ءسالت-داستۇردى بىلەسىڭ بە؟
«سىمبات»جەكە مەكتەبىنىڭ باستاۋىش ءمۇعالىمى
الدابەرگەنوۆا ۇزىلدىك جومارت قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سالت - ءداستۇردى بىلەسىڭ بە؟
ساباقتىڭ ماقساتى: حالىقتىق پەداگوگيكانى نەگىزگە الا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ۇلتىنا، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ. ۇلتتىق سالت - ءداستۇر ۇلگىسىندە ۇقىپتىلىققا، ۇيىمشىلدىققا، جيناقىلىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: قازاقتىڭ ۇلتتىق ءساندى كيىمدەرى، سلايدتار، ءسوزجۇمباقتار.
ءادىس - تاسىلدەر: بايانداۋ، اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ.
ۇيىمداستىرۋ
ءار ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، سالت - ءداستۇرى، ءتىلى بولاتىنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ تاربيەمىز دە انانىڭ اق سۇتىنەن، الديىنەن، اتانىڭ قاسيەتتى سوزدەرىنەن باستاۋ الادى. بالا تاربيەسىنە، جالپى ادام تاربيەسىنە تەرەڭ ءمان بەرىپ، ونىڭ ءساتتى قاعيدالارى مەن ەرەجەلەرىن جاساعانداردىڭ ءبىرى - ءوزىمىزدىڭ قازاق حالقى. حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان سالت - ءداستۇر، ادەت - عۇرىپ ۇلگىلەرى مەن ونەگەلەرىنىڭ ۇلگىلەرىن بۇگىن تاماشالاپ كورەلىك.
شىلدەحانا
حالىقتىڭ ەسكى سەنىمىندە جاڭا تۋعان نارەستەنى جالعىز قالدىرسا، ءارتۇرلى «جىن - شايتان»، «پەرىلەردىڭ» سالقىنى سوعۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا ودان ونى قورعاۋ ءۇشىن ءسابي دۇنيەگە كەلگەن كۇنى كەشكىلىك اۋىل جاستارى شىلدەحاناعا جينالىپ، ءان ايتىپ، كۇي تارتادى. قىز - كەلىنشەكتەر مەن بوزبالالار ايتىسىپ، جەڭگەندەرى توعىزىن الىپ، ءارتۇرلى ويىندار وتكىزىلەدى. كەيدە شىلدەحانا ءۇش كۇنگە سوزىلادى. شىلدەحاناعا جاستار جينالادى. وعان ۇلكەندەر باتا بەرۋ ءۇشىن عانا كەلەدى. شىلدەحانا تويىندا جاڭا بوسانعان ايەل ءۇشىن قالجاعا سويىلعان مالدىڭ ەتى ورتاعا كەلگەندە ءجون بىلەتىن ءبىر كىسى ومىرتقانى قولىنا الىپ، ونىڭ ەتىنەن ايەلدەردىڭ بارىنە اۋىز تيگىزدىرتىپ، ابدەن ءمۇجىپ، تازارتادى دا، سۇيەكتى توبىلعىعا ءتىزىپ، ءۇي ىشىندەگى بيىك جەرگە ءىلىپ قويادى. مۇنىسى – بالانىڭ موينى تەز بەكىسىن دەگەن ىرىم.
بەسىك جىرى — تۇرمىس - سالت جىرلارىنىڭ كونە ءتۇرىنىڭ ءبىرى. الەمدە بەسىك جىرىن ايتپايتىن حالىق جوق. حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ مايەگىنە اينالعان بەسىك جىرىندا حالىقتىڭ ءتول تاريحىنىڭ، ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ، ەجەلگى نانىم - سەنىمىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسى بار. بەسىك جىرىن بارشا حالىق ۇلتتىق تاربيەنىڭ كاۋسار بۇلاعى دەپ تانيدى. الەم حالىقتارىنىڭ بەسىك جىرىلارى ءار ەلدە ءار ءتۇرلى اتالعانىمەن، اتقاراتىن مىندەتى، مازمۇن بايلىعى، پوەتيكالىق قۇرىلىمى مەن ساز - اۋەنى جاعىنان ۇندەسىپ جاتادى. بەسىك جىرىنىڭ باستى قىزمەتى — بەسىك تەربەلىسىنە ىڭعايلاس سازدى اۋەن، ىرعاقتى سوزبەن بالانى تىنىشتاندىرا وتىرىپ، ونىڭ جان جۇيەسى مەن ساناسىنا ۇلتتىق تاربيەنىڭ العاشقى ءنارىن ءسىڭىرۋ. بەسىك جىرى بالانىڭ ءسابي كەزىندە، ياعني 1 — 5 جاس ارالىعىندا، بالا جانىنا جاعىمدى اۋەنمەن ايتىلادى، اۋەن - سازسىز بەسىك جىرىنىڭ ءمانى دە، ءسانى دە كەلمەيدى. قازاق بەسىك جىرىنىڭ ۇلگىلەرىن العاش ءا. ديۆايەۆ حاتقا ءتۇسىرىپ، 1905 ج. جاريالاعان. سودان بەرى تام-تۇمداپ جينالىپ كەلە جاتقانىمەن، حالىق جىرلارىنىڭ اسىل ۇلگىلەرى ءالى دە تولىق حاتقا تۇسە قويعان جوق.
