيىرىمدىلىك، شاراپاتتىلىق ىزەتپەن ءىلتيپات تانىتىپ وتىرۋ – ادەپ نورمالارى، ۇلتتىق ءتالىمنىڭ ەڭ كوكەيتەستىسى. مىنە، سول قىمبات قاسيەتتەردىڭ ءبارى وت باسى، وشاق قاسىندا باستالادى. ءجۇسىپ بالاساعۇن وت باسى، بالا تاربيەسىنە كوپ كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ ىشىندە قىز بالانىڭ سىرت كوزدەن تاسا كۇتىمىن قاداي ايتقان. بۇل ءداستۇرلى قازاقي تاربيەدە: «قىز بالا وزىنە - ءوزى ۇكىدەي كىزعانۋى كەرەك. ۇكى تۇسكەن تۇگىن دە قىزعا - نىپ كومىپ تاستايدى»، - دەگەن ۇعىم - تۇسىنىكپەن ۇندەسەدى. ءجۇسىپ بالاساعۇن ايەل بالاسىن ءتورت تۇرگە بولەدى. ولار: سۇلۋ ايەل، اتاقتى ايەل، باي ايەل، ادال جار. سۇلۋدى العان ەر - كۇيەۋ ەمەس، كۇزەتشىگە اينالماق - «سۇلۋ العان جولداسىنان ايرىلادى» دەگەن ماقالمەن سايكەس كەلەدى. اتاقتى ايەلدى العان اتاعىنا تەلىنەدى. باي ايەل كۇيەۋىن دە مەنشىگىم دەپ قارايدى. ال، ادال، اقىلدى جاردى العان ەر قولىنا بايلىقتى دا، باقىتتى دا قوندىرادى. ءجۇسىپ بالاساعۇني ءوزى تۋعان تۇركى دۇنيەسى حالقىنىڭ سالتتارىن، ادەت - عۇرىپتارىن، ءداستۇر - لەرىن جاقسى بىلەدى، ونىڭ رۋحاني ومىرىنە تەرەڭدەي ەندى. كانداي دا ءبىر ۇلى پەداگوگ سەكىلدى ول ەنسيكلوپەديست - فيلوسوف، پسيحولوگ، تاريحشى، ەتنوگراف، بولا - تىن. تاربيەنىڭ تەوريالىق نەگىزىن: «كىمدە - كىم ەل - جۇرتىنان الماسا ءتالىم، ونى ۇيرەتە الماس ەشبىر ءمۇعالىم»- دەپ تۇيىندەگەن. ىزگىلىك تاربيەسىنىڭ ءتۇيىنى - ءار كىسىنى دە ىزگىلىك جاساۋعا ۇگىتتەۋ. «قۇتتى بىلىك» داستانى ادامي ءومىر – ىزگىلىك جاساۋ ەكەنىن ۇقتىرادى. ءومىردىڭ ءماندى، ءولىمى وكىنىشسىز بولۋى ىزگىلىكتەن. ادامنىڭ ومىردەن تابار قىزىعى ءبىرشاما كوپ بولسا دا، سونىڭ ەڭ وزەكتىسى، ءنارى ىزگىلىك ەكەن. ادامنىڭ تىرلىكتەگى كوپ قىزىقتان كوزى قارىعىپ، الدامشى دۇنيە مەن بايانسىز بايلىقتىڭ جەتەگىندە كەتپەي، ىزگىلىكتى جول ەتىپ ۇستانۋى – قاسيەتتىلىك، ادامنىڭ ادامدىق ەرلىگى. اقىننىڭ نەگىزگى ويى – وسى ىزگىلىكتى جول ەتۋ. ياعني ادامزاتتى ىزگىلىككە شاقىرۋ ادام، ءومىر، ىزگىلىك – ۇشەۋىنىڭ بولىنبەس بىرلىگىن تانىتۋ، سويتسە دە ىزگىلىكتىڭ ورنى وزگەشە. سەبەبى ادام دا، ءومىر دە ءوز كۇيىندە ىزگىلىكسىز قاسيەتتى دە قۇدىرەتتى كورىنبەيدى. ادام اتىن، ءومىر ءمانىن ساقتاۋشى – ىزگىلىك. ج. بالاساعۇننىڭ جۇباتار ۇلاعاتى كوڭىل جادىراتار اقيقاتى باسىم سوزدەردەن، تولعاندىرار