InfoHub Logo

قاسقاعىم عۇمىرى قالعانداردىڭ ەندى بۇل جالعاننان جوعالتارى جوق.

فيلليپ كينو. اتيس

وتانىم مەن تۋعان-تۋىستارىم تۋرالى ايتارىم از. ادىلەتسىزدىكتىڭ الەگىنەن جات جەرگە قۋىلدىم، ۇزاق جىلدار بويى شەت جەردە جۇرگەندىكتەن — جات تۋىسپىن. ەنشىمە تيگەن مول مۇرا سول كەزدەگىمەن سالىستىرعاندا اجەپتاۋىر ءبىلىم الۋىما مۇمكىندىك بەردى، ال بويىما تۋا بىتكەن العىر زەرەكتىك جاس شاعىمدا تالماي تىربانىپ جيعان ماعلۇماتىمدى جۇيەلەۋگە جاعداي جاسادى. مەن بارىنەن دە نەمىستىڭ فيلوسوف-موراليستەرىنىڭ شىعارمالارىن وقۋدى جاقسى كورۋشى ەدىم، ارينە، وندا مەنى قيسىنسىز قىزىل ءسوز ەمەس، لوگيكالىق ويلاۋعا داعدىلانعان ادامعا ولاردىڭ قۇرىلىسىنداعى جاساندىلىقتى وپ-وڭاي شىعارۋعا بولاتىندىعى شەكتەن تىس ىنتىق ەتەتىن ەدى. مەنى ادەتتە تاقۋالىقتان تايمايدى دەپ ايىپتاپ، قيالىمنىڭ قارىمى ءۇشىن قىلمىسكەردەي كىنالايتىن، مەنى جۇرت قاشان دا پەرروننىڭ ءىزباسارى سانايتىن. تۇرپايى فيلوسوفياعا تىم اۋەستىگىم شىنىندا مەنى دە ءبىزدىڭ عاسىرىمىزداعى مەيلىنشە كەڭ تارالعان قاتەلىكتىڭ قۇربانى ەتتى مە دەپ قورقامىن — مەن بۇل جەردە بارلىق قۇبىلىستاردى، ءتىپتى وعان قاتىسى شامالى قۇبىلىستاردىڭ ءوزىن سول عىلىم پرينسيپىمەن ءتۇسىندىرۋدى ايتىپ وتىرمىن. جالپى ايتقاندا، مەن سياقتى ادامداردى ىرىمشىلدىقتىڭ الدامشى ساۋلەسى ەلىكتىرىپ، شىندىقتىڭ شەگىنەن شىعادى دەگەنگە سەنۋدىڭ ءوزى قيىن. مەن ءوز اڭگىمەمدى وسىنداي شاعىن العىسوزدەن باستاۋدى ورىندى كوردىم، ويتكەنى مەن بايانداعالى وتىرعان بۇل ادەتتەن تىس وقيعالار قيسىنسىز قيالدىڭ ناتيجەسى ەمەس، قايتا قيالدى قۇر جاڭعىرىق پەن جانسىز ارىپتەردىڭ قۇبىلىسى دەپ ءبىلىپ، ونى مۇلدەم جوققا شىعاراتىن ادامنىڭ اقىل-ويىنىڭ شىنايى تاجىريبەسى بولىپ تابىلادى.

تالاي جىل شەتەلدەردە ساياحاتتا بولعان مەنىڭ ەندى ءبىر جاققا ساپار شەگۋگە زاۋقىم سوقپايتىن-دى، ايتسە دە تۇلەن تۇرتكەندەي، تاعى دا شىدامىم تاۋسىلىپ، 18... جىلى زوند ارالدارىنان ارحيپەلاگىنىڭ جاعالاۋىنا ساپارعا شىققان كەمەنىڭ جولاۋشىسى رەتىندە، مەن باتاۆيا پورتىنان حالقى كوپ قازىنالى ياۆا ارالىنا اتتاندىم. 400 تونناداي سىيىمدىلىعى بومبەيدە مالابالاردىڭ تيك اعاشىنان جاسالىپ، مىسپەن قاپتالعان ءبىزدىڭ تاماشا جەلكەندى كەمەمىزگە لاككاد ارالدارىنان ماقتا مەن ماي، سونداي-اق كوپرا، پالما، قانت، بۋيۆولدىڭ سۇتىنەن جاسالىپ، قورىتىلعان ماي، كوكوس جاڭعاعى مەن بىرنەشە جاشىك اپيىن تيەلگەن بولاتىن. جۇك قالاي بولسا سولاي تيەلە سالعاندىقتان كەمە وندى-سولدى تەڭسەلە بەرۋشى ەدى.

ءبىز پورتتان شىققاندا بولماشى عانا جەل سوعىپ تۇرعان، ۇزاق كۇندەر بويى ياۆانىڭ شىعىس جاعالاۋىن بويلاپ ءجۇزىپ وتىردىق. ءبىز بەتتەگەن ارالداردان شىققان بىردى-ەكىلى شاعىن كەمەلەر قارسى ۇشىراسقانى بولماسا، ءجۇزۋ ساپارى ءبىر سارىندى ءوتىپ جاتتى.

ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن يۋتتەگى كەرمەگە سۇيەنىپ تۇر ەدىم، كەنەت سولتۇستىك-باتىستان كوتەرىلگەن شاعىن بۇلتتى كوزىم شالدى. مەنى ونىڭ ءتۇسى تاڭ قالدىرادى، سونداي-اق باتاۆيادان شىققالى بەرى وندايدى العاش كورۋىمىز بولاتىن. سوناۋ كوز ۇشىنداعى باتىسقا بارىپ جەتكەنشە مەن ودان كوز المادىم، ول كەنەت قيانداعى تەڭىز جاعالاۋى سياقتانىپ، كوكجيەكتە جىڭىشكە عانا بۇلىڭعىر تۇرمانعا اينالىپ، شىعىسقا دا، باتىسقا دا تارالىپ كەتتى. سودان كەيىن كوپ ۇزاماي ءوڭىردىڭ كۇرەڭ قىزىل ءتۇسى مەن تەڭىزدىڭ عاجاپ بەينەسى مەنىڭ نازارىمدى اۋداردى. تەڭىز كوز الدىمدا قۇبىلىپ، ادەتتەگىدەن سۋى الدەقايدا تۇنىق بولىپ كورىندى. سۋدىڭ ءتۇبى جىلتىراپ جاتسا دا، مەن لوت سالىپ كورىپ ەدىم، تەرەڭدىگى تۋرا ون بەس فوتوم ەكەن. اۋا ادام ايتقىسىز ىستىق، بەينە ءبىر قىزارعان تەمىرگە تيگەن سۋدان كوتەرىلگەن بۋداق-بۋداق بۋعا بوگىپ تۇرعانداي. ىمىرت ۇيىرىلە بەرگەندە، بولماشى سامال دا ءۇزىلدى، اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي مۇلگىپ، تىنا قالدى. يۋگتە جانعان بالاۋىز شامنىڭ جالىنىن شالقىتار ءۇپ ەتكەن لەپ بىلىنبەيدى، ال مەنىڭ سۇق ساۋساعىم مەن بەس بارماعىمنىڭ اراسىنا قىسىپ ۇستاعان ءبىر تال شاشتى تەربەتەر سىبىس جوق. الايدا، كاپيتان ەشقانداي ءقاۋىپتى قاتەر جوق ەكەنىن حابارلادى، ويتكەنى اتىس ءبىزدىڭ كەمەنى جاعاعا ىقتىرىپ اكەلىپتى، سوندىقتان ول جەلكەندى جيناپ، زاكىردى تۇسىرۋگە ءامىر ەتتى. ۆاحتاعا ەشكىم تۇرمادى، كوپشىلىگى مالايادان شىققان (ماتروستار) تەڭىزشىلەر پالۋباعا سۇلاي-سۇلاي كەتتى. شىندىقتى ايتسام ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي مەن تومەن ءتۇستىم. راسىندا اينالاداعىنىڭ ءبارى تايفۋننىڭ تاياپ قالعانىڭ اڭعارتاتىن سياقتى. مەن ءوزىم كۇدىگىمدى كاپيتانعا ايتتىم، ول مەنىڭ سوزىمە قۇلاق اسپاي، ءتىپتى ماعان جاۋاپ تا بەرمەي ءوز جونىنە كەتىپ وتىردى. الايدا، ۇرەي ۇيقى بەرمەدى، مەن ءتۇن ورتاسىنا تاياۋ تاعى دا پالۋباعا شىقتىم. تراپتىڭ جوعارعى ساتىسىنا اياعىڭدى باسا بەرگەندە، جىلدام اينالعان جەلديىرمەننىڭ پارەگىنەن كۇشتى گۇرىلدەپ شوشىپ كەتتىم. ءبىراق ونىڭ قاي جاقتان شىققانىڭ اڭعارعانىمشا بولعان جوق، كەمە بۇكىل تۇلعاسىمەن قالتىراپ قويا بەرگەنىن سەزدىم. ارادا ءبىر ءسات وتپەي-اق كوپىرشىك اتىپ شاپشىعان توپان سۋ كومىپ، ءبىزدى جالپ ەتكىزدى دە دوڭبەكشىگەن تولقىن بار پارمەنىمەن پالۋبانى باسىنان اياعىنا دەيىن شايىپ ءوتتى. ونىڭ ۇستىندەگىنىڭ تۇگىن قالدىرماي تەڭىزگە الىپ كەتتى

ايتسە دە سول ءبىر دۇلەي داۋىل ءبىزدىڭ كەمەنى اپاتتان امان ساقتاپ قالدى. جەل ماچتالاردى كۇيرەتىپ، تەڭىزگە اعىزىپ جىبەردى، سونىڭ ناتيجەسىندە كەمە قايتا كوتەرىلىپ، شەگىن تارتا سوققان جەلدىڭ الەگىنەن ءبىرشاما تەڭسەلىپ تۇردى، ءبىراق اقىرى قايتادان ءباز-باياعى قالپىنا كەلدى.

