InfoHub Logo

قاراعاندى وبلىسى،
"ساتبايەۆ قالاسىنداعى №3 ورتا مەكتەبى" كمم
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءى ساناتتى ءمۇعالىمى
الپىسوۆا اسەم داۋلەتبايەۆنا

تاقىرىبى: «جىگىتتىڭ جامپوزى كىم، سارالاڭىز...» اتتى التىن ساقا ويىنى.
ماقساتى: وقۋشىلار بويىنا ادامگەرشىلىك، ادالدىق قاسيەتتەردى سىڭىرە وتىرىپ، ناعىز ۇلتىمىزعا ساي بارىس تەكتى نامىستى جىگىت بولىپ وسۋىنە ىقپال ەتۋ.
سالەمەتسىزدەر مە، بارىس تەكتى، نامىستى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىن نۇرلى ەتەر ۇرپاعى!؟
ادامدا – الىپ، جىلقىدا - تۇلپار، سيىردا - تىڭجا، قويدا - قۇپتان، بورىدە - سىرتتان، يتتە - قۇماي، تۇيەدە جامپوز اسىل سانالادى ەكەن. يناباتتىلىعى مەن يماندىعىن بويىنا سىڭىرگەن، ۇلتىنا ساي ەستى، تەكتى ازاماتتى، ناعىز نارقاسقا، جىگىتتىڭ جامپوزىن سارالاۋ ماقساتىندا «جىگىتتىڭ جامپوزى كىم، سارالاڭىز...»اتتى التىن ساقا ويىنىنا قوش كەلدىڭىزدەر!

بالالار، «تەكتى» دەگەن ءسوز قانداي ماعىنا بەرەدى؟
تەكتى» دەگەن ارى تازا، ءوز حالقىنىڭ ءتىلىن، تاريحىن، ادەت-عۇرپىن قۇرمەتتەيتىن جانداردى ايتۋعا بولادى.
ەندەشە، بالالار، بۇگىنگى ويىنىمىزدىڭ شارتىمەن تانىستىرا كەتەيىن. مەن ءقازىر سۇراق قويامىن، سول سۇراقتارعا دۇرىس جاۋاپ بەرگەن 4 ويىنشى وزدەرى قالاعان كۇيمەگە بارىپ جايعاسادى. ويىن شارتى بويىنشا ويىنشىلار 5 بەلەستەن وتەدى.
1. تابالدىرىق
2. اۋدەم جەر
3. قوزىكوش
4. بەلاسار
5. جولايرىق