ويلاردان، راقىمى ارتىق مىنەزدەن، ءجانناتقا جول اشاتىن تىلەكتەن، داۋلەت قۇراتىن قىلىقتار مەن ىستەن، ادامنىڭ ءوڭىن كىرگىزەتىن ادەت - عۇرىپ كەرۋەنىمەن تانىستىراتىن، ادامدى وزىمەن تابىستىراتىن كەڭەستەن، ەستىلەر مەن ەلدى تۇزەتەتىن ۇستانىمنان قۇرالادى. كەمەل ءقادىر - ۇلىلىق يەسىنىڭ قۇزىرلى ءمازىرى. ۇلىلىق - سەن، تولى قۇدىرەت - كۇش ەنسەڭ، سەنەن بولەك جوق وزىڭمەن تۇسەر تەڭ. جاراتۋشى - بار الەمدى وزىنە جاي ساناعان دارا، دانا، سارا، قوس دۇنيەنى انىق قولعا قاراتقان، اركىمنىڭ كوڭىلىنە جاقىن تانىمال. مۇڭلىق يەم! مەن ءبىر مۇڭلىق قۇلىڭمىن، كۇنامدى كەش، مەيىرىڭە جىلىندىر! مۇڭى جوق جاراتۋشى عانا كەشىرىمدى، مەيىرىمدى. جاڭا زاماندا جاڭىلعاندار تۇمەن ەدى. بەدەلدى ابىروي يەسى ۇرپاق قامىن جەگەندەردىڭ بىرەگەيى، جاس ۇرپاقتى جاڭساقتىقتان ساقتاماقشى ۇمىتكەردىڭ ۇلاعاتتىسى. قىڭىرلىقتىڭ كەزدەسۋى تەگىن ەمەس. قىڭىرلىق ەسسىزدىكتەن، بىلىمسىزدىكتەن، ناداندىقتان تۋىندادى. ەسسىزدىكتەن تەك جاۋىزدىق تۋادى، ال جاۋىزدىق، ىزگىلىكتى بۋادى. بىلىمسىزدەر بىلىكتىگە قاستىق قىلدى، جاۋ بولدى. كوڭىل قالدى تۋىستان دا، جاتتان دا، باۋىرىڭ - جات، قۇلقى جامان قاستان دا! ناداندىق - كوڭىلدەگى كورسوقىرلىق، ولقىلىققا عانا ەمەس، زۇلىمدىققا وتتىق. نادان - مىلقاۋ، كوكىرەگى كورسوقىر، كوزى اشىلار - سوقىر - مىلقاۋ بولسا وقىر. كوڭىلى سوقىردا ولقىلىق پەن ولاقتىڭ كۇيى اسقىندادى. جالعىزدىقتا جۇدەگەن كەزدە اقىن: سەنەر كىسى تاپپاي، جالعىز جۇدەدىم، مۇڭىم مەڭدەپ، تەك ءسۇيىنىپ كۇلەمىن! دەيدى. ەسسىزدىكتە سۇمدار سۋماڭدادى، ارامدار قاپتادى، زۇلىمدار ەلدە جايلادى، بۇيىردەن تەپكىلەۋدەن ەل ازدى. اقىننىڭ جانىنا باتقان مازاسىزدىق وسىندا. ارام بىتكەن جاپتى جۇرتتىڭ كوڭىلىن، ادالدىقتى قايدان تاپتىم، ەي ۇلىم! ارامنىڭ جانى قارا. ەسەردىڭ ءسوزىنىڭ ءپاتۋاسى جوق. وزىمەن ىزالانا الىسقان، پۇلعا بىردەن ساتىلعان. اماناتتى مۇلدە ۇمىتقان، جاپادان - جالعىز اداسقان. جاتباۋىر سۋىسىپ تۋىستى سوگەدى، جالا - جابادا بوگەدى، سۇمدىق ءىزىن وشىرمەيدى. ارامنىڭ ارانىن تىيعاندار شامالى، ىشكى ازعىندارعا اشىق قارسى تۇراتىندار قالمادى. ىشكى وسالدىق پەن تۇيىقتىقتا: بىرىنشىدەن، زۇلىمداردىڭ قولى ەلدى جايلادى، مومىنداردىڭ جولىن جوقتىق بايلادى! كەتتى ادىلدىك، سۇم - ايارلار اربادى، قۇدايشىلىق سۇرار كىسى قالمادى! نە دەمەلىك، قۇلقى جامان زۇلىمنىڭ كۇشى كۇننەن - كۇنگە كەرى كەتەدى، ايتەۋىر كەنەت ۇزىلەدى، قارعىس تابادى. ەلدىڭ تاعدىرىنا قىسىلتاياڭ تونگەن كەزدە ج. بالاساعۇن سىندى ويشىلدار: ەل نەگە ازدى؟ زاڭدى قالاي تۇزەدىم؟ قاي زامانعا كەلدىم، قالاي جۇرەمىن؟! دەگەن سۇراقتى وزىنە دە، وزگەگە دە قويادى. ءوزى قاتتى مۇڭايىپ كۇيزەلگەندە شاھار، ۇلىس، جۇرتتان بەزىپ كەتەيىن بە دەسە، ەندى بىردە «جاپا، سۇمدىق ماڭىن اتتاپ باسپايىن» دەپ قۇلازيدى. «بايلىق ءۇشىن جۇمسامايتىن امال جوق. ءبىراق دۇنيە قۋعان تۇبىندە نە بولادى؟! دەگەنمەن تۇڭىلمەي: «ىزگى ءىس ەتسەڭ - تەكتى تىرلىك سۇرگەنىڭ»، ال ولقىلىقتاعى «جاۋىزدىعىڭ - كورگە ءتىرى كىرگەنىڭ». كوكىرەگى كىر، كوكىرەگى سوقىردىڭ قىلىعى ۇرىس - كەرىستى، اقىرىندا ازاپ پەن مۇڭدى ۇدەتەر. كوكىرەگى كىر، ءتىپتى تەكسىز، بەتسىز، جالپى ادامدىققا سامارقاۋ كەلەر دەپ قىنجىلادى. بىلىمدىلىككە ءجون - ىستە سەرگەك بولۋ، وعان دەمەۋشىلىك ەتۋ، ەستى ءسوزدى ەسكە ءتۇيۋ، قايىرىمدىلىققا بەيىم تۇرۋ. ءومىر مەن ونەردەگى ارىڭ ءۇشىن، ءونىمدى ءىسىڭ، ءوتىمدى ءۋاجىڭ ءۇشىن كۇرەسۋ - جاقسى مەن جاراستىقتىڭ مانىنە جەتە الۋ. بيىك ەڭسە قاتەلىكتەن قۇتقارادى، شىندىقتان شەتتەتپەيدى. اقىن ج. بالاساعۇن - ءورشىل زاماننىڭ جاناشىر، پاراساتتى سىنشىسى. سابىرلى سىنشىنىڭ كورگەنى، تۇيگەنى مول. ونىڭ پايىمداۋىنشا، بىلىكتى ويدا ادامزاتتىق، حالىقتىق، كىسىلىك ماسەلەلەر ءار قىرى مەن سىرىنان قاراستىرىلادى. ءبىلىمدىنىڭ ويى ەستى، ءسوزى وڭدى. تىرلىك ساباعىن تۇيگەن ويشىل تىعىرىقتا ءسوزىن ورگەن، ويىن تەرگەن، جان سەرىگىنە ەرگەن، يگىلەردى كورگەن، ومىردەن سەنىمدىلەردى ىزدەگەن. ول مىنەۋدىڭ ەسەرىنەن اۋلاق بولدى، ادامنىڭ جەكە ومىرىنە قول سۇقپادى، ادامنىڭ ءمىنىن قازبالاۋدى ەمەس، ونىڭ جەتىستىگىن، جاقسىلىعىن كورە ءبىلۋدى مۇرات تۇتتى. اقىن وسىلايشا ءوزىن ءبىر دەڭگەيدە بەينەلەگەندەي، تۇلعالىقتى سومداعانداي. جەكە ادامنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت جاساماي، قارا ءدۇرسىن ساياساتتىڭ سويىلىن سوقپاي، داستانىن ادەبي - تەوريالىق جانە عىلىمي نەگىزدە جازدى. ول ءسوز، وي، ءتىل قىزمەتىن سالىستىرا وتىرىپ، ءسوز بەن ءتىل ونەرىنە جۇگىندى، ءسوزدىڭ قورىن بايىتتى، ءتىلدىڭ بايلىعى مەن قالامگەر ءتىلىن ساقتادى، وقىرماننىڭ كوركەمدىك تالعامىن تاربيەلەپ باقتى. جاعىمدىنى جالعاستىرۋ، جەتكىزۋ، جاڭعىرتۋ، جەتىلدىرۋ - تىلەك، نيەت جانە ءۇمىت. ۇشەۋى دە سانا ساۋلەسى - ءسوز بەن ءبىلىم ۇلەسىندە. ويشىل - جالعىز، جالعىزدىققا نە ءتان كۇرەسىندە؟ ونىڭ تانتىلىگىنە ويعا بەرىلۋ، ولاردى قاعازعا ءتۇسىرۋ، كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق جانداردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ۇيرەنشىكتى، حالىق مۇراتىن ۇلىقتاۋ لايىقتى. بىلىكتىنى تىڭدا، اقىلدىڭ بۇلاعى، ءبىلىمدى ءسوز - شىرىن، جاننىڭ قۇنارى. بىلىكتىنىڭ راسى: قالار مۇرا - ءسوز، كىسىدەن كىسىگە، ءسوزدى مۇرا تۇتساڭ، پايدا ىسىڭە. تاۋىپ ايتىلعان ءسوز ونەردىڭ جۇيرىگى، شىرايلى ءوڭنىڭ شۋاقتى نۇرى. ءسوز بىلگەننىڭ ەڭبەگى ەش قالماس ەلەۋلى، جۇرت جادىنا ىڭعايلى، ادامعا پايدالى رۋحاني قازىنا. وي جارىعى ءىستى وڭدادى. مارجان ءسوزدى دەر كەزىندە ۇققان ءوزىن تۇزەگەن. وزىنە - ءوزى ىقپال ەتە الماعان كەزدى ەسكە العان اقىن: قايران، جاستىق، قايران، وتتى كۇندەرىم، تۇتا المادىم، ءقادىرىڭدى بىلمەدىم! -، دەپ وكىنىشىن جاسىرمايدى. الىپ ۇشقان جاستار ءتىلدى كۇزەتە، ءىستىڭ قيسىقتارىن تۇزەتە المادى. ءتىل مەن ءسوزدىڭ قىمباتىن ۇقپادى. ءتىلدىڭ ۇشىنان شىققان وي سوزدەن دە ۇشقىر. ءبىلىم ادامنىڭ پەيىلىن تازارتتى، تىرشىلىكتىڭ تۇيتكىلدەرىن شەشۋدى ۇيرەتتى، ءومىردىڭ جولىن اشتى، ۇلىلىقتى ۇستارتتى، ءقادىرى مەن مارتەبەسىن كوتەردى. اقىلدى - ۇلى، ءبىل، ءبىلىمدى - بىلىكتى، ەكەۋى ۇلى ەتەر، قونسا جىگىتتى. بىلىكتى ادام جاقسىلارمەن ارالاسىپ تەزىرەك جەتىلدى، بەكتەر مەن دانالار اراسىندا ءومىردىڭ مول اسىلىنا قول جەتكىزدى؛ حالىققا باس بولدى، ادىلدىك جولىندا ەلدى بيلەدى. سول ءۇشىن قىلىق پەن قۇلىق تىنىنە ءاردايىم ءۇڭىلدى. بەكزات بولمىس جاڭارۋدا، جاماندىققا ۇرىنباۋدا شىڭدالدى. ءبىلىم ادامعا كۇش بەرەدى. بىلىكتى كۇشتى ادام. ادام بىلىكتەن كۇش تابادى، ەر بىلىممەن باسىن الىپ جۇرەدى. «بىلىكتى ويمەن الاڭدار، بىلىكسىز تۋرا شاۋىپ اراندار». ءبىلىمسىزدىڭ كوڭىلى - قۇم، قۇنسىز ءشول. وزىنە ادىلدەن عانا ءادىل ۇكىم كۇتۋگە بولادى. بىلىكتى الارىن كوزدەيدى، جالعاندىق پەن الداۋعا توزبەيدى. ءسۇيتىپ ەلدى تۇزەتتى. بىلىكتى سەنىم كەرەمەتىن ۇعىندىرادى، ويدىڭ قىمباتىن، شىن اقىلدىڭ قيىنىن ۇعادى، تۋعان ەلدىڭ، وسكەن جەردىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ قايناركوزدەرىن سەزىندىرەدى. بىلىكتى نازىك ويىن، دانا ءسوزىن كەستەلەر، ەل ايتقانىن ەسكەرەر، جاراندارمەن