جىلۋ قۇبىلىستارى
جاراتىلىستانۋ (5 سىنىپ)
تاقىرىبى: جىلۋ قۇبىلىستارى (فليپچارت)
ماقساتى:
1. جىلۋ قۇبىلىستارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
2. جاراتىلىستانۋ ۇعىمدارى مەن زاڭدىلىقتاردى دامىتۋ، وقۋشىلارعا ساراماندىق جۇمىس ىستەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ
3. تابيعاتتى قۇبىلىستى باقىلاي بىلۋگە، قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى:
تەرمومەتر، قۇرعاق وتىن، سۋىق جانە ىستىق سۋ بار ستاقان، رەزەڭكە شار، قاسىقتار تەمىر، اعاش، پلاستماسسا، بوتەلكە.
ساباقتىڭ ءادىسى: ينتەربەلسەندى تاقتا فۋنكسيالارىنىڭ كومەگىمەن جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى (سمايليكتىڭ 3 ءتۇرىن كورسەتۋ)
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ ( جاسىرىن تەست)
1. تابيعات قۇبىلىستارى دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ (تابيعاتتا بولاتىن بارلىق پروسەستەردى (وزگەرىستەر) ايتادى)
2. قانداي قۇبىلىستاردى بىلەسىڭدەر؟
(فيز، حيم، بيولوگ، مەتەورول، جىلۋ ءبولۋ، دىبىس شىعارۋ، جارىق شىعارۋ، ەلەكترلى، ماگنيتتى)
3. ادام وزىنەن جارىق شىعارا الا ما؟ (جوق، شىعارا المايدى، تەك كورە بىلەدى)
4. جەر بەتىندەگى ەڭ كۇشتى جارىق كوزى( كۇن)
5. قانداي جارىق كوزدەرىن بىلەسىڭدەر؟ (تابيعي كۇن ساۋلەسى، كەيبىر جانۋارلار، تاڭ شاپاعى، جاساندى - الاۋ، شام ەلەكتر لامپالارى ت. ب)
6. ي. نيۋتون قانداي تاجىريبە جاسادى. تۇسىنىك بەرىڭدەر. (اق ءتۇستىڭ ءوزى كۇردەلى ەكەندىگىن دالەلدەدى. جارىق ساۋلەسى باعىتىنا قاراي ءۇش قىرلى شىنى پريزمانى قويىپ، ودان ءار ءتۇرلى - قىزىل، سارعىش، سارى، جاسىل، كوگىلدىر، قويۋ كوك جانە كۇلگىن ءتۇس ەكەنىن انىقتادى)
3. جاڭا ساباق.
بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: «جىلۋ قۇبىلىستارى».
ساباقتىڭ ماقساتى: (وقىپ بەرۋ)
فيزيكا پاتشالىعى ءومىر سۇرگەن
زاڭدارى سالىنىپتى دانا تىلمەن
پاتشالىققا ساياحات جاساي ءجۇرىپ
ءار ادام تابيعاتتىڭ سىرىن بىلگەن، - دەي وتىرىپ جاڭا ساباعىمىزدى باستايمىز.
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. جىلۋ قۇبىلىستارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
2. تەرمومەترلەردىڭ تۇرلەرى، قۇرىلىسى
3. ساراماندىق جۇمىس - وقۋلىقتىڭ 94 بەتى (داپتەرمەن جۇمىس)
4. زاتتاردىڭ جىلۋ وتكىزگىشتىك قاسيەتى
5. جىلۋدىڭ الماسۋى
تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ الۋان تۇرلىلىگى تۋرالى تاقىرىبىن وتكەندە جىلۋ قۇبىلىستارىنا – جۇلدىزداردىڭ ساۋلە شاشۋى، اۋانىڭ جىلىنۋى مەن سالقىنداۋى، قايناۋ، بۋلانۋ، كوندەنساسيالاۋ، مەتالداردىڭ بالقۋى، قاتايۋ، گازداردىڭ سۇيىلۋى جانە كۇن كوزى دەگەنبىز. ولاي بولسا،. (داپتەرگە جىلۋ - ەنەرگيانىڭ بەلگىلى ءبىر ءپىشىنى جازامىز)
مىسالى: كۇن تەك جارۋ بەرۋمەن شەكتەلمەي، جىلۋدى دا ءبولىپ شىعارادى. سونداي - اق تاقتاعا نازار اۋدارامىز جىلۋ شىعارۋ كوزدەرىنە تاعى نە جاتادى. (سۋرەت كورسەتىلەدى – ۇتىك، پەش ت. ب)
ال جىلۋ ءبولۋ كورسەتكىشىن ونىڭ تەمپەراتۋراسىنان بىلەمىز.
