جىل شەجىرەسى
بۇل ءوزى يانۆار ايىنىڭ اياعىندا بولعان وقيعا. ورشەلەنە سوققان بوران وتە قورقىنىشتى. قارلى بوران كوشەلەر مەن قيىلىستاردى قۋالاي سوعادى. قار ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىن بىتەپ تاستاپ، شاتىردان تۇيىر-تۇيىرىمەن سىرعي قۇلاپ جاتىر. ال جەل ارلى-بەرلى وتكەن كىسىلەردى قۋالاي تۇسۋدە. ولار بىر-بىرىمەن بەتتەسىپ، يىق قاعىسىپ، بىرىنەن-بىرى مىقتاپ ۇستاپ ءبىر مەزەتكە ايالداعانشا زىر جۇگىرىپ، قۇستاي ۇشاتىن. كۇيمەلەر مەن اتتار بەينە ءبىر وپا جاعىپ العانداي. جالشىلار ءوز ورىندارىندا، كۇيمەلەرگە سىرت بەرىپ، جەلگە ارقاسىن توسىپ تۇر. ال جاياۋلار قالىڭ قاردا ارەڭ ءىلبىپ كەلە جاتقان كۇيمەلەردى تاسالاپ، جەلدەن قۇتىلۋعا تىرىسۋدا. اقىرى بوران باسىلدى-اۋ دەگەندە، ۇيلەردىڭ ىرگەسىن قۋالاي قارى تازالانىپ، جالعىز اياق جول سالىندى. جۇرگىنشىلەر مەزگىل-مەزگىل بىر-بىرىنە سوقتىعىسىپ، يىق ءتۇيىستىرىپ قالعان ساتتە كىم العا تۇسەر ەكەن دەپ توسقان كۇيى تۇرىپ قالاتىن: ەشقايسىسىنىڭ دا باسقاعا جول بەرىپ، ءبىرىنشى بولىپ كۇرتىك قارعا اياق باسقىسى كەلمەيتىن. ەندى، مىنە، ىشتەي تۇسىنىسكەن سەكىلدى، ەكەۋى دە قايمىقپاستان قالىڭ قارعا قادام باستى، ءبىراق ءبىر اياقتارىن عانا سالدى.
كەشكە قاراي بوران ساپ باسىلدى. ناق ءبىر سىپىرىپ، تازالاپ قويعانداي اسپان شايداي اشىلىپ، جارقىراپ كەتتى، ول ءتىپتى بيىكتەپ ءارى مولدىرلەنە تۇسكەندەي. ال جۇلدىزدار بولسا قايتا تازالاپ قويعانداي كوگىلدىر وتتارىن جارقىراتىپ، ۇشقىن شاشىپ تۇر. اياز بۋعانى سونشالىق، تاڭەرتەڭگىلىك قاردىڭ بەتى تاس بوپ قاتىپ قالىپتى. تورعايلار قارعا باتىپ كەتپەي، ۇستىنە ۇشىپ-قونىپ سەكەكتەپ ءجۇر. ولار ءبىر ومبى قاردان ەكىنشىسىنە ۇشىپ بارىپ تا، تازالانعان جالعىز اياق سۇرلەۋمەن سەكىرىپ تە ءجۇر، الايدا ەش جەردەن جەيتىن دانەڭە تابا الار ەمەس. تورعايلار ەداۋىر-اق توڭدى.
— شيىق! – دەدى ولار بىر-بىرىنە. جاڭا جىلى وسى ما؟ ەسكى جىلدان دا جامان عوي! اۋىستىرۋدىڭ دا قاجەتى شامالى ەدى. جوق، ءبىز ريزا ەمەسپىز جانە ونىڭ سەبەبى دە بار!
— ال جاڭا جىلدى قارسى العان ادامداردىڭ، ءيا ادامداردىڭ وسىنشاما دۋىلداتقانىنا جول بولسىن! – دەدى ءجۇنى ۇرپيگەن كىشكەنە تورعاي. مىلتىق تا اتتى، ەسىككە سوعىپ ساز قۇمىرالاردى دا سىندىردى، قىسقاسى قۋانىشتان باستارى اينالسا كەرەك. ونىڭ ءبارى دە ەسكى جىلدىڭ اياقتالۋىنا ارنالۋىن كورمەيمىسىڭ! ەندى كۇن دە جىلىناتىن شىعار دەگەن ويمەن مەن دە قۋانا جازدادىم، ءبىراق سول ساتىندە-اق قۋانىشىم سۋ سەپكەندەي ساپ بولدى. اياز ادەپكى قالپىنان تانىپ، ءتىپتى قاعىنىپ كەتتى! شاماسى، ادامدار، ەسەپتەرىنەن جاڭىلىپ، جىل مەزگىلدەرىن اۋىستىرىپ السا كەرەك!