جاقىنداسسا قۋانىشقا بولەنەر. بيلەي الساڭ - اقىل، ءبىلىم، جۇرەكتى، ورىندادىم دە قاسيەتتى تىلەكتى. ءبىلىم بەرگەن اقىلدىنىڭ ادامعا كوزى اشىق، كوڭىلىندە مەيىرىم. اقىلدان شىققان ءسوز ۇشقىندى، سالاۋاتتى، ساۋلەلى، سىيلى، مەيىرىمدى، شىندىقتى تۇپتەيدى. «اقىل كوركى - ءتىل، ءتىلدىڭ كوركى - ءسوز، كىسى كوركى - ءجۇز، ءجۇزدىڭ كوركى - كوز». كىسى كوركى - ەرگە ىزگى، ەلىنە ءوتىمدى سوزدە، تارتىمدى پايىمداردا، اقىن، ويشىل ج. بالاساعۇن زامان ەلشىسى، ەل - جۇرتتىڭ باسى، كوزى مەنەن قاسى. ءوزىڭ جاقسى بولساڭ، اتىڭ ماقتالار دەگەن قاعيدانى بەتكە ۇستاعان گۋمانيست اقىن ويىن اعىلا ايتادى، ارناپ قادالا ايتادى. ءبىز قوسارىمىز: 1) دوستارعا ىقىلاس ارناۋلى، جاقىنعا ىنتا تاڭداۋلى؛ 2) تاڭداۋلى ىنتادا - نيەت تە، ويدىڭ ءمانى دە، توقتامنىڭ ءتۇيىنى دە ءتۇزۋ بولماق. وزات يدەيادان، گۋمانيستىك ۇستانىمنان، ادامگەرشىلىك نۇسقاۋدان تەرەڭ دە جۇيەلى توقتامدار تۋىندادى. كەيبىرىن ەسكە سالالىق، زەردەلەپ كورەلىك: ىشكە بىتكەن قىلىق پارىزدى وتەتكىزە مە، الدە قارىزدى كوبەيتە مە؟! اششى ءسوزدىڭ جالىنى جانىڭدى قابار، جۇرەكتى وراپ الار. جاماندىق كۇيدىرىپ وتەدى. نە ءقاۋىپتى؟ ءتىلدىڭ جالعان ايتقانى ما، الدە ايتقان سوزدەن قايتقانى ما؟! قۇت بىلىكپەن بەزەنگەن جاماعات - تىلە قاناعات. جۇرتتىڭ يەسى - ريزىعىڭدى جاقتاساڭ، زۇلىمدىق سيقىن تاتپايسىڭ. قاتىگەزگە نە دەپ، قالاي كوڭىل بۇراسىڭ؟ مۇندايدا ءومىردىڭ قويار تالابى: باۋىرمالدى ىزدەپ تاپ، جاقىن تارتىپ وعان جاق. ءتىرى جاندى اش قالدىرماعان، وزەگىن تالدىرماعان. دانالار - ەلدىڭ اسىل تەكتەرى جانە بەكتەرى. ەل اقىلدى ەردىڭ پايداسىن كوپ كورەر. قالاۋلىعا قۇدىرەت جەتەدى، تالاپكەر ءوزىن ۇلى ەتەدى. ۇلىلىق - مانگە دەگەن ۇعىمتالدىقتا، بىلىكتىلىككە دەگەن ۇمتىلىستا، جەتەلىگە ەرەتىن ەرىكتە، قاسيەتتى وربىتەتىن ءتىل ونەرىندە، ادىلەتتى ادەپتە. ادامزاتتىڭ، تۇركى الەمىنىڭ رۋحىن جاڭعىرتار، جاڭارتار ۇستانىمدار مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. رۋحاني جاڭارۋ - ءوتىمتال دا ءونىمدى ونەرى ارقىلى زامانداستاردىڭ كوڭىلى مەن جۇرەگىنە كىلت تابۋدا، ىرگەلى پارىقتىڭ نارقىن انىقتاۋدا، كىسىلىككە قىزمەت ەتۋدە، حالىقتىڭ ءمىنىن تۇزەتۋدە، كورەگەندىگىمەن كوپتىڭ ۇدەسىنەن شىعۋدا. ىرگەلى قاسيەتتەردىڭ يەلەرى اقىلىمەن ەلدى، الەمدى ۇستادى، ادال زاڭ جانە ءۋاجدى