مەنىڭ اجالدان قالاي امان قالعانىمدى ايتىپ ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. تولقىن سوعىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان مەن بىرتە-بىرتە ەسىمدى جيىپ، ءوزىمنىڭ رۋمپەل مەن فالشپورتتىڭ اراسىنا قىسىلىپ قالعانىمدى ءبىلدىم. ازەر دەگەندە ورنىمنان تۇرىپ، اينالاما الاڭداي قاراپ الدىم دا، العاشقىدا ءبىزدى قويتاستارعا اكەپ سوققان ەكەن دەپ ويلادىم. ويتكەنى كوككە شاپشىعاندا بيىك قامالداي بۋىرقانىپ كوبىك مۇنداي عالامات تولقىن بولادى دەگەن وي بارىپ تۇرعان اساۋ قيالدى ادامنىڭ دا باسىنا كەلمەيتىن شىعار. كەنەت فورتتان شىعار الدىندا عانا كەمەگە كەلىپ مىنگەن قارت شۆەدتىڭ جان ۇشىرعان اششى داۋسىن ەستىدىم. مەن دە بار داۋسىممەن باقىرىپ جاۋاپ بەردىم. ول تەڭسەلە باسىپ كەمەنىڭ ارت جاعىنداعى ماعان كەلىپ جەتتى. كوپ كەشىكپەي كەمەدە ەكەۋمىز عانا ءتىرى قالعانىمىز انىقتالدى. ءبىز، شۆەد ەكەۋمىزدەن باسقا، پالۋباداعىلاردىڭ ءبارىن تەڭىزگە لاقتىرىپ جىبەرىپتى، كاپيتان مەن كومەكشىسىنە كەلەر بولساق، شاماسى ولار ۇيىقتاپ جاتقاندا قازا تاپسا كەرەك. ويتكەنى كايۋتاسى سۋعا تولىپ كەتىپتى. ەش جاقتان كۇتەر كومەكسىز، ونىڭ بەر جاعىندا ءا دەگەندە سۇراپىل سوققىدان ۇرەيىمىز ۇشىپ، ءار ءسات سايىن اپاتقا باقۇل بولىپ وتىرعان ءبىز ەكەۋمىزدىڭ كەمەنى قاۋىپتەن قۇتقارۋ قولىمىزدان كەلمەيتىن ەدى. داۋىل ءىشىن تارتىپ سوققان بويدا-اق ءبىزدىڭ زاكىردىڭ ارقانى شىجىن جىپتەي بىت-شىت بولدى. ايتسە دە سونىڭ ارقاسىندا عانا كەمە اۋناپ تۇسپەي امان قالدى. جەل ايداپ، ءبىز جوسىلتىپ ءجۇزىپ كەلەمىز. وقتا-تەكتە تولقىن پالۋبانى تۇگەل شايىن كەتەدى قۇيرىق جاقتىڭ شپانتاۋتتەرى جۋساپ تۇر، كەمە مەيلىنشە قاتتى زاقىمدانعان، ايتسە ابىروي بولعاندا ايتەۋىر، پومپالار ءالى دۇرىس جۇمىس ىستەيتىن، سالداۋىر ورنىنان قوزعالماعان بولىپ شىقتى. داۋىل تىنىپ كەلەدى، ەندى ءبىز جەلدىڭ كۇشىنەن قاۋىپتەنۋدى قويىپ، قايتا ول قويعان كەزدە ىزىنشە اينالاعا ورنايتىن مەڭىرەۋ تىنىشتىقتان ۇرەيىمىز ۇشا باستادى. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ قاڭعىعان كەمەمىزدى قالاي دا اپاتقا ۇشىراتاتىنى سوزسا الايدا وسى نەگىزدى ءقاۋىپتىڭ ءوزىن ەشتەڭەمەن دالەلدەۋگە بولمايتىن ءتارىزدى. تايفۋننىڭ العاشقى دۇلەي قۇدىرەتىنەن الدەقايدا كەم بولسا دا، مەن ومىرىمدە كورگەن داۋىلداردىڭ بارىنەن دە ۇرەيلى دۇلەي بوران ايداعان ءبىزدىڭ قيراعان كەمەمىز بەس تاۋلىك بويى عالامات شاپشاڭدىقپەن جۇيتكىدى دە وتىردى. سول كەزدەگى بىردەن-بىر قورەگىمىز اسقان ازاپپەن باقتان ارشىپ العان بولماشى عانا پالما قانتى بولدى. العاشقى ءتورت كۇن بويى ءبىز باستاپقى باعىتتان ءسال عانا اۋىتقىپ، وڭتۇستىك — وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي ىقساق كەرەك، شاماسى. جاڭا گوللانديانىڭ جاعالاۋىنا جاقىنداپ قالعان بولارمىز. جەل باعىتىن سولتۇستىككە قاراي ءبىر رۋمب اۋىستىرسا دا بەسىنشى كۇنى سۋىق جان توزگىسىز بولىپ قاتايىپ كەتتى. سارعايىپ، بۇلىڭعىر كۇن شىقتى؛ كوكجيەكتەن ارقان بويى كوتەرىلدى، ءبىراق اينالاعا شۇعىلاسى تۇسپەدى. اسپان اشىق، ايتسە دە جەل قاتايىپ، ءىشىن تارتىپ، ورشەلەنە سوقتى. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا ءتۇس شاماسىندا دا كۇننىڭ ءتۇسى وزگەرگەنىنە تاعى دا نازارىمىز اۋدى. ودان جارىق ەمەس، بۇلىڭعىر الاكۇڭگىرت، الاكولەڭكە بىردەڭە ءتۇسىپ تۇردى. ونىڭ بارلىق ساۋلەسىن پوليار جۇتىپ قويعانداي ءتىپتى سۋدىڭ بەتىندە جارق ەتپەيدى. تۋلاعان تەڭىزگە سۇڭگىمەس بۇرىن ءبىر قۇدىرەتتى كۇش ويىپ الاپ تاستاعانداي كۇن تاباعىنىڭ ورتاسىنداعى ساۋلە كەنەت سونە قالدى دا، مۇحيت تۇڭعيىعىنا ونىڭ كۇمىس ساقيناداي قۇر قۇرساۋى عانا بارىپ باتتى.