— سەن دە ايتاسىڭ-اۋ! – دەپ ونىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتتى ءۇشىنشى ايدارشاسى اعارعان تورعاي. ولاردىڭ قولدارىندا وزدەرى ويلاپ تاپقان الگى ءبىر زات، ءوز اتاۋلارىمەن ايتقاندا كۇنتىزبەلەرى بار. ولاردىڭ ويلارىنشا جارىق دۇنيەدەگى جاڭالىق-وزگەرىستىڭ ءبارى سول بويىنشا جۇرەتىن سياقتى. ماسەلەنىڭ ولاي ەمەستىگىن ايتساڭشى! كانە، كوكتەم شىقسىنشى، سول ساتىندە، ودان ەشقاشان ەرتە ەمەس، جاڭا جىل تۋسىن.. تابيعاتتا ءاۋ باستان وسىنداي وزگەرمەيتىن ءتارتىپ قالىپتاسقان، مىنە، مەڭ وسى ەسەپتى ۇستانامىن.
— ال كوكتەم قاشان كەلەدى؟ – دەپ سۇرادى وزگە تورعايلار.
— العاشقى قۇتانمەن قاتارلاسا كەلەدى. ءبىراق تا ول سونشالىقتى ءبىر ىقتياتتى ەمەس، سوندىقتان قۇتاننىڭ قاشان ۇشىپ كەلەتىنىن كۇن ىلگەرى بولجاپ ءبىلۋ قيىن. ايتقاندايىن، جالپى بۇل جايلى ءبىلۋ مۇندا، قالادا مۇمكىن دە ەمەس قوي. دەريەۆنيادا بولماسا مۇندا ونى ەشكىم ءبىلىپ جارىتا قويماس! كوكتەمدى كۇتىپ الۋ ءۇشىن سوندا ۇشالىق. قالاي بولعاندا دا وندا كوكتەم ەرتە كەلەرى ءسوزسىز!
— مۇنىڭ ءبارى تاماشا! – دەدى اڭگىمەگە ارالاسپاسا دا، باياعىدان شىر اينالىپ وسى جەردەن شىقپاي، شيقىلداپ جۇرگەن انا تورعاي. – ءبىر عانا نارسە تولعاندىرادى:. مۇندا، قالادا مەن كەيبىر جاعدايعا ۇيرەنىپ قالىپپىن، ال ونداي جاعداي دەريەۆنيادا بولا ما، جوق پا بەيمالىم! وسىندا ءبىر ادامنىڭ سەمياسى تۇرادى. ولاردىڭ ويىنا قابىرعانى تەسىپ، ونى گۇل قوياتىن ءۇش-تورت بوس قۇمىرامەن بەكىتىپ قويۋ ءتۇسىپتى. بۇل، ارينە، اقىلدىڭ ءىسى. ونىڭ اۋىز جاعى ىشكە قارايدى جانە قابىرعامەن ءبىر دەڭگەيلەس ورنالاسقان دا، ءتۇبى سىرتقا شىعىپ تۇر. ءبىر جاقسىسى، ونىڭ تۇبىندە كىشكەنە تەسىك بار. مەن سودان ىشكە ەركىن كىرىپ-شىعا بەرەمىن. كۇيەۋىمىز ەكەۋىمىز سونىڭ ىشىنە ۇيا سالدىق، ءبىزدىڭ بالاپاندارىمىزدىڭ ءبارى سول جەردەن قاناتتاندى. ادامداردىڭ وسىنىڭ ءبارىن ءوز راقاتى ءۇشىن، وزدەرى قىزىقتاۋ ءۇشىن جاساعانى بەلگىلى. ايتپەسە ولار ساۋساقتارىن دا قيمىلداتپاس ەدى! ولار بىزگە ناننىڭ قوقىمدارىن شاشادى، بۇل دا وزدەرى قىزىقتاۋعا ارنالعان ال بۇل قالاي بولعاندا دا بىزگە قورەك قوي! سونىمەن مۇندا ءبىزدىڭ بەلگىلى دارەجەدە تۇرمىس جاعدايىمىز بار، سوندىقتان كۇيەۋىمىز ەكەۋمىز وسى جەردە قالاتىن شىعارمىز دەيمىن! ءبىز دە مۇلدە ريزا ەمەسپىز، الايدا وسىندا قالامىز.
— ال بىزدەر دەريەۆنياعا بارامىز كوكتەم كەلە جاتىر ما، جوق پا، سونى ءبىلىپ قايتامىز! – دەدى دە، وزگەلەرى ۇشىپ كەتتى.
دەريەۆنيادا قىس قاقاپ تۇرعان جانە وندا قالاعا قاراعاندا الدەقايدا سۋىق بولاتىن. قار جامىلعان دالادا سۋىق جەل سۋىرا سوعىپ تۇر. قولىنا كەڭ دە جىلى قولعاپ كيگەن شارۋا شانادا وتىر. ول ىشىنەن ايازدى قۋىپ شىعۋ ءۇشىن ءجيى-جيى قولىن-قولىنا ۇرىپ كەلەدى.
شىبىرتقى ونىڭ تىزەسىنىڭ ۇستىندە جاتسا دا، ارىق اتتار جورتۋدان جاڭىلار ەمەس. ولاردىڭ تاناۋلارىنان بۋ بۇرقىرايدى. سىرعاناعان شانا تابانىنىڭ استىنداعى قار سىقىر-سىقىر ەتەدى. شانانىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، سەكىرگەن تورعايلار توڭىپ ءجۇر.