نۇسقاۋمەن ەلدى بيلەدى، ونەر مەن ۇلاعاتتىلىق ساباقتاستىعىنا جاناشىرلىق تانىتتى. ولاردىڭ اتى ەل جادىندا ماڭگى قالماق ج. بالاساعۇني: «اقماڭدايلى ۇل - قىز تۋسا الدىڭدا ۇيىڭدە ءوسىر بوتەن جەردە قالدىرما. ۇل - قىزىڭا ادەپ ۇيرەت، ءبىلىم بەر. قوس جالعاندى بىردەي كورىپ، كۇلىمدەر. بالا وسىرگىڭ كەلسە دانا جۇرەكتى، قاتتى ۇستا، ۇيرەت ءبىلىم ىزەتتى.».«جاستارى يماندى ەلدىڭ - بولاشاعى زور» - دەگەن. يسلام ءدىنىنىڭ تاربيەلىك ءمانى زور قاعيدالارىن پايدالانا وتىرىپ، ج. بالاساعۇني يماندىلىق تاربيە - سىنە دە دەن قويادى. يماندىلىق يدەياسىن نەگىزگى وزەك ەتىپ الىنعان داستانداعى كەيىپكەرلەردىڭ بۇكىل بولمىسى، ءىس - ارەكەتى يماندىلىق تارازىسىمەن ولشەنەدى. «قۇتتى بىلىكتى» قۇراننىڭ ءبىرىنشى فاتيحا (بەتاشار) سۇرەسىنىڭ سوزدەرىمەن باستاۋىنىڭ ءوزى عۇلامانىڭ يماندى ادام بولعانىن، سوندىقتان جاستاردى يماندىلىققا باۋلۋدى ماقسات ەتىپ وتىرعانىن اڭعارتادى. عۇلاما، جاراتۋشى ۇلى ءتاڭىر - اللانىڭ قۇدىرەتتىلىگىن دارىپتەي وتىرىپ، ءار ادامعا كۇش - قۋات بەرەتىن سەنىمدى قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى. داستاندا ەڭ الدىمەن ورتاعاسىرلىق ادەبيەتكە ءتان ديداكتيزم باسىم. سوندىعى بولار، ول زاماندا، بالاساعۇيي تۇرىك كونفۋزسى اتانسا، داستان تاربيە وقۋلىعى سانالعان. داستاندا وقيعا وربىتۋگە ەمەس، وي ايتۋعا كوبىرەك ءمان بەرىلگەن. سيۋجەتىنەن يدەياسى باسىم تۋىندى جايلى سيپاتتاما ءسوزدىڭ كوبىرەك بولۋى زاڭدى دا. داستاننىڭ نەگىزگى مازمۇنىنا كەلسەك، مۇندا دا ەڭ باستى جەلى جوعارىدا ايتىلعانداي، يماندىلىق تاقىرىبىنا تارتىلعان. داستاندا ءتورت كەيىپكەر بار. كۇنتۋدى پاتشا – ادىلدىكتىڭ، ايتولدى ءۋازىر – داۋلەتتىڭ، ءۋازىردىڭ ۇلى وگدۇلمىش – اقىل مەن ءبىلىمنىڭ، ءدىندار سوپى ودعۇرمىش قاناعاتتىڭ، باسقاشا ايتقاندا يماندىلىقتىڭ سيمۆولى. قازاق بارىن قاناعاتپەن پايدالانىپ، سابىرى مەن شۇكىرىن تەڭ ۇستاعان ادامدى «يمان تارازىسى ءتۇزۋ» دەپ ايتادى. داستانداعى ەل - جۇرتتان جىراقتا تاعات - عيباداتقا بەرىلىپ، تاقۋالىق عۇمىر كەشەتىن ودعۇرمىش – يماندىلىقتى جۇرەگىنە بەرىك ورناتقان، عۇمىرىن اللا جولىنا ارناعان جان. جاڭاعى اتالعان ءتورت قاسيەتتى اۆتور مەملەكەتتىڭ، ەلدىڭ نەگىزگى ۇستىن - تىرەگى رەتىندە الىپ وتىر. سول ءتورت تىرەكتىڭ ءبىرى يماندىلىق بولۋى كوپ نارسەنى اڭعارتادى. وسى ارقىلى اۆتور «ادىلەتتى، داۋلەتتى، ءبىلىمدى ەلدىڭ مىندەتتى تۇردە يمانى ءتۇزۋ بولۋى كەرەك، ونسىز ەل ەل بولمايدى» دەگەن ۇعىمدى بەرە بىلگەن. – بيلىك جولى مەن ءدىن جولىن ورتاعاسىرلىق قالامگەر ءساتتى توعىستىرعان ءتارىزدى... – بۇل توعىسۋ يسلامنىڭ تىرەكتىك ۇستانىمدارىنان تۋىنداعان. مۇنى داستاننىڭ سيۋجەتىنەن تانىپ - تۇسىنۋگە بولادى. داستاندا كۇنتۋدى پاتشا ودعۇرمىش تاقۋا تۋرالى ەستىسىمەن ونىمەن ديدارلاسۋعا قاتتى قۇشتار بولىپ، بىرنەشە رەت شاقىرتۋ جىبەرەدى. بىرنەشە شاقىرۋدان كەيىن عانا ودعۇرمىش پاتشاعا كەلىپ ديدارلاسىپ، اڭگىمەلەسەدى. ودعۇرمىش – دۇنيە تىرشىلىگىنەن اۋلاقتاپ، ءبىرجولا اللا جولىنا تۇسكەن ادام، ياعني تاريقاتتىڭ وكىلى. ال پاتشا – يمان تارازىسى ءتۇزۋ، ەلدى ءدىن يسلامنىڭ جولىمەن، شاريعات جوسىعىمەن باسقارىپ وتىرعان شاريعاتتىڭ وكىلى. يسلام دىنىندە ءامىرشى تۇلعاسىنىڭ ەرەكشە دارىپتەلەتىنى، ونىڭ امىرىنە مۇلتىكسىز باعىنۋ قاجەتتىگى دە وسى يماني جولمەن باسقارۋ يدەياسىنا تىكەلەي قاتىستى تۋىنداعان. «پاتشاڭىز زالىم بولسا (ياعني يمانسىز بولسا)، سىزدەرگە جەردىڭ ۇستىنەن استى جاقسى» دەگەن حاديس تە بەكەر ايتىلماعان. قۇدىرەتتى مۇحاممەد پايعامباردىڭ بويىنداعى ادامي ىزگى قاسيەتتەردى سارالاي وتىرىپ، ءار ادامدى پايعامباردى ۇلگى تۇتۋعا، ونىڭ ىزگى ىستەرى مەن ونەگەلى سوزدەرىن كۇندەلىكتى ومىردە ۇستانۋعا شاقىرادى. يماندىلىقتى ادامنىڭ جان - دۇنيەسىن، بولمىس - ءبىتىمىن بەينەلەيتىن ادامگەرشىلىك ىزگى قاسيەت رەتىندە قاراستىرا وتىرىپ، ونى تۇلعا جەتىلۋىنىڭ ساپالىق كورسەتكىشى رەتىندە انىقتايدى: ۇلى حاجىب شىنشىل بولسىن بالاداي، ءدىندى ءبىلسىن، دانا بولسىن باباداي. ءدىندى ءبىلسىن. دىق تۇسىرمەي كوڭىلگە، كوڭىلى اقتىڭ – ءىسى دە اق ومىردە.... جاقسى، جامان، ءبارى قۇداي ءىسى دەپ، تانى، تابىن، سانا سونى قۇدىرەت. كوپتىڭ ايتقانىن كوڭىلگە توقي كەلە ايتارىم: بالاساعۇني بابامىز قازاقتىڭ ىزگىلىك پەداگوگيكاۆسىنىڭ اتاسى ەدى. وسى شاقتا بابانىڭ پەداگوگيكاسى يمانيپەداگوگيكانىڭ تۇعىرلى نەگىزىن قۇراپ وتىر. يمانيپەداگوگيكانىڭ تۇعىرى تىم تەرەڭدە جاتقانىن وسىدان اق اڭعارۋعا بولادى. 1. احمەتوۆ ت. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ يماندىلىق يدەيالارى. - قازاقستان مەكتەبى. 1993.№10. 2. ەگەۋبايەۆ ا. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىگى». – قازاقستان مەكتەبى. 1993.№11 - 12.