دەنەنىڭ جىلۋلىق كۇيىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شاما تەمپەراتۋرا دەپ اتالادى. تەمپەراتۋرانى تەرمومەتر دەگەن قۇرالمەن ولشەيمىز. (داپتەرگە جازۋ). تۇرمىستا كەڭ تاراعان تەرمومەتر وسى (تەرمومەتر كورسەتىلەدى). دەنەلەردىڭ تەمپەراتۋراسى تۇرمىستا سەلسيي گرادۋسىمەن (س) ورنەكتەلەدى. تەرمومەتر تۋرالى ماعلۇماتتى الدىن الا گۇلنۇر دايىنداپ اكەلەدى. ءبارىمىز مۇقيات تىڭداپ، ينتەربەلسەندى تاقتاعا نازار اۋدارايىق (تەرمومەتر تۇرلەرى كورسەتىلەدى، شكالاتۋرالى مەن ايتامىن تولىقتىرىپ گۇلنۇردى، تەرمومەتر قۇرىلىسى تەمپەراتۋرانى سەزگىش دەنەلەردىڭ ءار ءتۇرلى قاسيەتتەرىن پايدالانۋعا نەگىزدەلگەن. كوبىنە سۇيىقتىڭ، ماسەلەن سىناپتىڭ نەمەسە ءسپيرتتىڭ تەمپەراتۋرا ارتقان كەزدە ۇلعايۋ نەمەسە سالقىنداعاندا سىعىلۋ قاسيەتتەرى پايدالانىلادى جانە وسى كەزەڭدە ايتىپ كەتەمىز: بارلىق تەرمومەترلەردە نەگىزگى ەكى نۇكتەنى - مۇزدىڭ ەرۋ جانە سۋدىڭ قايناۋ تەمپەراتۋرالارى بەلگىلەۋ قاجەت. 0س مۇز قاتادى، 100س سۋ قاينايتىنى تۋرالى، وقۋشىلار شكالاسىن قۇرادى تاقتادا
گاليلەو گاليلەي (سۋرەتى كورسەتىلەدى) تۋرالى ءمۇعالىم ايتادى:- وسى يتاليان عالىمنىڭ وقۋشىلارى نەللي جانە ۆيۆياني جازعان، ول 1597 جىلى تەرمابوروسكوپ دەپ اتاپ تەرمومەتردى وتە ەرتەدە ويلاپ تاپقاندىعى تۋرالى.
قۇرمەتتى بالالار، داپتەرىمىزدى اشىپ ساراماندىق جۇمىس دەپ جازامىز. زاتتاردىڭ تەمپەراتۋراسىن ولشەيمىز. 2 ستاقانعا بىردەي سۋ قۇيامىز تەمپەراتۋراسىن ولشەپ داپتەرگە باستاپقى تەمپەراتۋرانى جازامىز. ەندى 2 - ءشى ستاقانداعى سۋدى ىسىتامىز، تەمپەراتۋرانىڭ قانشا ەكەنىن بايقاپ جازامىز. ناتيجەسىن اڭعارامىز: قىزدىرعان كەزدە تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلەتىندىگىن، مولەكۋلالاردىڭ قوزعالىس جىلدامدىعى نەعۇرلىم ۇلكەن بولسا، ونىڭ تەمپەراتۋراسى دا سوعۇرلىم جوعارى بولادى.