— شيىق! كوكتەم قاشان كەلەر ەكەن! قىس مەيلىنشە تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى!
— تىم ۇزاققا سوزىلىپ تۇر! قار جامىلعان بيىك توبەدەن شىققان داۋىس جاڭعىرىعىپ، دالانى ارالاپ كەتتى. مۇنىڭ جاي عانا جاڭعىرىق بولۋى دا ىقتيمال، توبە باسىنداعى قالىڭ قاردىڭ ۇستىندە وتىرعان عاجايىپ شالدىڭ داۋىسى بولۋى دا مۇمكىن. قاريا قۇداي اپپاق بولاتىن. ساقال-شاشى اپپاق بولىپ اعارعان. ۇستىنە كيگەنى دە شارۋانىڭ اق تونى سەكىلدى بىردەڭە. ونىڭ اق سۇر بەتىندە اياسى ۇلكەن كوزى عانا جارقىراپ تۇر.
— مىنا شال كىم؟ – دەپ سۇرادى تورعايلار.
— ونىڭ كىم ەكەنىن مەن بىلەمىن! – دەدى شارباقتا قوناقتاپ وتىرعان كارى قارعا. ول «ءبىزدىڭ ءبارىمىز جالعىز جاراتۋشىنىڭ الدىندا ۇساق قۇستارمىز» دەگەن پىكىردى مويىندايتىن، وسى سەبەپتەن دە تورعايلاردى تاڭداندىرعان جاعدايدى ىقىلاس قويىپ تۇسىندىرۋگە كىرىستى.
— ونىڭ كىم ەكەنىن مەن بىلەمىن. ول قىس، وتكەن جىلعى كارى ءامىرشىمىز. كۇنتىزبە ايتقانداي ول ءالى ولگەن جوق، قايتا وعان جاس مۇراگەر كوكتەم كەلگەنشە ۋاقىتشا ەل بيلەۋ تاپسىرىلعان. ءيا، ءبىزدىڭ حاندىعىمىزدىڭ بيلىگى ءالى قىستىڭ قولىندا! ۋ-ۋ! نەمەنە، بالدىرعاندار، جاۋراپ قالدىڭدار ما؟
— ءيا، مەن ايتتىم ەمەس پە، – دەدى ەڭ كىشكەنە تورعاي، كۇنتىزبەنىڭ ادامداردىڭ ويىنان شىعارعان تۇككە تۇرعىسىز نارسە ەكەنىن! ول تابيعاتپەن مۇلدەم ۇيلەستىرىلمەگەن. تەگى، ادامداردا قاي ءبىر سەزىمتالدىق بار دەيسىڭ؟ جىل مەزگىلدەرىن ءبولۋدى بىزگە-اق تاپسىرسا عوي، ويتكەنى ءبىز ولاردان الدەقايدا نازىك تە سەزىمتال بولىپ جارالعانبىز!
اپتا ارتىنان اپتا ءوتتى. ورمان قارايىپ، كولدىڭ مۇزى قاتىپ قالعان قورعاسىنعا ۇقساپ كەتتى. بۇلتتار... جوق-جوق، قاڭعىعان قايداعى بۇلت؟! جەر بەتىن تۇگەل تۇمان قىمتاپ العان. ۇلكەن قارا قارعالار توپ-توبىمەن ۇشىپ ءجۇر، ءبىراق تا ولار دا تىم-تىرىس. تابيعات بەينە تۇگەلدەي قالىڭ ۇيقىدا جاتقانداي. ەندى، مىنە، كول بەتىن كۇن ساۋلەسى سيپاپ ءوتىپ ەدى، مۇز ەرىگەن قالايىداي جارقىراپ كەتتى. ساي-سالاداعى قار كورپەسىنىڭ كوبەسى سوگىلىپ، لەزدە ءوزىنىڭ جارقىلىنان ايرىلىپ قالدى، ءبىراق قاريا قىستىڭ اق تۇلعاسى تۇستىككە تەسىلە قاراعان كۇيى، ءالى سول قالپىندا. ول قار جامىلعىسىنىڭ بىرتە-بىرتە جۇقارىپ، جەرگە ءسىڭىپ بارا جاتقانىندا، ءار تۇستان جەر قارايىپ، وندا توپ-توپ تورعايلاردىڭ باس قوسقاندارىن دا بايقاعان جوق.
— شيىق! شيىق! كوكتەم شىقتى ەمەس پە؟
— كوكتەم! وسى ءۇن جاڭعىرىعى دالالار مەن كوگالداردى ارالاپ، كارى اعاشتار دىڭگەگى جاسىل جاڭا مۇك جامىلعان قارا كۇڭگىرت ورماننىڭ ىشىمەن جۇگىرىپ ءوتتى. وسى كەزدە تۇستىكتەن ءبىر جۇپ قۇتان كورىندى. ءارقايسىسىنىڭ ارقاسىندا ءبىر-بىر تاماشا بالا وتىر: بىرەۋىندە ۇل، ەكىنشىسىندە قىز. جەرگە تۇسىسىمەن بالالار ونى ءسۇيىپ الدى دا، قول ۇستاسىپ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. ولاردىڭ جۇرگەن ىزىنەن تۋرا قاردىڭ ۇستىنە كىشكەنە اق گۇلدەر شەشەك اتتى. بالالار قاريا قىسقا بارىپ، ونىڭ كەۋدەسىنە باستارىن سۇيەدى. سول قاس-قاعىم ساتتە ول ۇشەۋى دە، ولارمەن بىرگە بۇكىل توڭىرەك تە قويۋ، دىمقىل تۇمان بۇلتىنا ورانىپ، جوعالىپ كەتتى. سالدەن سوڭ جەل سوعىپ، تۇماندى ءتۇرىپ قۋىپ تاستادى. كۇلىمدەپ كۇن شىعىپ، قىس جوعالىپ كەتتى. تابيعات تاعىنا كوكتەمنىڭ سۇيكىمدى بالالارى جايعاسقان.