التىنشى تاڭنىڭ اتىپ، كۇننىڭ باتۋىن ءبىز بەكەر كۇتتىك — مەن ءۇشىن ول كۇن تۋعان جوق تا، ال قارت شۆەد ءۇشىن ەندى ماڭگى تۋمايدى دا. سول كەزدەن باستاپ ءبىزدى اينالا قاراڭعىلىق قورشاپ الدى دا، ءتىپتى كەمەدەن جيىرما قادام جەردەگىنى كورىپ بولمايدى. ءبىزدىڭ تروپيكتە بويىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن، ءتىپتى تەڭىز بەتىندەگى فوسفوردىڭ جارىعىنا قاراماستان توڭىرەكتى ماڭگىلىك ءتۇن تۇنەگى تۇمشالاي ءتۇستى. داۋىل ادەتتەگىشە ءالى دە ۇدەرە سوعىپ تۇرسا دا، بۇرىنعىداي ءبىزدىڭ ىزىمىزدەن قالماي قۋالاپ وتىرعان بۋىرقانعان ادۋىن تولقىندى ۇيىرىمدەردىڭ كورىنبەيتىنىن اڭعارا باستادىق. قايدا قاراساڭ دا ۇرەيىڭ ۇشادى، كوزگە تۇرتسە كورىنگىسىز قاراڭعىلىق پەن ۇڭىرەيگەن قارا ۇڭگىر. ۇمىتسىزدىك ۇرەيى بىرتە-بىرتە قارت شۆەدتىڭ جان دۇنيەسىن بيلەپ الدى، مەنىڭ دە ىشتەي زارە قۇتىم قالمادى. ءبىز كەمەنى باقىلاۋدى دا قويدىق، ودان كەلەر ەش پايدا جوق دەپ بىلدىك، ءبىر-بىرىمىزدى سىنعان بيزان-ماچتانىڭ تۇقىلىنا مىقتاپ تۇرىپ بايلاپ تاستادىق تا، ۇشى-قيىرى جوق مۇحيتقا مۇڭايا قارادىق. بىزدە ۋاقىتتى ەسەپتەيتىن ەشقانداي قۇرال دا، قاي جەردە تۇرعانىمىزدى انىقتايتىن مۇمكىندىك تە جوق. راس، بۇرىن تەڭىزدە جۇرگەندەردىڭ بارىنەن دە ءارى وڭتۇستىككە قاراي ويىسىپ كەتكەنىمىزدى ءبىز جاقسى بىلدىك. سوندىقتان دا بۇل كەندىكتە ادەتتە ءجيى ۇشىراساتىن مۇزعا ءالى كەزدەسپەگەنىمىزگە ايىرىقشا قايران قالدىق. ايتسە دە ءاربىر ءسات ءبىزدىڭ اقىرعى مەزەتىمىز بولۋى ىقتيمال ەدى. ويتكەنى تۋلاعان الىپ تولقىن كەمەنى قاس-قاعىمدا اۋدارىپ تاستاۋى مۇمكىن. ولاردىڭ بيىكتىگى ادامنىڭ قيالىنا سىيمايدى، وسى ۋاقىتقا دەيىن تۋلاعان توپان سۋدىڭ استىنا قالاي كەتىپ قالماعانىمىزعا قايرانىم بار. جولداسىم جۇگىمىزدىڭ جەڭىلدىگىن ايتىپ، ءبىزدىڭ كەمەنىڭ مىقتىلىعىن ەسكە سالدى، ايتسە دە مەن بۇدان ۇمىتتەنۋدىڭ بەكەرشىلىك ەكەنىن سەزىنىپ، ولىمگە ەرىكسىز مويىن ۇسىنا باستادىم، ءومىرىمىزدى ءارى اسقاندا ءبىر ساعاتتان ارتىق ۇزارعا الاتىن بۇل جالعاندا باسقا قۇدىرەت جوق دەپ ءبىلدىم، ويتكەنى ءار ميل سايىن مەڭىرەۋ مۇحيت ايدىنى ۇلعايىپ، عالامات الىپ قارا تولقىندار ۇرەيلى بولا باستادى. كەيدە داۋىلپاز شارىقتاعان بيىككە شارپىعاندا وكپە-باۋىرىڭ اۋزىڭا تىعىلادى، كەيدە اۋاسى قولقانى قاباتىن قاپىرىق جانە تەڭىز قۇبىجىقتارىنىڭ تىنىشتىعىن بۇزار سىبىس ەستىلمەيتىن سۋ ءتۇبىنىڭ ناعىز تامۇتىنا سۇڭگىگەندە باسىڭ اينالىپ، كوزىڭ قاراۋىتادى.

تۇندە مەنىڭ جولداسىمنىڭ جان ۇشىرعان اششى داۋىسى شىققان كەزدە ءبىز سونداي ءبىر ءتۇپسىز تۇڭعيىققا كەتىپ بارا جاتقان بولاتىنبىز. «قاراڭىزشى، قاراڭىزشى! — دەپ ايتا الادى ول مەنىڭ قۇلاعىما.— و قۇدىرەتتى قۇدايىم-اي، قاراڭىزشى!» سول كەزدە مەن ءوزىمىز شىڭىراۋ تۇبىنە كەتكەن سۋلى قۇزدىڭ قابىرعاسىن كۇڭگىرتتەۋ قوشقىل قىزىل ساۋلە جارقىراتىپ جىبەرگەنىن بايقادىم. ونىڭ جىپىلىقتاعان ساۋلەسى ءبىزدىڭ كەمەگە ءتۇسىپ تۇردى. باسىمدى كوتەرىپ جوعارى قاراعاندا كورگەن عالاماتىمنان ۇرەيىم ۇشىپ، تىنىسىم ءبىتىپ قالدى. سوناۋ شىرقاۋ بيىكتە ءبىزدىڭ توبەمىزدەن، جارقاباق تولقىننىڭ ءدال جيەگىندە سۋ سىيىمدىلىعى كەمىندە ءتورت مىڭ توننا كەلەتىن الىپ كەمە ءتونىپ تۇر ەكەن. ءوز بيىكتىگىنەن ءجۇز ەسە ارتىق كەلەتىن تولقىننىڭ ورتا تۇسىندا تۇرسا دا، ونىڭ ناقتى كولەمى قالاي دەسە دە دۇنيە جۇزىندەگى لينەيلىك كەمەلەردىڭ نەمەسە ءوست-ۇندىستان كومپانياسىنداعى قايىقتاردىڭ بارىنەن ارتىق بولاتىن. ونىڭ كۇڭگىرت تارتقان قاپ-قارا الىپ تۇلعاسى ادەتتەگى كەمەلەردەي ويۋلاپ اشەكەيلەنبەگەن. جابدىقتارعا ءىلىنىپ، تەربەلىپ تۇرعان سامساعان جاۋىنگەرلىك شامداردىڭ ساۋلەسى اشىق پورتتارعا ءبىر قاتار تىزىلگەن مىس زەڭبىرەكشە ۇرەيىمىزدى الىپ، ءبىزدى قايران قالدىرعان ءال بەرمەس ادۋىن تەڭىزدىڭ ايرىقشا تۋلاعانىڭ ەلەڭ قىلماي كەمەنىڭ قۇدىرەتتى دۇلەي داۋىلعا قارسى جەلكەنىن جيماي ءجۇزىپ كەلە جاتقانى بولدى. العاشقىدا ءبىز ونى كورگەندە زارەڭدى ۇشىراتىن سوناۋ ارت جاعىندا قالىپ بارا جاتقان قارا ۇڭگىردەن كوتەرىلە باستاعان تۇمسىعىن عانا كوردىك. ادام ايتىپ بولماس ۇرەي تۋعىزىپ، ءوزىنىڭ تاكاپپارلىعىن كورسەتكىسى كەلگەندەي ول تولقىن جالىندا قالشيىپ ءبىر ءسات تۇردى دا، سودان سوڭ الدە نەدەن شوشىعانداي سەلك ەتىپ، شايقالىپ كەتتى دە — تومەن، تۇڭعيىققا قۇلدىراي جونەلدى.