2. ءبىز بىلەمىز ءبىزدى قورشاعان ورتادا سانسىز مول ءار ءتۇرلى دەنەلەر مەن زاتتار بار ەكەندىگىن. كوپتەگەن زاتتار قىزعاندا جىلۋدىڭ اسەرىنەن ۇلعايادى. وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر زاتتار ءۇش اگرەگاتتىق كۇيدە بولاتىنىن (قانداي كۇيدە). قاتتى زاتتارعا قاراعاندا گاز جانە سۇيىق زاتتاردىڭ كولەمى تەز ۇلعايادى. (نەگە) (تاقتادان قاتتى، سۇيىق، گازدى زاتتاردىڭ مولەكۋلا قوزعالىسىن كورسەتۋ)
قوسىمشا مالىمەت؛ الەمدەگى سان جەتپەيتىن بۇكىل زاتتاردىڭ بارلىعى دا 92 عانا حيميالىق ەلەمەنتتىڭ اتومدارىنان تۇرادى. بۇكىل زاتتار وسىنداي ساناۋلى عانا ەلەمەنتتەردىڭ اتومدارىنىڭ ءبىر - بىرىمەن بايلانىسۋىنىڭ ارقاسىندا تۇزەلگەن. بىرنەشە اتومداردىڭ ءوزارا بايلانىسۋىنان مولەكۋلا تۇزەلەدى.، بۇل تۋرالى سەندەر بىلەسىڭدەر. وسىنداي قاتتى، سۇيىق، گازدى زاتتار جىلۋدىڭ اسەرىنەن كولەمىن وزگەرتەدى. وقۋلىقتىڭ 93 بەتىندەگى تاجىريبەنى جاسايىق. اۋانى قىزدىرعاندا كولەمنىڭ وزگەرگەنىن باقىلايمىز. اۋىزى اشىق پلاستماسسا بوتەلكەسىن الامىز. ول ابدەن سۋىعاندا رەزەڭكە شار كيگىزەمىز. ەندى بوتەلكەنى ىستىق سۋ قۇيىلعان ىدىسقا قويامىز. رەزەڭكە شار وزىنەن ءوزى ۇرلەنە باستايدى. ەندى بوتەلكەنى ىستىق سۋدان الىپ قويايىق. بوتەلكەنىڭ سۋىنۋىنا بايلانىستى رەزەڭكە شار قالپىنا كەلەدى. بۇل جىلۋدىڭ ارقاسىندا زاتتاردىڭ كولەمىن وزگەرتۋى تۋرالى تاجىريبە.
3. دەنەلەردىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى - جىلۋ وتكىزگىشتىگى. جىلۋ وتكىزگىشتىگى – دەنەنىڭ تەمپەراتۋرا ايىرماسى بار نۇكتەلەرى اراسىندا ءبىر نۇكتەدەن ەكىنشى نۇكتەگە جىلۋ ەنەرگياسىن جەتكىزۋ قاسيەتى، دەنەنىڭ تەمپەراتۋراسى جوعارى جاتقان تەمپەراتۋراسى تومەن جاعىنا قاراي جىلۋ وتكىزۋ قابىلەتى. (تاقتادان كورسەتۋ)
تابليسا جاساۋ؛ جىلۋدى تەز وتكىزەتىن زاتتار – مەتالل، اليۋمينيي، از وتكىزەتىن زاتتار - اعاش، سۋ، اۋا، ءار ءتۇرلى زاتتاردىڭ جىلۋ وتكىزگىشتىگى تۋرالى تاجىريبە. مىسالدار: قازانداعى سۋدى قىزدىرۋ، قىستا ۇرا جاساپ، كارتوپ، ءسابىزدى كومىپ ۇستىنە اعاش ۇگىندىلەرىن تاستايدى، قوي باعاتىن مالشىلار قىستا دا جازدا دا قالىڭ كيىم كيەدى، كۇن سۋىق كەزدە اڭداردىڭ كوبىسى دومالاقتانا ءبۇرىسىپ ۇيىقتايدى.
ماقال - ماتەلدەر:
1. وتتى ۇرلەگەن جاعادى
شىندىقتى ىزدەگەن تابادى.
2. تەرەكتىڭ جىلۋىندا ءمىن جوق.
ءبىراق جىلۋىندا ءمان جوق.
3. توننىڭ جىلۋى تەرىسىنەن ەمەس، جۇنىنەن
4. كوسەۋى ۇزىن بولسا، قول كۇيمەيدى.
3قاسىقپەن: تەمىر، اعاش، پلاستماسسا
تۇسىنە قاراي دا جىلۋ بىركەلكى قابىلدانا بەرمەيدى. مىسالعا: قارا ءتۇس جىلۋدى جاقسى قابىلدايدى، اق ءتۇس - از قابىلدايدى. سول سەبەتى دە وڭتۇستىكتەگى كليماتى ىستىق اۋدانداردىڭ تۇرعىندارى اق ءتۇستى كيىم كيەدى. انتاركتيدا ماڭگى مۇزدىقتارمەن جامىلعان، سوندىقتان كۇن ساۋلەسىنەن بولىنەتىن جىلۋدى قابىلدامايدى، شاعىلىسادى. كليماتى سوعان ساي سۋىق بولىپ كەلەدى.