— مىنە، جاڭا جىل دەگەن وسى! – دەدى تورعايلار. ەندى ءبىز قىستاي كورگەن جوق-جىتىگىمىز ءۇشىن سىي-سىياپاتقا بولەنەتىن بولارمىز!
بالالار قاي جاققا كوز تىكپەسىن، بارىندە دە بۇتالار مەن اعاشتار جاسىل بۇرشىكتەر جامىلىپ، ءشوپ بىرتە-بىرتە بيىكتەي ءوسىپ، ەگىس دالاسى دا جاسىل القاپقا اينالىپ بارادى. قىز جەرگە گۇل شاشۋدان شارشار ەمەس. ونىڭ بەلدەمشەسىندە گۇلدىڭ كوپتىگى سونشالىق قانشا تاۋىسۋعا تىرىسسا دا ونىڭ ءبارىبىر ازايار ءتۇرى جوق. قىز جەدەل قيمىل ۇستىندە الما جانە شابدالى اعاشتارىنا ناعىز گۇل جاڭبىرىن جاۋدىرىپ جىبەردى دە، ءتىپتى تيىسىنشە جاپىراق جامىلىپ ۇلگەرمەستەن بۇل اعاشتار گۇلگە وراندى.
قىز قولىن شاپالاقتاپ ەدى، بالا دا شاپالاقتادى. ەندى، مىنە، قايدان سايا بولا كەتكەنى بەلگىسىز، ۇشىپ كەلگەن ءبىر توپ قۇس: «كوكتەم كەلدى!» – دەپ اندەتىپ، سايراي جونەلدى.
توڭىرەككە كوز جۇگىرتۋدىڭ ءوزى ءبىر عانا عانيبەت! كۇن شۋاقتاپ قۇرىسقان بويلارىن جازۋ جانە تۋرا وزدەرىنىڭ سوناۋ ءبىر الىستا قالعان جاستىق شاقتارىنداعىداي كوگالداردى التىنداي جالتىراتقان سارى گۇلدەردى قىزىقتاۋ ءۇشىن بىردە انا، بىردە .مىنا ۇيدەن كەمپىرلەر سىرتقا شىعىپ جاتىر. ءيا، الەم قايتا جاسارىپ كەتتى. ولار: «بۇگىن نەتكەن نۇر جاۋعان راقات كۇن!» – دەپ سويلەپ ءجۇر.
الايدا، ورمان ءالى دە قوڭىر-جاسىل كۇيىندە تۇر، بۇرشىك بولماسا، اعاشتاردا جاپىراق تا جوق. ونىڭ ەسەسىنە ورمان الاڭقايلارىندا جابايى قياق حوش ءيىس اتىپ، فيالكا مەن انەمون گۇل جايناپ تۇر. بارشا قىلتاناق بىتكەن كۇش نىعايتاتىن شىرىنعا تولى. جەرگە ءساندى جاسىل كىلەم توسەلگەن. ونىڭ ۇستىندە ءبىر-بىرىنىڭ قولىنان ۇستاپ قىز بەن بالا جىگىت وتىر.. كوكتەم پەرزەنتتەرى كۇلىپ قويىپ، وسە بەردى، وسە بەردى.
اسپاننان جىلى جاڭبىر سەبەلەپ تۇر، الايدا ونى ەلەپ جاتقان جان جوق: جاڭبىر تامشىلارى كۇيەۋ مەن قالىڭدىقتىڭ قۋانىشتى كوز جاسىنا قوسىلدى. جاس جۇبايلار ءسۇيىسىپ ەدى، سول ساتىندە ورمان جاسىل جەلەگىن جامىلىپ ۇلگەردى. كۇن كوككە كۇلىمدەي كوتەرىلدى. اعاش بىتكەن تۇگەل جاسىل جاپىراقتارعا مالىنعان.
كۇيەۋ مەن قالىڭدىق قول ۇستاسىپ وسىناۋ جاڭا كوتەرىلگەن كوك شاتىردىڭ استىمەن ءجۇرىپ كەلەدى. جارىق پەن كولەڭكەنىڭ جارىسا ويناق سالۋىنىڭ ارقاسىندا كوك اتاۋلىنىڭ ءبارى مىڭ تۇرلەنىپ، قۇبىلىپ تۇر. انادان تۋعانداي پاك تە نازىك جاپىراقتار توڭىرەگىنە جۇپار ءيىستى اۋا تاراتسا، جىبەكتەي جاسىل شالعىن مەن الۋان ءتۇستى تاستاردى ارالاي قۋالاپ اققان جىلعالار مەن شاعىن وزەندەر سىڭعىرلاپ، سىبدىر قاعادى. «عاسىرلار بويى وسىلاي بولعان، بولىپ وتىر جانە بولا دا بەرمەكشى»، – دەدى بارشا تابيعات. انەكي! كوكەك شاقىردى، بوزتورعاي شىرىلدادى! كوكتەم ناعىز كۇشىنە ەنگەن.