وسى ءبىر ساتتە نەگە ەكەنىن قايدام، جان-دۇنيەم تىنشىعا قالدى. كەمەنىڭ قۇيرىق جاعىنا زورعا دەگەندە جەتىپ، ابىرجىپ-اپتىقپاي، الماي قويماس اجالدى كۇتتىم. ءبىزدىڭ كەمە تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشىنە ەندى قارسى تۇرا المايدى. ويتكەنى قاپتاعايلاپ ۇمتىلعان عالامات تولقىنعا تۇمسىعى باتىپ كەتتى. سوندىقتان دا جوعارىدان قۇلاعان سۋدىڭ سالماعى كەمە كورپۋسىنىڭ الگىندە عانا تولقىننىڭ استىنا كەتكەن تۇسىنا تۇرا كەلدى دە، سونىڭ سالدارىنان مەنى بار پارمەنىمەن بەيتانىس كەمەنىڭ ۆانتىنا لاقتىرىپ جىبەردى.

مەن كەلىپ تۇسكەن كەزدە الگى كەمە الدەقالاي جالت بۇرىلدى، شاماسى سول ءبىر ابىر-سابىر ساتتە كومانداداعىلاردىڭ ەشقايسىسى مەنى بايقاماي قالسا كەرەك. ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي قاقپاعى ءسال اشىق تۇرعان گروت-ليۋكتى وپ-وڭاي تاۋىپ الدىم دا، كوپ ۇزاماي تريۋمگە بارىپ تىعىلا قالدىم.

نەگە ولاي جاساعانىمدى، شىنىمدى ايتسام، ءوزىم دە بىلمەيمىن. مۇمكىن مەنىڭ قالايدا تىعىلۋعا ۇمتىلۋىما سول كەمەنىڭ ماتروستارىن كورگەندە بويىمدى بيلەگەن قورقىنىش سەبەپ بولعان شىعار. ءبىر قاراعاندا-اق سىرت بەينەسى زارە-قۇتىمدى العان جاندارعا ءوز تاعدىرىمدى سەنىپ تاپسىرۋعا مەنىڭ باتىلىم بارمادى. سوندىقتان قاجەت بولا قالسا اباجاداي شپانگوۋتتاردىڭ اراسىنا جاسىرىنىپ جان ساۋعالاۋ ءۇشىن مەن ۋاقىتشا قويىلعان ارالىق قابىرعالاردىڭ ءبىر جاعىن ىعىستىرىپ، تريۋمنەن وزىمە جاسىرىن جاي جاساپ الۋدى ءجون كوردىم.

جاتاق جاساپ ۇلگەرگەن كەزدە تريۋمنەن شىققان ادام اياعىنىڭ تىقىرى مەنى تىعىلۋعا ءماجبۇر ەتتى. مەن جاسىرىنعان جەردىڭ قاسىنان اياعىن ابايلاپ قانا اقىرىپ باسىپ ءبىر ادام ءوتتى. ءجۇزىن كورە المادىم. ايتسە دە ونىڭ جاسى ەگدە تاراتقان، قايراتى قايتقان جان بولار دەگەن وزىمشە قورىتىندى جاساۋعا تولىق مۇمكىندىگىم بولدى. جىلدار جۇگىنەن تىزەسى بۇگىلىپ، سول اۋىرتپالىقتان بۇكىل دەنەسى قالت-قۇلت ەتەدى. ماعان بەيتانىس تىلدە بىردەڭەلەردى ىڭىرسىپ قانا كۇبىرلەپ، قايداعى ءبىر ادام كورمەگەن قۇرالدار مەن ءشىرىپ كەتكەن تەڭىز قارعالارى ءۇيىلىپ جاتقان بۇرىشتان بىردەڭەلەردى تۇرتىنەكتەپ ىزدەپ ءجۇر. ونىڭ بارلىق ىس-ارەكەتى، مىنەزى شاتاق، الجىعان ءدىندار قارت پەن قۇدىرەتتى قۇداي تاكاپپارلىعىنىڭ قوسىندىسى سياقتى. اقىرى ول پالۋباعا قايتىپ ورالدى، ودان كەيىن مەن ونى كورگەنىم جوق...

جانىمدى بۇرىن بىلمەيتىن، ءتۇسىنىپ بولمايتىن ءبىر جاڭا سەزىم بيلەدى. ويتكەنى ونى وتكەننىڭ تاجىريبەسى دە تۇسىندىرە المايدى، ءتىپتى بولاشاقتىڭ ءوزى ونىڭ كىلتىن مەنىڭ قولىما بەرە الماس دەپ قورقامىن. مەن سياقتى ادامعا ونىڭ ءوزى تىم اۋىر عوي. ەشقاشان،— مەن مۇنى جاقسى بىلەمىن — مۇنى ەشقاشان جاقسى تۇسىندىرە المايمىن. الايدا مەنىڭ تۇسىنىكتەمەمنىڭ جالپىلاما بولارىنا تاڭدانۋدىڭ قاجەتى شامالى، ويتكەنى ونىڭ ءوزى مۇلدەم بەلگىسىز، زەرتتەلمەگەن قۇبىلىسقا ارنالعان عوي. مەنىڭ رۋحىم بەلگىلى ءبىر جاڭا بىلىممەن بايىپ، قايداعى ءبىر سۋبستانسيانى يگەرەدى.

وسى ءبىر سۇمدىق كەمەنىڭ پالۋباسىنا اياق باسقانىما دا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. ەندى مەنىڭ تاعدىرىمنىڭ شاشىراعان ساۋلەسى ءبىر ورتالىققا شوعىرلانا باستاعان سياقتى. ادام ءبىلىپ بولمايتىن جاندار! ءمانىن مەن بىلمەيتىن قايداعى ءبىر قالىڭ ويعا بەرىلگەن ولار مەنى كوزىنە ىلمەي جانىمنان جىلىستاپ ءوتىپ جاعادى. ولاردان جاسىرىنۋدىڭ ءوزى بارىپ تۇرعان ەسۋاستىق. ويتكەنى ولار قاراعىسى دا، كورگىسى دە كەلمەيدى. جاڭا عانا مەن ءبىرىنشى كومەكشىنىڭ كوز الدىنان ءوتتىم؛ سونىڭ الدىندا عانا كاپيتاننىڭ كايۋتاسىنا بارىپ، مىنا جازىپ وتىرعان، بۇعان دەيىن جازىپ كەلگەن جازۋ قۇرالدارىن الىپ كەتتىم. اۋىق-اۋىق وسىلاي جازا بەرمەكپىن. راس، ولاردى ادامداردىڭ قولىنا تابىس ەتۋدىڭ ماعان ءساتى تۇسپەس تە، ايتسە دە سولاي جاساۋعا تىرىسىپ كورەمىن. اقىرعى ساتتە قولجازبانى شولمەككە سالامىن دا تەڭىزگە تاستايمىن.