ۆيدەو قويسا اراۆيا، افريكا، الياسكا ادامداردىڭ اق، جىلى كيىممەن جۇرگەنىن)
4. جىلۋ الماسۋ قاسيەتى
5. جىلۋ الماسۋ – ەكى دەنە جاناسقاندا، جىلۋ بەرىلۋ جولىمەن ەنەرگيانىڭ قاتتىراق قىزدىرىلعان دەنەدەن ازىراق قىزدىرىلعان دەنەگە ءوتۋ پروسەسى (تاقتاعا جازۋ)
ەگەر ءار ءتۇرلى قىزدىرىلعان ەكى دەنەنى تۇيىستىرسەك، وندا اسا قاتتى قىزعان دەنە سالقىندايدى، ال سۋىق دەنە جىلىنادى. مۇندا جىلۋدىڭ بەرۋ ناتيجەسىندە ەكى دەنەنىڭ ءبىر - بىرىمەن جىلۋ نەمەسە ەنەرگيا الماسۋىن بايقايمىز. جىلۋدى قابىلدايتىن ەكىنشى دەنەگە قاراعاندا جىلۋ بەرەتىن دەنەنىڭ تەمپەراتۋراسى جوعارى بولادى. تاجىريبە:
ۇستەلدىڭ ۇستىنە ءبىر شىنى قايناپ تۇرعان سۋدى جانە ىشىنە مۇز سالىنعان تاعى ءبىر شىنى سۋدى قۇيىپ تەكسەرەيىك. بۇل كەزدە ىستىق سۋ سۋىعان، ال سالقىن سۋداعى مۇز ەرىگەن، ەكى شىنىداعى سۋ بولمە ىشىندەگى تەمپەراتۋرامەن تەڭەستى. ولاي بولسا، جىلۋ ءاردايىم اۋىسىپ وتىرادى دەگەن ويعا كەلەمىز. قورىتىندىسى: ءبىرشاما ۋاقىت ىشىندە تەمپەراتۋرالارى ءار ءتۇرلى ەكى دەنەنىڭ اراسىندا جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك ورنادى.
5. ادامدار كۇننىڭ جارىعى مەن جىلۋىنا تاۋەلدى، جەر بەتىنە بەلگىلى ءبىر مولشەردە تۇسەتىنىن بىلەمىز، ەگەر وسى مولشەردەن اسىپ ەمەس از مولشەردە تۇسسە جەر بەتىندەگى بارلىق كومپونەنتتەر وزگەرىسكە ۇشىرايدى، تەپە - تەڭدىك وزگەرەدى.
سوندىقتان اتموسفەرامىزدىڭ ەكولوگياسىنا نازار اۋدارايىق. ول ءۇشىن قازاق ايتپاقشى «ءبىر تامشى سۋدان تەڭىز قۇرالادى دەپ، بىزدە ءوز تاراپىمىزدان تابيعاتتى قورعايىق: ول ءبىزدىڭ سەنبىلىكتەرىمىز، اۋلانى سىپىرۋ، قوقىستان ارىلتۋ، گۇل وتىرعىزۋ، اعاش كەسۋ، اكتەۋ ت. ب.
تابيعاتتىڭ تارىلتپايىق؛ ءمولدىر – كاۋسار بۇلاعىن.
قاستەرلەيىك ونىڭ اسىل بار قازىنا ىرىسىن
سوندىقتان، تابيعاتتى قورعاۋ ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز.
6. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
(10 سۇراق ينەتربەلسەندى تاقتادا جۇمىرتقامەن جۇمىس جاساۋ - وقۋشىلار)
ءمۇعالىم قورىتىندىلاۋى: (بەرىلگەن ءسوز تىركەستەرىن تاڭداپ، ءوز وي پىكىرىڭمەن اياقتا)
ەڭ قىزىقتى بولعانى....
ماعان وي سالعانى...
ماعان ۇنايدى....
7. باعالاۋ:
8. ءۇي تاپسىرماسى:
1) جىلۋ قۇبىلىستارىنا 5 مىسال داپتەرلەرىڭە جازىپ، سۋرەتىن سالىپ كەلۋ.
9. سمايليك كورسەتۋ
10. ۋاقىتقا بايلانىستى
«جىلى» سوزىنە اسسوسياسيا قۇرۋ، جىلى تىلەك ايتۋ.