تەك ءسۇمبى تال عانا گۇلدەرىنىڭ ءتۇبىت قولعاپتارىن شەشكەن جوق. ولاردىڭ وسىنداي ساقتىعىنا قاراپ تۇرىپ ءىشىڭ پىسادى.
كۇن ارتىنان كۇن جەتىپ، اپتا ارتىنان اپتا ءوتىپ، جەر قىزعان ۇستىنە قىزا ءتۇستى. ىستىق اۋا تولقىنى بيداي ماساقتارىن قىزدىرىپ، ولار ەپتەپ سارعايا باستادى، تەرىستىكتىڭ اق لوتوسى ايناداي جارقىراعان ورمان كولدەرىنىڭ بەتىنە ءوزىنىڭ جالپاق جاسىل جاپىراقتارىن جايىپ تاستادى دا، بالىقتار سولاردىڭ كولەڭكەلەرىنە جاسىرىناتىن بولدى. ورماننىڭ ارعى بەتىندە، كۇننىڭ كوزى قاقتالعان جەردە، شارۋا ءۇيىنىڭ ىعىندا تۇرعان باقتا، قىتىقتاي قىزدىرعان كۇن ساۋلەسى استىندا، گۇلدەنگەن ءساندى راۋشاندار مەن شىرىندى، قارا كۇرەڭ ىستىق جيدەكتەرگە تولى شيە اعاشتارى ءوسىپ تۇر. ول جەردە ءبىز اۋەلى قىز كۇنىندە، سوسىن قالىڭدىق كەزىندە كورگەن عاجايىپ جاز كەلىنشەك وتىر. كەلىنشەك بىر-بىرىنە مىنگەسكەن بيىك تاۋلارداي قارا قوشقىل بۇلتتارعا قاراپ قالىپتى. ولار ءۇش جاقتان بىردەي كوشىپ كەلىپ، اقىر سوڭىندا تاسقا اينالعانداي، توڭكەرىلىپ تەڭىز سياقتى بوپ ورمان ۇستىنە تونە قالىپتى. بەينە ءبىر سيقىرشى تاياعىنىڭ ەمەۋرىنىن تۇسىنگەندەي ورمان ءىشى تىم-تىرىس. جەل ساپ تىيىلىپ، قۇس بىتكەننىڭ ءۇنى ءوشتى، كۇللى تابيعات سالتاناتتى كۇتۋ راسىمىنە كىرىسكەندەي. ال جولدار مەن سوقپاقتاردا اربالى، اتتى، جاياۋ ادامدار جانتالاستى دا قالدى ءبارى دە نايزاعايدان جاسىرىنۋعا اسىعۋلى. كەنەت كوز شاعىلىساتىنداي كۇننىڭ اشىق ساۋلەسى جارق ەتە ءتۇستى، بەينە ءبىر كۇن قاس قاعىم ساتكە بۇلتتى قاق جارعانداي، سودان سوڭ تاعى دا توڭىرەكتى قارا تۇنەك باسىپ، كۇركىرەگەن كۇننىڭ سارىنى قۇلاق تۇندىردى. اسپاننان سۋ سەلدەي قۇيىلدى. جارىق پەن تۇنەك، تىنىشتىق پەن كۇننىڭ كۇركىرەسۋى ءبىرىن-بىرى الماستىرىپ تۇر.
باستارىڭدا قوڭىر ايدارلارى جەلكىلدەگەن جاس قوعالاردى جەل تولقىنداي تەربەپ، جاپىرىپ جاتىر. اعاشتاردىڭ بۇتاقتارى قالىڭ جاڭبىر شىلتەرىنەن كورىنبەي كەتكەن. جارىق پەن تۇنەك، تىنىشتىق پەن كۇننىڭ كۇركىرەۋى مينۋت سايىن الماسۋدا. ءشوپ پەن ماساق ەتپەتتەي جاتىر. ولار ەندى قايتىپ كوتەرىلە المايتىن سياقتى. انە-مىنە دەگەنشە نوسەر ءىرى سيرەك تامشىلى جاۋىنعا اۋىسىپ، كۇننىڭ كوزى دە كورىندى. قىلتاناقتار مەن جاپىراقتاردىڭ ۇستىندەگى تامشىلار مارجانداي جارقىرايدى. قۇستار سايراپ، بالىقتار سۋدى شولپىلداتا باستاسا، سارى ماسالار بيلەي جونەلدى. تەڭىز تولقىنى سوعىپ، كوبىك جۋعان قوي تاستىڭ ۇستىنە جايعاسقان جاز كۇنگە قىزدىرىنىپ وتىر. جاز كۇيەۋ، قۋاتتى، بۇلشىق ەتتەرى بۇلتيىپ-بۇلتيىپ تۇرعان الىپتىڭ ناق ءوزى. ونىڭ بۇيرا باسىنان سۋ تاسقىندارى سورعالاي اعىپ، ول سۋىق سۋعا ءتۇسىپ شىققانداي جاسارىپ، ادەمىلەنىپ كەتكەن. بۇكىل تابيعات جاسارىپ، ادەمىلەنىپ كەتتى، توڭىرەكتەگىنىڭ ءبارى بۇرىن-سوڭدى بولماعانداي قاۋلاي گۇلدەپ، سۇلۋلىعى كوز تارتىپ، تامىلجىپ-اق تۇر! جاز شىقتى، جىلى، جانعا جايلى جاز.