مەنىڭ ويىمدى وربىتۋگە كومەكتەسكەن جاڭا ءبىر جاعداي بولدى. مۇنداي جاعدايدى كەزدەيسوق ءساتتى وقيعا دەپ ساناۋعا بولماي ما؟ مەن پالۋباعا شىعىپ، ەشكىمنىڭ كوزىنە شالىنباي قايىقتىڭ تابانىندا ءۇيىلىپ جاتقان ەسكى جەلكەندەر مەن ارقانداردىڭ ۇستىنە جاتا كەتتىم. تاعدىرىمنىڭ تۇرلاۋسىزدىعى تۋرالى ويلاپ جاتىپ، مەن قيايىعا ارنالعان كيستىنى قولىما الىپ، جانىمداعى كەسپەكتىڭ ۇستىنە مۇقيات قاتتاپ جيىلعان ليسەلدىڭ شەتىنە سۇيكەي باستادىم. ءقازىر سول ليسەل كوتەرىلدى، مەنىڭ ويلانباي سۇيكەي سالعانىمنان «جاڭالىق» دەگەن ءسوز قۇرالىپتى.

سوڭعى كەزدە بۇل كەمەنىڭ قۇرىلىسى جونىندە كوپ نارسە بايقادىم، قارۋىنىڭ كوپتىگىنە قاراماستان مەنىڭ ويىمشا، مۇنىڭ ءوزى اسكەري كەمە بولا المايتىن سياقتى. ونىڭ ارحيتەكتۋراسى، قۇرال-سايماندارى، جالپى بۇكىل جابدىقتارى ونداي بولجاۋدى تەرىسكە شىعارادى. ونىڭ نە بولا المايتىنى ماعان ايدان انىق، ال ونىڭ نە بولۋى ءتيىس ەكەندىگىن مەن ايتا الماسپىن دەگەن ءقاۋپىم بار. نەگە ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر ونىڭ ادەتتەن تىس قۇرساۋلارى مەن وزىندىك رانگوۋىن كولەمىنىڭ ۇلكەندىگى مەن جەلكەنىنىڭ كوپتىگىن، تۇمسىعىنىڭ مەيلىنشە قاراپايىمدىعى مەن قۇيرىق جاعىنىڭ ەسكى ۇلگىدە جاسالۋىن مۇقيات زەرتتەگەن كەزدە مەنىڭ ويىما كەيدە قايداعى ءبىر تانىس بەينە تۇسەدى دە، سول ەستەلىك ەلەسىمەن بىرگە كوز الدىمنان ەسكى زامانداعى شەتەلدىك دەرەكتەر مەن ەجەلگى عاسىرلار كوشتەي تىزبەكتەلىپ وتەدى...

مەن كەمەنىڭ تيمبەرستەرىن مۇقيات زەرتتەدىم. ول ماعان بەيمالىم ماتەريالداردان جاسالعان ەكەن. بۇل اعاشتىڭ ايرىقشا قاسيەتى بار، مەنىڭ ويىنشا. سوندىقتان دا ول باستاپقى كوزدەلگەن ماقساتىنا مۇلدەم جارامايدى. مەن بۇل ارادا ءتىپتى شۇرق تەسىك ەتىپ ابدەن قۇرت جەپ قويعان (وسى تۇستاعى تەڭىزدەردە جۇزگەندىگىنىڭ تابيعي ناتيجەسى) جانە ءارقاشان توزعان كەزدە بولاتىن شىرىكتىگىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ، ادەتتەن تىس كەۋەكتىگىن ايتىپ وتىرمىن. ايتسە دە مەنىڭ بۇل ايتقاندارىم وعاشتاۋ دا بولار، ءبىراق ەگەر يسپان ەمەنىن الدەبىر ادەتتەن تىس ادىسپەن، يۋگە بولاتىن بولسا، وندا يسپان ەمەنىنىڭ بارلىق قاسيەتتەرى وسى اعاشتىڭ بويىنان تابىلعان دا بولار ەدى.

سوڭعى سوزدەردى وقىعاندا مەنىڭ ويىما كوپتى كورگەن كونەكوز ءبىر گوللاندىق قارت تەڭىزشىنىڭ ايتىپ بەرگەن ماتەلى ورالادى. كەيدە قايسىبىرەۋلەر ونىڭ ايتقانىنىڭ شىندىعىنا كۇمان كەلتىرە قالسا ول: «بۇل جالعاندا ءتىرى تەڭىزشىنىڭ ءتانى سياقتى ءتىپتى كەمە دە وسەتىن تەڭىز بارى، قانداي راس بولسا، بۇل دا سونداي اقيقات» دەۋشى ەدى.

وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن ءوزىمدى ءوزى قايراعانداي بولىپ، ءبىر توپ تەڭىزشىلەردىڭ قاسىنا باردىم. مەن ورتالارىنا كىرسەم دە ولار ماعان نازار اۋدارمادى، مەنى ەلەڭ قىلمايتىن ءتارىزدى. مەن تريۋمدە العاش كورگەن تەڭىزشىم سياقتى ءبارى دە قاۋساعان قارتتار. السىزدىكتەن تىرسەكتەرى قالتىراپ، كارىلىكتەن بەلدەرى بۇگىلىپ كەتكەن، شاندىر بوپ قاتىپ قالعان تەرىلەرى سۋدىر-سۋدىر ەتەدى، قارلىققان داۋىستارى بۋلىعىپ، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ زورعا شىعادى، كارى كوزدەرىنىڭ جانارى سولىپ، سۋالا باستاعان، ال ءاپپاق قۋداي شاشتارىن داۋىل جۇلمالايدى. اينالاسىندا، پالۋبادا كونسترۋكسياسى ەسكىرگەن، ادەتتەن تىس ماتەماتيكالىق قۇرال-سايماندار ءۇيىلىپ جاتىر.