تابالدىرىق - ءوز ۇيىڭنەن باستاۋ الاتىن، العاش اياعىڭدى باساتىن جەر. تۇرعان جەرىڭ.
اۋدەم جەر -«ءاۋ» دەگەندە داۋىسىڭ جەتەتىن جەر. قازاقتىڭ قاشىقتىق ولشەمى بويىنشا 100 مەتر.
قوزىكوش. قوزى مالا جاس بولعاندىقتان، ۇزاققا جايىلمايدى. قازاقتىڭ قاشىقتىق ولشەمى بويىنشا5 - 6 كم تەڭ.
بەلاسار. بۇل ءبىر بەلدەن اسۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دەمەك، جولاۋشى ۇزاققا باردى دەگەن ءسوز.
جولايرىق - بۇل جولداردىڭ تورابى، قيىلىسى دەگەن ءسوز. ءتورت كۇيمەگە مىنگەن جولاۋشىلار وسى جول تورابىنا شەيىن ءوز بىلىمدەرىمەن جارىسقا تۇسەدى. ەڭ سوڭىنا – جولايرىققا شەيىن جەتكەن ويىنشى جەڭىسكە جەتەدى.
اسىقتى ءيىرىپ، كىمنىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسسە ءبىرىنشى، تايكە تۇسسە ەكىنشى، بۇك تۇسسە ءۇشىنشى، شىك تۇسسە ءتورتىنشى جاۋاپ بەرەدى.
ەندەشە، مەن ءقازىر 4 سۇراق قويامىن. سول سۇراقتارعا دۇرىس جاۋاپ بەرگەن 4 ويىنشى كۇيمەلەرگە كەلىپ جايعاسادى.
- ال، ەندى ويىنعا شىققان 4 ويىنشى ءوز ساقالارىن يىرەدى، كىمنىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسسە، سول ىشىندە سۇراعى بار ءتۇرلى - ءتۇستى كونۆەرتتى ءبىرىنشى بولىپ تاڭدايدى.
1. ماديار
2. نۇرلىباي
3. ەركىن
4. باعدات
مىنە وسى رەت بويىنشا ويىنشىلار جاۋاپ بەرەدى.
ويىنشىلار ويلانا تۇرسىن. ەندى كورەرمەندەرگە سۇراق قويايىن.
1. ەر جىگىتتىڭ ۇيقىسى قاي ۋاقىتتا قاشادى؟
2. قانداي جىگىتتىڭ كوڭىلى جۇدەمەيدى؟
3. ناعىز جىگىتتە قانداي قاسيەتتەر بولۋى كەرەك؟
ەر بالا بويىنان قانداي قاسيەتتەر كورگىڭ كەلەدى؟
(جاقسى جاۋاپ بەرگەن ويىنشىلارعا سىيلىقتار ۇسىنىلادى)
ەندى ويىنشىلار جاۋاپ بەرەدى، جاۋاپ بەرە الماعان ويىنشى ويىننان شىعادى. وسىلاي ويىن جالعاسا بەرەدى. سوڭعى ويىنشى جەڭىسكە جەتەدى.

سۇراقتارى:
1. جىلقى مالىنىڭ جاسىنا، تۇرىنە قاراي اتاۋلارى
(قازاق ەلى ءۇشىن ەڭ قۇندى، قاسيەتتى مال - جىلقى. جىلقى - قازاقتىڭ كادەلى، باعالى، ورنى بولەك قىمبات قازىناسى. سىي - سياپات، كادە رەتىندە حالىق ەر - ازاماتتارعا ات مىنگىزىپ، شاپان جاپقان. جىلقى مالى – قۇلىن، جاباعى، تاي، قۇنان، بايتال، سويتال(دونەن، بەستى، بيە، ات، ساۋرىك، ايعىر) دەپ اجىراتىلادى. ەل قورعاعان ەرلەر جىلقىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تاڭداۋلىلارىن: جورعا، سۋجورعا، جۇيرىك، تۇلپار، قازانات، سايگۇلىك، نازبەدەۋ، ءدۇلدۇل، ارعىماق دەپ سيپاتتاپ ەرەكشە باعالاعان.

2. جىلقى، تۇيە توبى قالاي اتالادى؟
(قازاق مالدى توپتاپ باعادى. مالساق حالقىمىز، تۇيە - سالتانات، جىلقى - ماقتان، سيىر - قاناعات، قوي - قازىنا دەپ ءتورت تۇلىككە باعا بەرگەن.
جىلقى توبىن - ءۇيىر، تۇيە، سيىر - تابىن، قوي، ەشكى توبى – وتار دەپ اتالادى.)

3. تۇيە اتاۋلارى.
(تۇيە ءتولى – بوتا، ءبۇلدىرشىن - 2 جاسار ۇرعاشىسى، تايلاق 2 - 3 جاسار ەركەگى، بۇزباشا - 3جاسار ۇرعاشى تۇيە، بۋىرلىش - 4 - 5 جاسار ەركەگى، بۋرا - اتالىق تۇيە، ىنگەن - انالىق تۇيە، اتان - اقتالعان تۇيە)

4. ەر جىگىتتىڭ 8 قاسيەتىن اتا.
(يگى مىنەز، يگى قاسيەت، ايەلگە ادەپتى بولۋ، سىپايىلىق، جاۋىنا جۇرەكتى، وسال جەرىن بىلەتىندەرگە جۇمساق، سۇمىرايلارعا قۋلىق جاساسىن، جۇرت سىيلاعان ادامدى جاقسى كورسىن)