تاقىرىبى: جىلۋ قۇبىلىستارى (فليپچارت)
ماقساتى:
1. جىلۋ قۇبىلىستارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
2. جاراتىلىستانۋ ۇعىمدارى مەن زاڭدىلىقتاردى دامىتۋ، وقۋشىلارعا ساراماندىق جۇمىس ىستەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ
3. تابيعاتتى قۇبىلىستى باقىلاي بىلۋگە، قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى:
تەرمومەتر، قۇرعاق وتىن، سۋىق جانە ىستىق سۋ بار ستاقان، رەزەڭكە شار، قاسىقتار تەمىر، اعاش، پلاستماسسا، بوتەلكە.
ساباقتىڭ ءادىسى: ينتەربەلسەندى تاقتا فۋنكسيالارىنىڭ كومەگىمەن جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى (سمايليكتىڭ 3 ءتۇرىن كورسەتۋ)
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ ( جاسىرىن تەست)
1. تابيعات قۇبىلىستارى دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ (تابيعاتتا بولاتىن بارلىق پروسەستەردى (وزگەرىستەر) ايتادى)
2. قانداي قۇبىلىستاردى بىلەسىڭدەر؟
(فيز، حيم، بيولوگ، مەتەورول، جىلۋ ءبولۋ، دىبىس شىعارۋ، جارىق شىعارۋ، ەلەكترلى، ماگنيتتى)
3. ادام وزىنەن جارىق شىعارا الا ما؟ (جوق، شىعارا المايدى، تەك كورە بىلەدى)
4. جەر بەتىندەگى ەڭ كۇشتى جارىق كوزى( كۇن)
5. قانداي جارىق كوزدەرىن بىلەسىڭدەر؟ (تابيعي كۇن ساۋلەسى، كەيبىر جانۋارلار، تاڭ شاپاعى، جاساندى - الاۋ، شام ەلەكتر لامپالارى ت. ب)
6. ي. نيۋتون قانداي تاجىريبە جاسادى. تۇسىنىك بەرىڭدەر. (اق ءتۇستىڭ ءوزى كۇردەلى ەكەندىگىن دالەلدەدى. جارىق ساۋلەسى باعىتىنا قاراي ءۇش قىرلى شىنى پريزمانى قويىپ، ودان ءار ءتۇرلى - قىزىل، سارعىش، سارى، جاسىل، كوگىلدىر، قويۋ كوك جانە كۇلگىن ءتۇس ەكەنىن انىقتادى)
3. جاڭا ساباق.
بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: «جىلۋ قۇبىلىستارى».
ساباقتىڭ ماقساتى: (وقىپ بەرۋ)
فيزيكا پاتشالىعى ءومىر سۇرگەن
زاڭدارى سالىنىپتى دانا تىلمەن
پاتشالىققا ساياحات جاساي ءجۇرىپ
ءار ادام تابيعاتتىڭ سىرىن بىلگەن، - دەي وتىرىپ جاڭا ساباعىمىزدى باستايمىز.
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. جىلۋ قۇبىلىستارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
2. تەرمومەترلەردىڭ تۇرلەرى، قۇرىلىسى
3. ساراماندىق جۇمىس - وقۋلىقتىڭ 94 بەتى (داپتەرمەن جۇمىس)
4. زاتتاردىڭ جىلۋ وتكىزگىشتىك قاسيەتى
5. جىلۋدىڭ الماسۋى
تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ الۋان تۇرلىلىگى تۋرالى تاقىرىبىن وتكەندە جىلۋ قۇبىلىستارىنا – جۇلدىزداردىڭ ساۋلە شاشۋى، اۋانىڭ جىلىنۋى مەن سالقىنداۋى، قايناۋ، بۋلانۋ، كوندەنساسيالاۋ، مەتالداردىڭ بالقۋى، قاتايۋ، گازداردىڭ سۇيىلۋى جانە كۇن كوزى دەگەنبىز. ولاي بولسا،. (داپتەرگە جىلۋ - ەنەرگيانىڭ بەلگىلى ءبىر ءپىشىنى جازامىز)
مىسالى: كۇن تەك جارۋ بەرۋمەن شەكتەلمەي، جىلۋدى دا ءبولىپ شىعارادى. سونداي - اق تاقتاعا نازار اۋدارامىز جىلۋ شىعارۋ كوزدەرىنە تاعى نە جاتادى. (سۋرەت كورسەتىلەدى – ۇتىك، پەش ت. ب)
ال جىلۋ ءبولۋ كورسەتكىشىن ونىڭ تەمپەراتۋراسىنان بىلەمىز.