قىردا قالىڭ وسكەن بەدەدەن كۇشىڭە كۇش قوساتىن تازا اۋا تاراپ، كونە جينالىستار وتەتىن جەردە ارالار ىزىڭدايدى. جاڭبىر جۋعان قۇربان تاسى كۇنگە شاعىلىسىپ جارقىلدايدى، بۇلدىرگەننىڭ جابىسقاق ساباقتارى ونى قالىڭ شاشاعىمەن وراپ تاستاعان. وعان ارا حانىمى ءوز ۇياسىمەن ۇشىپ كەلدى. ولار قۇربان تاسقا ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسى بالاۋىز بەن بال قويدى. قۇرباندىققا شالىنعان تاعامدى جاز بەن ونىڭ ومىرگە قۇشتار قۇربىسىنان وزگە ەشكىم دە كورگەن جوق. تابيعاتتىڭ وسىناۋ سىي-سياپاتىنىڭ ءوزى دە سولارعا ازىرلەنگەن-دى.
كەشكى اسپان التىنمەن اپتالعانداي. ونىمەن ەشبىر شىركەۋ كۇمبەزىنىڭ تەڭەسەر ءتۇرى جوق. كەش باتىپ، تاڭ شاپاعى اتقانشا اي جارقىراپ تۇردى. اۋلادا جاز بولاتىن.
ءسويتىپ، كۇن ارتىنان كۇن، اپتا ارتىنان اپتا ءوتىپ جاتتى. قىردا بەل وراق پەن قول وراقتىڭ جارقىلى بىردەن كوزگە شالىنسا، الما اعاشتارىنىڭ بۇتاقتارى ال قىزىل جەمىستەردىڭ سالماعىنان مايىسىپ كەتكەن. حوش ءيىستى قۇلماق ءىرى شوعىمەن ءىلىنىپ تۇر. ماۋەسى تۇنىپ تۇرعان جاڭعاق اعاشىنىڭ كولەڭكەسىندە ەرلى-زايىپتى ەكەۋى ءوزىنىڭ اقىلدى، ويلى قالىڭدىعىمەن جاز تىنىعىپ وتىر.
نەتكەن مولشىلىق! – دەدى كەلىنشەك. قاي جاققا كوز تىكسەڭ دە جاتقان ءبىر بەرەكە! مۇندا قانداي راقات، قانداي جاقسى، سولاي بولا تۇرسا دا نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن مەن تىنىشتىقتى، دەمالىستى اڭسايمىن... باسقا سوزبەن ايتا المايمىن! ال ادامدار قايتادان جەر جىرتىپ جاتىر. ولار وزدەرىنە بولعان ۇستىنە بولا ءتۇسسىن دەيدى، ماڭگى سوعان قۇشتار!..
انە، قۇتاندار سوقانىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ كەلەدى... وسىلار، ەگيپەتتىك قۇستار، ءبىزدى وسىندا الىپ كەلگەن! ءبىزدىڭ وسىندا، تەرىستىككە، بالا كەزىمىزدە قالاي ۇشىپ كەلگەنىمىز جادىڭدا ما؟.. ءبىز وزىمىزبەن بىرگە الۋان ءتۇرلى گۇلدەر، كۇن شۋاق جانە جاسىل جاپىراقتار الا كەلدىك. ال ءقازىر... تەنتەك جەل ونىڭ ءبارىن دەرلىك جۇلىپ اكەتتى، اعاشتار قوڭىرلانىپ، قارايىپ، ەندى، مىنە، تۇستىكتىڭ اعاشتارىنا ۇقساپ كەتتى. ءبىراق بۇلاردا ول جاقتىڭ اعاشتارىنداعىداي ەمەس، التىن جەمىستەر مۇلدەم جوق!
— سەنىڭ اينالاڭنىڭ بارىنەن التىن كورگىڭ كەلە مە؟ – دەدى جاز. كانە، تاماشالا! ول قولىن سىلتەپ قالىپ ەدى، ورماندار قىزعىلت جانە التىن تۇستەس جاپىراقتارعا تولىپ مالىنىپ قالدى. مىنا كەرەمەتتى قاراڭىز. يتمۇرىننىڭ شوق بۇتالارىندا وتتاي قىزىل جەمىستەر جارقىراپ، ايۋ بادام بۇتاقشالارى ءىرى قوڭىر قىزىل جەمىسكە تولىپ تۇر. جابايى تالشىننىڭ پىسكەن جەمىستەرى قوڭىر جاسىل ۇيادان ءوزى جەرگە ءتۇسىپ جاتسا، ال ورماندا فيالكا قايتادان گۇلدەدى.