1 - باستاۋىشى:
تۋعان سوڭ ادام بوپ،
بىلىمسىزدەن جامان جوق.
ەل ءداستۇرىن بىلمەسەڭ
جۇرت ايتادى نادان دەپ.
اتا - باباڭ ارداقتى
جاماندىققا بارماپتى
ارداق تۇتىپ ۇلكەندى
اتا جولىن جالعاپتى.
2 - باستاۋىشى.
باۋىرلاسقان ءتانىمىز
بۇزىلماعان انتىمىز.
كەڭ دالامنىڭ ەجەلگى
قازاق دەيتىن حالقىمىز،
وزگە ۇلتتاي ءبىزدىڭ دە
بار داستۇرمەن سالتىمىز.
ءان: «قازاقتىڭ سالت - داستۇرلەرى»
1 - وقۋشى.
ءسۇيىنشى ءى قۋانىشتى حابار جەتكىزۋشى ادام «ءسۇيىنشى، cءۇيىنشى»،- دەپ كەلەدى. مۇندايدا قۋانعان ءۇي يەسى «قالاعاندارىڭدى ال»، دەيدى. نەمەسە وعان ريزا بولاتىنداي سىيلىق ۇسىنادى. بۇل شىن قۋانۋدىڭ، ريزاشىلىقتىڭ بەلگىسى.
2 - وقۋشى:
شاشۋ ءى قۋانىش ايعاعى رەتىندە جاسالاتىن سالتاناتتى ءداستۇر. بالا دۇنيەگە كەلگەندە، كەلىن تۇسكەندە، قۇدا كەلگەندە وسىنداي قۋانىشتى كۇندەردە تاتىلەرمەن، كۇمىس تيىندارمەن ايەلدەر شاشۋ شاشادى.
3 - وقۋشى:
قوناعاسى. حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايىنداعى قوناقتى قۇرمەتپەن قارسى الىپ، مال سويىپ قوناعاسى بەرۋ - جومارتتىقتىڭ، ەلدىكتىڭ ۇلكەن بەلگىسى.
4 - وقۋشى:
سىباعا: قۇرمەتتى قوناققا نەمەسە وزدەرىنىڭ جاقىن - جۋىعىنا ارناپ ساقتاعان كادەلى ەت مۇشەلەرىن سىباعا دەپ اتايدى.
5 - وقۋشى
باستاڭعى. ءۇيدىڭ ۇلكەندەرى جول ءجۇرىپ كەتكەندە اۋىل جاستارى جولاۋشىلاردىڭ جولدا باستارى اۋىرماسىن باستاڭعى جاسا - دەيدى. باستاڭعىنىڭ ءمانىسى - جاستاردىڭ سول ۇيدە ويىن - ساۋىق جاساپ باس قوسۋى.
6 - وقۋشى.
ەرۋلىك. باسقا جەردەن كوشىپ كەلگەن كورشىلەرگە سول جەردە بۇرىننان تۇراتىندار ەرۋلىك بەرەدى، ياعني قوناققا شاقىرادى.
ۇلتتىق ويىندار ويناۋ: «شەرتپەك»، «ساقينا سالۋ»، «سىمسىز تەلەفون»
بي.«قازاعىم» قىزدار توبى.
ءسوزجۇمباق شەشۋ.
1. جاستار جينالىپ ءان ايتىپ، كۇي تارتاتىن وتىرىستىڭ ءبىرى.
2. قازاق قىزدارىنىڭ ساندىك باس كيىمى.
3كادەلى ەت مۇشەلەرى.
4. جولاۋشىلاپ كەتكەن اۋىل جاستارىنىڭ باستارى اۋىرماسىن دەپ جاسالاتىن كەش.
5. قۋانىشتى حابار
6. باسقا جەردەن كوشىپ كەلگەن كورشىلەردى قوناققا شاقىرۋ.
قورتىندى.