5. ەر جىگىتتىڭ 6 پارىزىن اتا.
(اقساقالعا ادەيى بارىپ سالەمدەسۋ، اماندىق سۇراپ ءبىلىپ تۇرۋى، شاقىرسا كەشىكپەي بارۋى، كەڭەس سۇراعاندارعا پايدالى كەڭەس بەرۋ، ءار سۇراعىنا ءتيىستى اۋرۋدىڭ كوڭىلىن سۇراۋ، قايتىس بولعان ادامنىڭ جەرلەۋىنە قاتىسۋ – بۇل پايعامبارىمىز مۇحاممەد ع. س حاديستەرىنەن)
6. جەتى اتاڭدى اتا.

7. ادەپتىلىك ەرەجەلەرى. 10 مىسال كەلتىر.
(اتا - اناعا قارسى ءسوز ايتپايدى، ايەل الدىندا بوقتىق ءسوز سويلەمەۋ، جاسى ۇلكەن ادامنان جوعارى وتىرماۋ، ۇيگە كىرگەندە ادام بولسىن - بولماسىن سالەمدەسىپ كىرەدى، جۇرت الدىندا كەكىرمەيدى، ەسىنەمەيدى، كەمتارعا كۇلمەيدى، بىرەۋدىڭ توسەگىنە وتىرمايدى، استى جاماندامايدى، جۇرت جۇمىس ىستەپ جاتقاندا كەكىرەيىپ تۇرمايدى، قول جۋماي اس ىشپەيدى)

8. تىزە بۇگۋ سالتى جايلى نە بىلەسىڭ؟ قاي كەزدە تىزە بۇگەسىڭ؟
(ءداستۇر بويىنشا بىرەۋدەن باتا تىلەگەندە ءبىر تىزەسىن بۇگىپ، ەكى قولىن جايادى، سوعىستا جەڭىلگەن جاق نەمەسە كەشىرىم سۇراعان ايىپكەر تىزەسىن بۇگىپ، باسىن يەدى، جۇمىستى بولىپ، ۇيگە كەلگەن ادام شارۋاسى تىزەسىن وتىرىپ ايتادى، تىم اسىعىس بولسا دا ادام ءبىر ۇيگە كەلگەندە تىزەسىن بۇگىپ بارىپ سويلەۋى كەرەك. بۇل - شاڭىراققا كورسەتىلگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى.

9. اتاقتى باتىر قىزداردان كىمدەردى بىلەسىڭ؟
(گاۋحار باتىر. ارعىن - باسەنتيىن مالايسارىنىڭ قارىنداسى، قابانباي باتىردىڭ جارى، نازىم - قابانباي مەن گاۋحار باتىردان تۋعان قاھارمان قىز. قازاق - جوڭعار سوعىسىنا قاتىسىپ، وتانىن قورعاعان، ايتولقىن - ابىلاي حاننىڭ قىزى، ەسەنبيكە - ءۇيسىن قاراتاي باتىردىڭ قىزى، ولجاباي باتىردىڭ اناسى قازاق - جوڭعار سوعىسىنا قاتىسقان، ءجاندالى - نايمان رۋىنان شىققان باتىر قىز، ايبيكە - اتاقتى بۇلانباي باتىردىڭ قىزى، بارلاۋشى ساربازدار توبىن باسقارعان، بوتاگوز - ەسەت باتىردىڭ قىزى، ساپار - رۋى تابىن، پۋگاچيەۆ سوعىسىندا اتى اڭىزعا اينالعان قىز. «كورىنبەس» دەگەن اتپەن اتاعى شىققان. ازاتتىق كوتەرىلىسىن جالعاستىرۋدى ۇندەگەن. بەكماحانوۆتىڭ «لەگەندا و نيەۆيديمكە» دەگەن ەڭبەگىنىڭ كەيىپكەرى، ايعىز – ازامات سوعىسىنا قاتىسقان. كولچاك اسكەرلەرىنىڭ قولىنان قازا تاپقان.)