الايدا جىل حانىمى كۇن سايىن سويلەۋى ازايىپ، سۇرلانىپ بارادى.
— سۋىق تا ءتۇستى! – دەدى ول. تۇندە دىمقىل تۇمان كوتەرىلۋدە. مەن ءوزىمىزدىڭ اتامەكەندى ساعىندىم!
ءسويتتى دە ول تۇستىككە قايتقان قۇتانداردىڭ ارتىنان سۇزىلە قاراپ، سولارعا قولىن سوزدى. سودان سوڭ ولاردىڭ بوس قالعان ۇيالارىنا قارادى، بىرىندە سىمباتتى كوكتىكەن، ەكىنشىسىندە سارى سۋرەپكا ءوسىپتى. بەينە ءبىر ۇيا سولار ءۇشىن، سولارعا قورشاۋلىق قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن سالىنعان سياقتى! تورعايلار دا سونىڭ ىشىنە كىرىپ-شىعىپ ءجۇر.
— شيىق! ءۇي يەلەرى ايەل قايدا جوعالىپ كەتتى ەكەن. قاراي گورىڭىز، ءسال جەل سوعىپ ەدى، ولار تابان استىندا تايىپ تۇردى! جولدارىڭ بولسىن!
اعاشتاردىڭ جاپىراقتارى ابدەن سارعايىپ، جاپىراقتار ساۋىلداپ تۇسە باستادى، كۇزگى قارا سۋىق كەلىپ، ناعىز قوڭىر كۇز كۇشىنە ەندى. سارى جاپىراقتار جامىلعان جىل حانىمى جەردە جاتىر. ونىڭ موماقان كوزقاراسى اسپاننىڭ جارقىراعان جۇلدىزدارىنا قادالا قالىپتى، قاسىندا كۇيەۋى. كەنەت قۇيىن كوتەرىلىپ، كەپكەن جاپىراقتاردى شىر اينالدىرىپ اكەتتى. قۇيىن باسىلعان ساتتە جىل حانىمى ءىزىم-قايىم جوعالىپ كەتتى. سۋىق اۋادا وسى جىلدىڭ ەڭ سوڭعى كوبەلەگى شىر كوبەلەك اينالىپ ءجۇر.
جەردى قويۋ تۇمان تۇمشالاپ العان. سۋىق جەل سۋىرا سوعىپ، تاستاي قاراڭعى ۇزاق تۇندەر باستالدى. اناۋ تۇرعان باسىن اق قىراۋ شالعان جىل پاتشاسى. ال شاشىنىڭ اعارعانىن وزىدە بىلمەيتىن. ونىڭ ويىنشا بۇيرا شاشىن اعارتىپ تۇرعان جاڭا جاۋعان قار! جاسىل قىرلاردى جۇقا عانا قار بۇركەگەن ەكەن.
مىنە، ەندى قوڭىراۋلار جۇپتاسۋ ياعني نەكەلەسۋ باستالعانىن حابارلادى.
— جىل قوڭىراۋى سوعىلدى! – دەدى جىل پاتشاسى. تاياۋ ارادا جاس حان مەن حانىمنىڭ وتاۋى تىگىلەدى، ال مەن تىنىشتىق تاۋىپ، ءارى ونىڭ سوڭىنان ۇزاماي جارقىراعان جۇلدىزدارعا تارتىپ كەتەمىن!
قار باسىپ قالعان تازا دا جاسىل قاراعايلى ورماننىڭ ىشىنە جاڭا جىل پەرىشتەسى كەلىپ، ءدىني مەرەكەنىڭ بەينەسى بولۋعا ارنالعان جاس اعاشتى دارىپتەدى.
ادامداردىڭ ۇيلەرى مەن جاسىل ورماندار تۇگەل قۋانىشقا كەنەلگەن! – دەدى قارتايعان جىل پاتشاسى. بىرەر اپتانىڭ ىشىندە ول شاشى قۋداي بولىپ اعارعان شالعا اينالىپتى. مەنىڭ دەمالاتىن مەزگىلىم تاياۋ. ءتاج بەن پاتشا بيلىگى جاس جۇبايلارعا تاپسىرىلادى.
— ايتسە دە بيلىك ءالى سەنىڭ قولىڭدا! – دەدى پەرىشتە. دامىلداما، بيلىك ەت! جاس وسكىندەردى قار قاباتتارىمەن بۇركە! جاڭا ءامىرشىنىڭ سالتاناتپەن جاريالانۋىن تاعات ەتىپ توس، بيلىك ءالى ءوز قولىندا تۇرسا دا، وسىلاي ىستە! Taپ ءقازىر سەن ءتىرى بولعانىڭمەن، ءتۇبى ۇمىت بولاتىنىڭدى توزىمدىلىكپەن توس! كوكتەم شىققان كەزدە سەنىڭ تىنشىعار ساعاتىڭ دا سوعار!