الدابەرگەنوۆا ۇزىلدىك جومارت قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سالت - ءداستۇردى بىلەسىڭ بە؟
ساباقتىڭ ماقساتى: حالىقتىق پەداگوگيكانى نەگىزگە الا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ۇلتىنا، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ. ۇلتتىق سالت - ءداستۇر ۇلگىسىندە ۇقىپتىلىققا، ۇيىمشىلدىققا، جيناقىلىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: قازاقتىڭ ۇلتتىق ءساندى كيىمدەرى، سلايدتار، ءسوزجۇمباقتار.
ءادىس - تاسىلدەر: بايانداۋ، اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ.
ۇيىمداستىرۋ
ءار ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، سالت - ءداستۇرى، ءتىلى بولاتىنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ تاربيەمىز دە انانىڭ اق سۇتىنەن، الديىنەن، اتانىڭ قاسيەتتى سوزدەرىنەن باستاۋ الادى. بالا تاربيەسىنە، جالپى ادام تاربيەسىنە تەرەڭ ءمان بەرىپ، ونىڭ ءساتتى قاعيدالارى مەن ەرەجەلەرىن جاساعانداردىڭ ءبىرى - ءوزىمىزدىڭ قازاق حالقى. حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان سالت - ءداستۇر، ادەت - عۇرىپ ۇلگىلەرى مەن ونەگەلەرىنىڭ ۇلگىلەرىن بۇگىن تاماشالاپ كورەلىك.
شىلدەحانا
حالىقتىڭ ەسكى سەنىمىندە جاڭا تۋعان نارەستەنى جالعىز قالدىرسا، ءارتۇرلى «جىن - شايتان»، «پەرىلەردىڭ» سالقىنى سوعۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا ودان ونى قورعاۋ ءۇشىن ءسابي دۇنيەگە كەلگەن كۇنى كەشكىلىك اۋىل جاستارى شىلدەحاناعا جينالىپ، ءان ايتىپ، كۇي تارتادى. قىز - كەلىنشەكتەر مەن بوزبالالار ايتىسىپ، جەڭگەندەرى توعىزىن الىپ، ءارتۇرلى ويىندار وتكىزىلەدى. كەيدە شىلدەحانا ءۇش كۇنگە سوزىلادى. شىلدەحاناعا جاستار جينالادى. وعان ۇلكەندەر باتا بەرۋ ءۇشىن عانا كەلەدى. شىلدەحانا تويىندا جاڭا بوسانعان ايەل ءۇشىن قالجاعا سويىلعان مالدىڭ ەتى ورتاعا كەلگەندە ءجون بىلەتىن ءبىر كىسى ومىرتقانى قولىنا الىپ، ونىڭ ەتىنەن ايەلدەردىڭ بارىنە اۋىز تيگىزدىرتىپ، ابدەن ءمۇجىپ، تازارتادى دا، سۇيەكتى توبىلعىعا ءتىزىپ، ءۇي ىشىندەگى بيىك جەرگە ءىلىپ قويادى. مۇنىسى – بالانىڭ موينى تەز بەكىسىن دەگەن ىرىم.
بەسىك جىرى — تۇرمىس - سالت جىرلارىنىڭ كونە ءتۇرىنىڭ ءبىرى. الەمدە بەسىك جىرىن ايتپايتىن حالىق جوق. حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ مايەگىنە اينالعان بەسىك جىرىندا حالىقتىڭ ءتول تاريحىنىڭ، ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ، ەجەلگى نانىم - سەنىمىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسى بار. بەسىك جىرىن بارشا حالىق ۇلتتىق تاربيەنىڭ كاۋسار بۇلاعى دەپ تانيدى. الەم حالىقتارىنىڭ بەسىك جىرىلارى ءار ەلدە ءار ءتۇرلى اتالعانىمەن، اتقاراتىن مىندەتى، مازمۇن بايلىعى، پوەتيكالىق قۇرىلىمى مەن ساز - اۋەنى جاعىنان ۇندەسىپ جاتادى. بەسىك جىرىنىڭ باستى قىزمەتى — بەسىك تەربەلىسىنە ىڭعايلاس سازدى اۋەن، ىرعاقتى سوزبەن بالانى تىنىشتاندىرا وتىرىپ، ونىڭ جان جۇيەسى مەن ساناسىنا ۇلتتىق تاربيەنىڭ العاشقى ءنارىن ءسىڭىرۋ. بەسىك جىرى بالانىڭ ءسابي كەزىندە، ياعني 1 — 5 جاس ارالىعىندا، بالا جانىنا جاعىمدى اۋەنمەن ايتىلادى، اۋەن - سازسىز بەسىك جىرىنىڭ ءمانى دە، ءسانى دە كەلمەيدى. قازاق بەسىك جىرىنىڭ ۇلگىلەرىن العاش ءا. ديۆايەۆ حاتقا ءتۇسىرىپ، 1905 ج. جاريالاعان. سودان بەرى تام-تۇمداپ جينالىپ كەلە جاتقانىمەن، حالىق جىرلارىنىڭ اسىل ۇلگىلەرى ءالى دە تولىق حاتقا تۇسە قويعان جوق.
