جول ءتارتىبىن بىلەيىك، امان-ەسەن جۇرەيىىك
تاقىرىبى: «جول ءتارتىبىن بىلەيىك، امان - ەسەن جۇرەيىك»
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك:
جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىن ەستە ساقتاۋعا، وقۋشىلارعا جول بەلگىلەرىن نەشە ءتۇرى بار، ونى ءبىلۋ نە ءۇشىن قاجەت، باعدارشامنىڭ، جول بەلگىلەرىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى قانداي ەكەنىن ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق:
جول ەرەجەسىن ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن، قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك:
بارلىعىمىزعا ورتاق قويىلعان ءتارتىپتى بۇزباۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: اشىق تاربيە ساعاتى، سايىس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، رولدىك ويىن، اڭگىمەلەۋ جانە ت. ب.
كورنەكىلىگى: باعدارشام، جول بەلگىلەرى، جولدا ءجۇرۋ الىپپەسى، جول ەرەجەسىنە ارنالعان سۋرەتتەر.
سىنىپ وقۋشىلارى ءۇش توپقا بولىنەدى: قىزىل ءتۇستى بەلگىسى بار وقۋشىلار – «قىزىلدار»، سارى تۇستىلەر - «سارىلار»، جاسىل تۇستىلەر – «جاسىلدار».
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءمۇعالىم: ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءار ءتۇرلى كولىكتەر جىلدان - جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. جاياۋ ادامدار مەن كولىكتەگى جولاۋشىلار سانى دا كوبەيە تۇسۋدە. كوشەلەر مەن جولدارداعى جاعداي بارعان سايىن كۇردەلەنىپ كەلەدى. جول - كولىك وقيعالارىنىڭ ءقاۋپى ارتا تۇسۋدە. سوندىقتان دا جۇرگىزۋشىلەر مەن جاياۋ ادامداردىڭ كوشەلەر مەن جولداردا ەرەكشە ءتارتىپتى جانە مۇقيات بولۋى قاجەت. جول - كولىك وقيعالارىنىڭ زاردابىنان كوبىنە بالالار زارداپ شەگۋدە. ونىڭ سەبەبى – كوپتەگەن مەكتەپ وقۋشىلارى جولدا ءجۇرۋ ەرەجەلەرىن ءالى دە بولسا ناشار بىلەدى. مىنە، وسى ماقساتتا ءبىزدىڭ سىنىبىمىزدا بۇگىن «جول ءتارتىبىن بىلەيىك، امان - ەسەن جۇرەيىك» اتتى جول ەرەجەلەرىنە ارنالعان تاربيە ساعاتىن وتكىزبەكشىمىز. ەندەشە، قوش كەلدىڭىزدەر!
ءمۇعالىم: بۇگىنگى شارامىزعا قاتىساتىن توپتاردى تانىستىرايىق. قىزىل ءتۇستى بەلگىلەرى بار «قىزىلدار»، جاسىل ءتۇستى بەلگىسى بار توپ «جاسىلدار» جانە سارى تۇستىلەر – «سارىلار» توبى. ءار توپ وزدەرىن تانىستىرادى:
«قىزىلدار» توبى:
قىزىل كوزىن اشقاندا،
سىنىق سۇيەم باسپا العا.
«سارىلار» توبى:
سارى كوزىن اشقاندا
قاراپ قالما اسپانعا.
«جاسىلدار» توبى:
جاسىل كوزىن اشقاندا،
جۇرە بەرگىن، جاسقانبا!
ءمۇعالىم: قىزىل جاندى، توقتاعىن،
كوردىڭ جۇرتتىڭ توسقانىن.
سارى جاندى – دايىندال
اينالاڭا قاراپ ال.
جاسىل جاندى – تىڭداعىن
جولىڭ اشىق، تۇرماعىن.
بالالار، بۇگىنگى كەشىمىزدىڭ ەڭ باستى قوناعى – باعدارشامدى ورتاعا شاقىرامىز.
(ورتاعا باعدارشام بولىپ كيىنگەن وقۋشى شىعادى.)
باعدارشام: سالەم، بالالار! مەنى بارلىق ەلدىڭ بالالارى جاقسى بىلەدى. بۇگىن سەندەرگە ارنايى كەلدىم.
جۇرگىزۋشى: قوش كەلدىڭ، باعدارشام! بۇگىنگى ايتار اڭگىمەمىزدىڭ ءبارى ساعان قاتىستى بولماق، سوندىقتان دا بىزبەن بىرگە بول.
باعدارشام: مەن سەندەرگە قويار سۇراعىم بار. سەندەردى تەكسەرەيىن. جاۋابىن كىم ايتار ەكەن؟
كوشە ورتاسىن اينالدىرىپ فۋتبول تەبەر الاڭعا،
كوردىڭدەر عوي ۇمىتقانى ەرەجەنى، دالاڭداپ.
ال، كانەكي، ۇيرەنەيىك ءبارىمىز دە ءجۇرۋ ءتارتىبىن.
ەرەجەنى جاقسى بىلەر، جاتقا بىلەر كىم مۇنى،
كىم ايتادى جول بەلگىسى نەشە توپتان تۇرادى؟
(وقۋشىلار جاۋابى: 7 توپتان تۇرادى)
باعدارشام:
تۇرامىن كوشەنىڭ قيىلىسىن تۇراقتاپ،
قاشپايمىن ءمۇدىرىپ، ەشقانداي سۇراقتان.