— كوكتەم قاشان كەلەر ەكەن؟ – دەپ سۇرادى قاريا قىس.
— تۇستىكتەن قۇتاندار ۇشىپ كەلگەندە!
ەندى، مىنە، ساقال-شاشى اعارعان، مۇز قۇرسانعان، قارتايعان، بۇكىرەيگەن، الايدا، ءالى دە بولسا قارلى داۋىل مەن بورانداي كۇش-قۋاتى قايتپاعان الىپ تۇلعالى قاريا قىس بيىك توبەنىڭ باسىندا، قار ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىندە وتىر. وتكەن قىس سياقتى بۇل دا تۇستىكتەن كوزىن الار ەمەس. مۇز جارىلىپ، قار سىقىرلاپ، كونكيشىلەر كولدىڭ جارقىراعان ايدىنىمەن جەبەدەي ۇشىپ بارادى. قارا قارعالار اق قار ۇستىندە قاراڭدايدى. ءۇپ ەتكەن جەل جوق. وسى تىنىشتىق كەزىندە قاريا قىس جۇدىرىعىن قىسىپ ەدى، قالىڭ مۇز بالىق بۇعازداردى قۇرساۋلاپ تاستادى.
تاعى دا قالادان ۇشىپ كەلگەن تورعايلار ساۋال قويدى.
— اناۋ وتىرعان قاريا كىم؟
تاعى دا شارباقتا وتىرعان سول باياعى قارعا ما، جوق الدە ونىڭ بالاسى ما ءبارىبىر، ولارعا جاۋاپ قايىردى:
— ول قىس! وتكەن جىلعى ءامىرشى! كۇنتىزبەدە كۇنى بىتكەنىمەن ول ءالى ولە قويعان جوق، جاس حانزادا كوكتەم كەلگەنشە ۋاقىتشا ەل بيلەپ وتىر!
— كوكتەم قاشان كەلەر ەكەن؟ – دەپ جامىراي سۇرادى تورعايلار. بالكىم، ۇكىمەت وزگەرگەن سوڭ ءبىز ءۇشىن جاقسى زامان تۋار. ەسكىسى ەشتەڭەگە دە جارامسىز!
ال قاريا قىس ءاربىر ءتۇپ بۇتاسى، ءاربىر بۇتاعى اشىق تا ايقىن كورىنىپ تۇرعان قارا ورمانعا ويلى كوزبەن قاراپ،باسىن يزەدى، سول كەز جەردى سۋىق تۇمان بۇركەپ الدى دا، تابيعات قىسقى ۇيقىسىنا كىرىستى. جىل ءامىرشىسى ءوزىنىڭ جاستىق جانە جىگىتتىك شاقتارىن ەگىلە ەسىنە الدى. كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ بارلىق ورمان بوزقىراۋدان جارقىراعان شاشاق تاقتى. بۇل قىستىڭ جازدى ويلاعان ءتۇسى بولاتىن. كۇن شىعىپ، شاشاقتار ساۋلاي توگىلدى.
تورعايلار تاعى دا ساۋال بەردى:
— كوكتەم ەندى قاشان كەلەر ەكەن؟
— كوكتەم! – دەپ جاڭعىرىقتى قارلى توبە.
مىنە، ەندى بىرتە-بىرتە كۇن دە قىزا ءتۇستى. قار ەرىپ قۇستار: «كوكتەم كەلە جاتىر!» – دەپ شيقىلداي باستادى.
اسپاننىڭ اسقاق بيىگىندە ۇشىپ كەلە جاتقان ءبىرىنشى قۇتان كورىندى، ودان كەيىن ەكىنشىسى دە كوزگە ءتۇستى. ءارقايسىسىنىڭ ارقاسىندا ءبىر-بىر سۇيكىمدى بالالارى بار. قىرعا كەلىپ قونعان سوڭ بالالار جەردى ءسۇيدى. ءتىل قاتپاعان قاريا قىستى دا ءسۇيدى، سول ءسات، تاۋدان جوعالعان مويسەي سەكىلدى، ول دا تۇمانعا ءسىڭىپ، عايىپ بولىپ كەتتى.
جىل شەجىرەسى وسىمەن اياقتالدى.
وسىنىڭ ءبارى تاماشا جانە ناعىز شىندىق، – دەدى تورعايلار، الايدا كۇنتىزبەدەگىدەي ەمەس، سوندىقتان دا تۇككە تۇرمايدى!
You Might Also Like
-
استانادان ءبىر ميلدەي جەردەگى ەسكى ۋسادبانىڭ ناق ورتاسىندا شومبال قابىرعالى ەتىپ، ايشىقتاندىرىپ سالعان بايدىڭ مۇنارالى، ءساندى ءۇيى تۇرۋشى ەدى. بۇل ۇيدە اينالاعا ايگىلى ەرلى-زايىپتى باي دۆوريان مەكەن...
-
«اتامەكەن» ۇكپ-نىڭ پرەزيديۋم ءتوراعاسى تيمۋر قۇلىبايەۆ تالدىقورعاندا كاسىپكەرلەردىڭ وڭىرلىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرىمەن كەزدەستى. كەزدەسۋ بارىسىندا ول مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلگەن جاڭا ءپان ...