الگىندە مەن ليسەلدى كوتەرگەنىن ايتقان بولاتىنمىن. سول كەزدەن باستاپ كەمە ونان سايىن ءوزىنىڭ برامرەيلەرىنىڭ نوكيلەرىن ادام بالاسىنىڭ اقىلى جەتپەيتىن ءتۇپسىز تۇڭعيىق سۋعا سۇڭگىتە وتىرىپ، بارلىق جەلكەنىن جايعان بويدا ءوزى بەت العان وڭتۇستىككە قاراي باكشتاگىنىڭ بار پارمەنىمەن ءجۇزىپ كەلەدى. اياعىمدى باسىن تىكە تۇرا الماعان سوڭ مەن جاڭا عانا پالۋبادان كەتتىم، ال كوماندا بولسا ونى ونشا-مۇنشا ەلەمەيتىن سياقتى. ءبىزدىڭ كەمەنىڭ الىپ كورپۋسىن تۋلاعان دۇلەي تەڭىزدىڭ ماڭگى-باقي جۇتىپ قويماعانى — بارىپ تۇرعان عاجاپتىڭ عاجابى. شاماسى، ءتۇپسىز تۇڭعيىققا قۇلدىراپ قۇلاپ كەتپەسەك تە، وسىلاي قيامەتتىڭ قىل كوپىرىندە ماڭگى قىلتىلداپ ءجۇرۋ پەشەنەمىزگە جازىلعان بولسا كەرەك. مەن ومىرىمدە كورگەن-بىلگەندەردىڭ بارىنەن مىڭ-مىڭ مارتە ارتىپ كەتەتىن قيالدان تىس عالامات تولقىنداردىڭ جاعاسىنان ءبىز شاعالاداي شاپشاڭ تومەن قاراي سامعاي جونەلەمىز، سول كەزدە تولقىننىڭ تۇبىنەن اندىزداعان پەرىلەردەي الىپ تولقىنداردىڭ اقشۋلان باستارى ءبىزدىڭ ۇستىمىزگە تونە تۇسەدى، ايتسە دە پەرىلەردىڭ قورقىتسا دا قۇرتىپ جىبەرۋگە حاقىسى جوق. ءبىزدىڭ ءارقاشان اپاتتان امان قالۋىمىزدىڭ ءبىر عانا ناقتى سەبەبى بار عوي دەپ بىلەمىن. شاماسى، كەمە الدەبىر قاتتى اعىستىڭ نەمەسە تەرەڭنەن قايناپ شىققان اعىننىڭ ىرقىندا بولسا كەرەك.

مەن كاپيتانمەن، ءتىپتى ونىڭ ءوز كابينەتىندە بەتپە-بەت كەلىپ قالدىم. ايتسە دە، كۇتكەنىمدەي، مەنى مۇلدەم ەلەڭ قىلعان جوق. سىرت قاراعان ادام ونىڭ بەت پىشىنىنەن جۇمىر باستى پەندەگە ءتان ەمەس ەشتەڭەنى دە بايقاماعان بولار ەدى، ايتسە دە مەن وعان ءبىر جاعىنان، تاڭىرقاي، ەكىنشى جاعىنان، ۇرەيلەنە قارادىم. بويى مەن شامالاس، بىلايشا ايتقاندا، بەس فۋت، سەگىز ديۋيمدەي، تۇلعاسى مىقتى دا سىمباتتى. الايدا، سۋىق جۇزىندەگى جانسىز قۇبىلىس، كاۋدىرەگەن كارىلىكتىڭ كۋاسىندەي بولعان كەرەمەت تۇنجىراعان تۇڭعيىق تا تۇنەرگەن كەيپى ادامنىڭ تۇلا بويىن تىتىركەندىرىپ جىبەرەدى. ءاجىم اتاۋلىدان ادا دەۋگە بولاتىن جۇزىنەن ايتسە دە ونىڭ قيساپسىز كوپ جىلداردى باستان كەشىرگەنى ايقىن اڭعارىلىپ تۇر. ونىڭ قۋداي اق شاشى — وتكەننىڭ كۋاسىندەي، ال سۋالعان كوكشىل كوزدەر — بولاشاقتىڭ ساۋەگەيى ىسپەتتى. كايۋتانىڭ ەدەنىندە مىس دوعاسى بار عاجاپ فوليانتار، كوگەرىپ كەتكەن تىلى مي قۇرالدار مەن الدەقاشان ۇمىت بولعان ەسكى تەڭىز قارعالارى قوقىرسىپ، شاشىلىپ جاتىر. باسىن قولىمەن سۇيەپ، مەن شاماسى كاپيتاندىق پوتەنتى بولار دەپ ساناعان، ايتەۋىر مونارحتىڭ قولى قويىلعان ءبىر قاعازعا الدەقالاي ابىرجىعانداي شۇقشيا قارايدى. مەن تريۋمدە العاش كورگەن تەڭىزشى ءتارىزدى ول دا بەيتانىس ەلدىڭ تىلىندە ىزالى ۇنمەن الدە بىردەڭەلەردى كۇبىرلەدى — قاسىندا تۇرسام دا ونىڭ بارلىققان ءۇنى ماعان ءبىر شاقىرىم جەردەن شىققانداي بولىپ ەستىلدى.

* * *

كەمە دە، ونداعىلاردىڭ ءبارى دە ەسكىلىك رۋحىنداي. تەڭىزشىلەر بەينە ءبىر جۇزدەگەن جىلدار بۇرىن جەرلەنگەندەگىلەردىڭ ارۋاعىنداي ەرسىلى-قارسىلى تەڭسەلىپ ءجۇر. كوزدەرى الدەقالاي ابىرجىعانداي ۇشقىن اعادى، جاۋىنگەرلىك شامدار ايباتتانا جالت-جۇلت ەتكەن كەزدە ولاردىڭ قولى الدەقالاي جولىمدى بوگەگەن كەزدە مەن ءومىر بويى ەجەلگى ءداۋىر زاتتارىمەن ساۋدا جاساپ جۇرسەم دە قيراعان باالبەك، تادمور مەن پەرسەپول كولوننالارىنىڭ كولەڭكەسىندە ۇزاق كۇن كەشكەندىكتەن ءوز جان دۇنيەمنىڭ كۇيرەگەن قوقىسقا اينالعانىنا قاراماستان مەنىڭ بويىمدى بۇعان دەيىن بەلگىسىز بەيمازا سەزىم بيلەيدى.