دەنەنىڭ جىلۋلىق كۇيىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شاما تەمپەراتۋرا دەپ اتالادى. تەمپەراتۋرانى تەرمومەتر دەگەن قۇرالمەن ولشەيمىز. (داپتەرگە جازۋ). تۇرمىستا كەڭ تاراعان تەرمومەتر وسى (تەرمومەتر كورسەتىلەدى). دەنەلەردىڭ تەمپەراتۋراسى تۇرمىستا سەلسيي گرادۋسىمەن (س) ورنەكتەلەدى. تەرمومەتر تۋرالى ماعلۇماتتى الدىن الا گۇلنۇر دايىنداپ اكەلەدى. ءبارىمىز مۇقيات تىڭداپ، ينتەربەلسەندى تاقتاعا نازار اۋدارايىق (تەرمومەتر تۇرلەرى كورسەتىلەدى، شكالاتۋرالى مەن ايتامىن تولىقتىرىپ گۇلنۇردى، تەرمومەتر قۇرىلىسى تەمپەراتۋرانى سەزگىش دەنەلەردىڭ ءار ءتۇرلى قاسيەتتەرىن پايدالانۋعا نەگىزدەلگەن. كوبىنە سۇيىقتىڭ، ماسەلەن سىناپتىڭ نەمەسە ءسپيرتتىڭ تەمپەراتۋرا ارتقان كەزدە ۇلعايۋ نەمەسە سالقىنداعاندا سىعىلۋ قاسيەتتەرى پايدالانىلادى جانە وسى كەزەڭدە ايتىپ كەتەمىز: بارلىق تەرمومەترلەردە نەگىزگى ەكى نۇكتەنى - مۇزدىڭ ەرۋ جانە سۋدىڭ قايناۋ تەمپەراتۋرالارى بەلگىلەۋ قاجەت. 0س مۇز قاتادى، 100س سۋ قاينايتىنى تۋرالى، وقۋشىلار شكالاسىن قۇرادى تاقتادا
گاليلەو گاليلەي (سۋرەتى كورسەتىلەدى) تۋرالى ءمۇعالىم ايتادى:- وسى يتاليان عالىمنىڭ وقۋشىلارى نەللي جانە ۆيۆياني جازعان، ول 1597 جىلى تەرمابوروسكوپ دەپ اتاپ تەرمومەتردى وتە ەرتەدە ويلاپ تاپقاندىعى تۋرالى.
قۇرمەتتى بالالار، داپتەرىمىزدى اشىپ ساراماندىق جۇمىس دەپ جازامىز. زاتتاردىڭ تەمپەراتۋراسىن ولشەيمىز. 2 ستاقانعا بىردەي سۋ قۇيامىز تەمپەراتۋراسىن ولشەپ داپتەرگە باستاپقى تەمپەراتۋرانى جازامىز. ەندى 2 - ءشى ستاقانداعى سۋدى ىسىتامىز، تەمپەراتۋرانىڭ قانشا ەكەنىن بايقاپ جازامىز. ناتيجەسىن اڭعارامىز: قىزدىرعان كەزدە تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلەتىندىگىن، مولەكۋلالاردىڭ قوزعالىس جىلدامدىعى نەعۇرلىم ۇلكەن بولسا، ونىڭ تەمپەراتۋراسى دا سوعۇرلىم جوعارى بولادى.