1 - باستاۋىشى:
تۋعان سوڭ ادام بوپ،
بىلىمسىزدەن جامان جوق.
ەل ءداستۇرىن بىلمەسەڭ
جۇرت ايتادى نادان دەپ.
اتا - باباڭ ارداقتى
جاماندىققا بارماپتى
ارداق تۇتىپ ۇلكەندى
اتا جولىن جالعاپتى.
2 - باستاۋىشى.
باۋىرلاسقان ءتانىمىز
بۇزىلماعان انتىمىز.
كەڭ دالامنىڭ ەجەلگى
قازاق دەيتىن حالقىمىز،
وزگە ۇلتتاي ءبىزدىڭ دە
بار داستۇرمەن سالتىمىز.
ءان: «قازاقتىڭ سالت - داستۇرلەرى»
1 - وقۋشى.
ءسۇيىنشى ءى قۋانىشتى حابار جەتكىزۋشى ادام «ءسۇيىنشى، cءۇيىنشى»،- دەپ كەلەدى. مۇندايدا قۋانعان ءۇي يەسى «قالاعاندارىڭدى ال»، دەيدى. نەمەسە وعان ريزا بولاتىنداي سىيلىق ۇسىنادى. بۇل شىن قۋانۋدىڭ، ريزاشىلىقتىڭ بەلگىسى.
2 - وقۋشى:
شاشۋ ءى قۋانىش ايعاعى رەتىندە جاسالاتىن سالتاناتتى ءداستۇر. بالا دۇنيەگە كەلگەندە، كەلىن تۇسكەندە، قۇدا كەلگەندە وسىنداي قۋانىشتى كۇندەردە تاتىلەرمەن، كۇمىس تيىندارمەن ايەلدەر شاشۋ شاشادى.
3 - وقۋشى:
قوناعاسى. حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايىنداعى قوناقتى قۇرمەتپەن قارسى الىپ، مال سويىپ قوناعاسى بەرۋ - جومارتتىقتىڭ، ەلدىكتىڭ ۇلكەن بەلگىسى.
4 - وقۋشى:
سىباعا: قۇرمەتتى قوناققا نەمەسە وزدەرىنىڭ جاقىن - جۋىعىنا ارناپ ساقتاعان كادەلى ەت مۇشەلەرىن سىباعا دەپ اتايدى.
5 - وقۋشى
باستاڭعى. ءۇيدىڭ ۇلكەندەرى جول ءجۇرىپ كەتكەندە اۋىل جاستارى جولاۋشىلاردىڭ جولدا باستارى اۋىرماسىن باستاڭعى جاسا - دەيدى. باستاڭعىنىڭ ءمانىسى - جاستاردىڭ سول ۇيدە ويىن - ساۋىق جاساپ باس قوسۋى.
6 - وقۋشى.
ەرۋلىك. باسقا جەردەن كوشىپ كەلگەن كورشىلەرگە سول جەردە بۇرىننان تۇراتىندار ەرۋلىك بەرەدى، ياعني قوناققا شاقىرادى.
ۇلتتىق ويىندار ويناۋ: «شەرتپەك»، «ساقينا سالۋ»، «سىمسىز تەلەفون»
بي.«قازاعىم» قىزدار توبى.
ءسوزجۇمباق شەشۋ.
1. جاستار جينالىپ ءان ايتىپ، كۇي تارتاتىن وتىرىستىڭ ءبىرى.
2. قازاق قىزدارىنىڭ ساندىك باس كيىمى.
3كادەلى ەت مۇشەلەرى.
4. جولاۋشىلاپ كەتكەن اۋىل جاستارىنىڭ باستارى اۋىرماسىن دەپ جاسالاتىن كەش.
5. قۋانىشتى حابار
6. باسقا جەردەن كوشىپ كەلگەن كورشىلەردى قوناققا شاقىرۋ.
قورتىندى.
You Might Also Like
-
بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي وقىتۋدىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن ۇتىمدى پايدالانۋ، بالانى قىزىقتىرا وتىرىپ، ءبىلىمدى بەرىك مەڭگەرتەدى. وقۋ ارەكەتتەرى ارقىلى ويىن تۇرلەرىن پايدالانۋ، باعدارلامادا انىقتالعان ...