* * *

اينالاما قارايمىن دا ءوزىمنىڭ بۇرىنعى قاۋىپتەنۋىمنەن قاتتى ۇيالامىن. ەگەر مەن ءالى كۇنگە دەيىن قىر ىزىمىزدەن قالماي قويعان دۇلەي داۋىلدان قالشىلداعان بولسام، وندا بەينەلەۋگە «دۇلەي» مەن «تايفۋن» دەگەن سوزدەر كۇيكى، تۇككە تۇرعىسىز بولىپ كورىنەتىن مۇحيت پەن جەلدىڭ ايقاسى مەنىڭ ۇرەيىمدى قالاي ۇشىرمايدى؟ كەمەنىڭ توڭىرەگى كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى تۇنەك پەن ەسەپسىز دوڭبەكشي تۋلاعان تولقىن، ءبىراق ءبىزدىڭ ەكى جاق قاپتالىمىزدا شامامەن العاندا ءبىر ليگاداي قاشىقتىقتا الەمدى جاراتۋشىنىڭ قامالىنداي ءار تۇستا قاراۋىتقان مۇز شوقىلاردىڭ بيىك شىڭدارى تۇنجىراعان بۇلىڭعىر اسپانمەن تىلدەسىپ جاتقانداي.

* * *

ەگەر ارىنداپ اق مۇز قۇرسانعان شاتقالدى قاق جارىپ، وڭتۇستىككە قاراي جوڭكىپ جاتقان ۇرەيلى دە اساۋ اعىندى سولاي دەپ اتاۋعا بولاتىن بولسا، وندا مەن ويلاعانداي كەمە كۇشتى اعىسقا كەزىككەنى.

مەنىڭ بويىمدى بيلەگەن ۇرەيلى سەزىمدى، ارينە، تولىق ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن بولا قويماس؛ ءبىراق وسى عالامات ولكەنىڭ قۇپياسىن بىلسەم دەگەن يگى نيەت مەنىڭ بويىمدى كەرنەگەن ۇرەيدەن دە كۇشتى، ءتىپتى ونىڭ مەنى قايعىلى قادام جاساۋعا كوندىرۋگە دە قۇدىرەتى جەتەتىن ءتارىزدى. ءبىزدىڭ تاڭعاجايىپ جاڭالىق اشۋعا، ءبىر قۇپيانىڭ سىرىن بىلۋگە جاقىن ەكەنىمىزدە كۇمان جوق. ءبىراق ولاردى ەشكىمگە جەتكىزە المايمىز، ويتكەنى ول ءۇشىن ءبىز ءومىرىمىزدى قۇربان ەتەتىن بولامىز. مۇمكىن بۇل اعىن ءبىزدى تۋرا وڭتۇستىك پوليۋسكە الىپ باراتىن بولار. ءبىر قاراعاندا قيسىنسىز بولىپ كورىنگەنمەن كوپ ءجايت وسى بولجاۋدىڭ دۇرىستىعىنا كۋالىك ەتەتىنىن مويىنداۋ كەرەك.

* * *

تەڭىزشىلەر بەيمازالانىپ، الدەقالاي ابىرجىعانداي پالۋبادا ەرسىلى-قارسىلى سەندەلىپ ءجۇر، ايتسە دە ولاردىڭ جۇزىنەن شاراسىزدىقتان تۋعان ەنجارلىقتان گورى ءۇمىت ۇشقىنى ايقىن اڭعارىلادى.

الايدا جەل بۇرىنعىسىنشا ارقا تۇسىمىزدان سوعىپ تۇر، ال جەلكەن مەيلىنشە كوپ قويىلعاندىقتان دا كەمە اۋىق-اۋىق اسپانعا شاپشىپ كەتەدى! نەتكەن شەكسىز عالامات دەسەڭىزشى! — كەنەت ءبىزدىڭ وڭ جانە سول جاق قاناتىمىزداعى مۇزدار ىدىراپ، ءبىز قىرقاسى سوناۋ قياعا كەتىپ جاتقان اۋماعى اتشاپتىرىم امفيتەاتردىڭ جيەگىن جاعالاي شەڭبەر جاساپ، باس اينالار شاپشاڭدىقپەن شىر كوبەلەك اينالا باستادىق. الايدا الدا كۇتىپ تۇرعان تاعدىر جونىندە ويلانىپ جاتۋعا مەنىڭ ۋاقىتىم شامالى! شەڭبەر شاپشاڭ تارىلا تۇسۋدە.— ءبىز زۋلاعان بويدا ۇڭىرەيگەن ءيىرىمنىڭ اۋزىنا قويىپ كەتتىك، استاڭ-كەستەڭى شىعىپ، ۇرەيدى الا گۇرىلدەپ، گۋىلدەپ، ۇلىپ ساپىرىلىسقان مۇحيت پەن داۋىلدىڭ قۇشاعىنداعى ءبىزدىڭ كەمەمىز قالش-قالش ەتىپ،— و، قۇدايىم-اۋ دەسەڭىزشى،— تۇڭعيىققا سۇڭگىپ جوق بولدى!

ەسكەرتپە: «شولمەكتەن شىققان قولجازبا» العاش رەت 1831 جىلى جاريالانعان بولاتىن، مۇحيت پوليارلىق شىعاناققا (سولتۇستىك) قاراي جوڭكىگەن، جانە سول تۇستا جەردىڭ قىرتىسىنا ءسىڭىپ كەتكەن ءتورت اتىس رەتىندە، ال ءپوليۋستىڭ ءوزى ءزاۋلىم بيىككە كوتەرىلگەن تاۋلى شىڭ بولىپ بەينەلەنگەن مەركاتوردىڭ قارعاسىمەن بۇدان كوپ جىل كەيىن بارىپ تانىستىم.

---