2. ءبىز بىلەمىز ءبىزدى قورشاعان ورتادا سانسىز مول ءار ءتۇرلى دەنەلەر مەن زاتتار بار ەكەندىگىن. كوپتەگەن زاتتار قىزعاندا جىلۋدىڭ اسەرىنەن ۇلعايادى. وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر زاتتار ءۇش اگرەگاتتىق كۇيدە بولاتىنىن (قانداي كۇيدە). قاتتى زاتتارعا قاراعاندا گاز جانە سۇيىق زاتتاردىڭ كولەمى تەز ۇلعايادى. (نەگە) (تاقتادان قاتتى، سۇيىق، گازدى زاتتاردىڭ مولەكۋلا قوزعالىسىن كورسەتۋ)
قوسىمشا مالىمەت؛ الەمدەگى سان جەتپەيتىن بۇكىل زاتتاردىڭ بارلىعى دا 92 عانا حيميالىق ەلەمەنتتىڭ اتومدارىنان تۇرادى. بۇكىل زاتتار وسىنداي ساناۋلى عانا ەلەمەنتتەردىڭ اتومدارىنىڭ ءبىر - بىرىمەن بايلانىسۋىنىڭ ارقاسىندا تۇزەلگەن. بىرنەشە اتومداردىڭ ءوزارا بايلانىسۋىنان مولەكۋلا تۇزەلەدى.، بۇل تۋرالى سەندەر بىلەسىڭدەر. وسىنداي قاتتى، سۇيىق، گازدى زاتتار جىلۋدىڭ اسەرىنەن كولەمىن وزگەرتەدى. وقۋلىقتىڭ 93 بەتىندەگى تاجىريبەنى جاسايىق. اۋانى قىزدىرعاندا كولەمنىڭ وزگەرگەنىن باقىلايمىز. اۋىزى اشىق پلاستماسسا بوتەلكەسىن الامىز. ول ابدەن سۋىعاندا رەزەڭكە شار كيگىزەمىز. ەندى بوتەلكەنى ىستىق سۋ قۇيىلعان ىدىسقا قويامىز. رەزەڭكە شار وزىنەن ءوزى ۇرلەنە باستايدى. ەندى بوتەلكەنى ىستىق سۋدان الىپ قويايىق. بوتەلكەنىڭ سۋىنۋىنا بايلانىستى رەزەڭكە شار قالپىنا كەلەدى. بۇل جىلۋدىڭ ارقاسىندا زاتتاردىڭ كولەمىن وزگەرتۋى تۋرالى تاجىريبە.
3. دەنەلەردىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى - جىلۋ وتكىزگىشتىگى. جىلۋ وتكىزگىشتىگى – دەنەنىڭ تەمپەراتۋرا ايىرماسى بار نۇكتەلەرى اراسىندا ءبىر نۇكتەدەن ەكىنشى نۇكتەگە جىلۋ ەنەرگياسىن جەتكىزۋ قاسيەتى، دەنەنىڭ تەمپەراتۋراسى جوعارى جاتقان تەمپەراتۋراسى تومەن جاعىنا قاراي جىلۋ وتكىزۋ قابىلەتى. (تاقتادان كورسەتۋ)
تابليسا جاساۋ؛ جىلۋدى تەز وتكىزەتىن زاتتار – مەتالل، اليۋمينيي، از وتكىزەتىن زاتتار - اعاش، سۋ، اۋا، ءار ءتۇرلى زاتتاردىڭ جىلۋ وتكىزگىشتىگى تۋرالى تاجىريبە. مىسالدار: قازانداعى سۋدى قىزدىرۋ، قىستا ۇرا جاساپ، كارتوپ، ءسابىزدى كومىپ ۇستىنە اعاش ۇگىندىلەرىن تاستايدى، قوي باعاتىن مالشىلار قىستا دا جازدا دا قالىڭ كيىم كيەدى، كۇن سۋىق كەزدە اڭداردىڭ كوبىسى دومالاقتانا ءبۇرىسىپ ۇيىقتايدى.
ماقال - ماتەلدەر:
1. وتتى ۇرلەگەن جاعادى
شىندىقتى ىزدەگەن تابادى.
2. تەرەكتىڭ جىلۋىندا ءمىن جوق.
ءبىراق جىلۋىندا ءمان جوق.
3. توننىڭ جىلۋى تەرىسىنەن ەمەس، جۇنىنەن
4. كوسەۋى ۇزىن بولسا، قول كۇيمەيدى.
3قاسىقپەن: تەمىر، اعاش، پلاستماسسا
تۇسىنە قاراي دا جىلۋ بىركەلكى قابىلدانا بەرمەيدى. مىسالعا: قارا ءتۇس جىلۋدى جاقسى قابىلدايدى، اق ءتۇس - از قابىلدايدى. سول سەبەتى دە وڭتۇستىكتەگى كليماتى ىستىق اۋدانداردىڭ تۇرعىندارى اق ءتۇستى كيىم كيەدى. انتاركتيدا ماڭگى مۇزدىقتارمەن جامىلعان، سوندىقتان كۇن ساۋلەسىنەن بولىنەتىن جىلۋدى قابىلدامايدى، شاعىلىسادى. كليماتى سوعان ساي سۋىق بولىپ كەلەدى.
ۆيدەو قويسا اراۆيا، افريكا، الياسكا ادامداردىڭ اق، جىلى كيىممەن جۇرگەنىن)
4. جىلۋ الماسۋ قاسيەتى
5. جىلۋ الماسۋ – ەكى دەنە جاناسقاندا، جىلۋ بەرىلۋ جولىمەن ەنەرگيانىڭ قاتتىراق قىزدىرىلعان دەنەدەن ازىراق قىزدىرىلعان دەنەگە ءوتۋ پروسەسى (تاقتاعا جازۋ)
ەگەر ءار ءتۇرلى قىزدىرىلعان ەكى دەنەنى تۇيىستىرسەك، وندا اسا قاتتى قىزعان دەنە سالقىندايدى، ال سۋىق دەنە جىلىنادى. مۇندا جىلۋدىڭ بەرۋ ناتيجەسىندە ەكى دەنەنىڭ ءبىر - بىرىمەن جىلۋ نەمەسە ەنەرگيا الماسۋىن بايقايمىز. جىلۋدى قابىلدايتىن ەكىنشى دەنەگە قاراعاندا جىلۋ بەرەتىن دەنەنىڭ تەمپەراتۋراسى جوعارى بولادى. تاجىريبە:
ۇستەلدىڭ ۇستىنە ءبىر شىنى قايناپ تۇرعان سۋدى جانە ىشىنە مۇز سالىنعان تاعى ءبىر شىنى سۋدى قۇيىپ تەكسەرەيىك. بۇل كەزدە ىستىق سۋ سۋىعان، ال سالقىن سۋداعى مۇز ەرىگەن، ەكى شىنىداعى سۋ بولمە ىشىندەگى تەمپەراتۋرامەن تەڭەستى. ولاي بولسا، جىلۋ ءاردايىم اۋىسىپ وتىرادى دەگەن ويعا كەلەمىز. قورىتىندىسى: ءبىرشاما ۋاقىت ىشىندە تەمپەراتۋرالارى ءار ءتۇرلى ەكى دەنەنىڭ اراسىندا جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك ورنادى.
5. ادامدار كۇننىڭ جارىعى مەن جىلۋىنا تاۋەلدى، جەر بەتىنە بەلگىلى ءبىر مولشەردە تۇسەتىنىن بىلەمىز، ەگەر وسى مولشەردەن اسىپ ەمەس از مولشەردە تۇسسە جەر بەتىندەگى بارلىق كومپونەنتتەر وزگەرىسكە ۇشىرايدى، تەپە - تەڭدىك وزگەرەدى.
سوندىقتان اتموسفەرامىزدىڭ ەكولوگياسىنا نازار اۋدارايىق. ول ءۇشىن قازاق ايتپاقشى «ءبىر تامشى سۋدان تەڭىز قۇرالادى دەپ، بىزدە ءوز تاراپىمىزدان تابيعاتتى قورعايىق: ول ءبىزدىڭ سەنبىلىكتەرىمىز، اۋلانى سىپىرۋ، قوقىستان ارىلتۋ، گۇل وتىرعىزۋ، اعاش كەسۋ، اكتەۋ ت. ب.
تابيعاتتىڭ تارىلتپايىق؛ ءمولدىر – كاۋسار بۇلاعىن.
قاستەرلەيىك ونىڭ اسىل بار قازىنا ىرىسىن
سوندىقتان، تابيعاتتى قورعاۋ ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز.
6. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
(10 سۇراق ينەتربەلسەندى تاقتادا جۇمىرتقامەن جۇمىس جاساۋ - وقۋشىلار)
ءمۇعالىم قورىتىندىلاۋى: (بەرىلگەن ءسوز تىركەستەرىن تاڭداپ، ءوز وي پىكىرىڭمەن اياقتا)
ەڭ قىزىقتى بولعانى....
ماعان وي سالعانى...
ماعان ۇنايدى....
7. باعالاۋ:
8. ءۇي تاپسىرماسى:
1) جىلۋ قۇبىلىستارىنا 5 مىسال داپتەرلەرىڭە جازىپ، سۋرەتىن سالىپ كەلۋ.
9. سمايليك كورسەتۋ
10. ۋاقىتقا بايلانىستى
«جىلى» سوزىنە اسسوسياسيا قۇرۋ، جىلى تىلەك ايتۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: دوپتى تومەننەن قابىلداۋ ءادىسى (ۆولەيبول)