بەلگىسى جولداردىڭ ءتورت توپتان تۇرادى،
جارقىراپ كورىنەر تۇندە دە جىراقتان.
ءمۇعالىم: جارايسىڭ، باعدارشام! ال ەندى سۇراق قويىپ توپ مۇشەلەرىن تەكسەرىپ كورەيىك.
ءى ءبولىم: «سالەم - ءسوزدىڭ اناسى»
«قىزىلدار» توبى:
ارمانعا الدى كۇتكەن اسىعامىز،
ءبىز قالاي تولقىن ارتپاي باسىلارمىز.
جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىن جاقسى ءبىلىپ،
ساقتىققا تۇرا الاتىن جاس ۇلانبىز.
«جاسىلدار» توبى:
جالعايتىن دوستاستىرىپ بار انمەنەن
جولداردان تۇرادى عوي الەم دەگەن.
بۇگىنگى بىزگە كەلگەن قوناقتارعا
ويىنىمىز باستالادى سالەممەنەن.
«سارىلار» توبى:
قاي كوشە، قاي قالاعا بارساڭىز دا،
قاي اقىل ولشەمىنە سالساڭىز دا.
جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسى زاڭدى ءتارتىپ -
ول وتاق - ۇلكەن، كىشى، بارشامىزعا!
ءىى ءبولىم: «ۆيكتورينالىق سۇراقتار»
1. قوعامدىق ترانسپورتتان شىققاننان كەيىن كوشەدەن قالاي ءوتۋ كەرەك؟
2. جول تاڭباسى قانداي ەكى تۇرگە بولىنەدى؟
3. جاياۋلار وتپەسى قالاي بەلگىلەنەدى؟
4. باعدارشامدا سيگنالدار قالاي ورنالاسقان؟
5. جول بەلگىلەرى قانداي توپقا بولىنەدى؟
6. بالالاردىڭ سۋرەتى سالىنعان بەلگى قايدا ورناتىلادى؟
7. وقۋشىلاردىڭ ۆەلوسيپەدپەن كوشەدە جانە جولدا قاي جاستان جۇرۋىنە رۇقسات ەتىلەدى؟
8. ۆەلوسيپەدپەن جولعا شىعاردا نەنى تەكسەرۋ قاجەت؟
9. كوشەدەن، جولدان قاي جەردە وتۋگە بولادى؟
10. گاباريتتىك وتتار قاي كەزدە جانادى؟ (فارلار)
11. جۇرگىزۋشىلەر سىرتقى جارىق پريبورلارىن نە ءۇشىن قوسادى؟
12. «تروتۋار» دەگەن ءسوز نەنى بىلدىرەدى؟
(دۇرىس جاۋاپ بەرگەن توپقا وزدەرىنە سايكەس كەلەتىن تۇستەن جەتوندار بەرىلەدى.)
ءىىى ءبولىم «باعدارشام – جول اتاسى»
جۇرگىزۋشى: جارايسىڭدار. جول ەرەجەسىنە قاتىستى سۇراقتارعا ەڭ كوپ جاۋاپ ايتقان …. توپ مۇشەلەرى. قۇتتىقتايمىز! ال ەندى ءار توپتىڭ ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرەيىك. باعدارشام تۋرالى دەرەكتەر دايىنداۋ كەرەك بولاتىن، ەندەشە، تىڭدالىق.
«قىزىلدار» توبى: العاشقى باعدارشام تەمىرجول بويىندا پايدا بولدى. ونى ويلاپ تاپقان ادامنىڭ ەسىمى تاريحتا ساقتالماعان. ال ونى كوشە قوزعالىسىنا ىڭعايلاپ، قايتا جاساعان اعىلشىننىڭ ينجەنەر - مەحانيگى د. نايت بولاتىن. ول 1868 جىلى لوندونداعى پارلامەنت ءۇيىنىڭ الدىنا باعدارشام ورناتتى. الدىمەن ءتۇرلى - ءتۇستى سيگنالدار قايىس بەرىلىستىڭ كومەگى ارقىلى وزگەرتىلىپ وتىردى. سوسىن اپپارات ورتاسىنا گازدى شام ورناتىلدى. وكىنىشكە وراي، بىردە گاز جارىلىپ، كەزەكتە تۇرعان پوليسەي قازا بولادى. سودان باعدارشام جارتى عاسىر بويى ۇمىت بولادى.
«سارىلار» توبى: باعدارشام تەك 1914 جىلى امەريكانىڭ كليۆلەند قالاسىندا، سوسىن نيۋ-يورك، تاعى باسقا قالالارىندا قايتا پايدا بولدى. بۇل جولى ولار ەلەكترلى بولدى. تەك ەكى ءتۇستى عانا، قىزىل جانە جاسىل. 1918 جىلدان باستاپ قانا ءۇش ءتۇس قولدانا باستالدى.
«جاسىلدار» توبى: كەڭەس وداعى بويىنشا العاش رەت باعدارشام ماسكەۋ قالاسىندا 1924 جىلى كۋزنەسك كوپىرى مەن پەتروۆكا كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنان ورىن الدى. باعدارشامداعى تۇستەر بەكەر تاڭداپ الىنباعان. قىزىل ءتۇس ءقاۋىپ ۇعىمىن بىلدىرەدى. سوسىن بۇل ءتۇس كۇندىز دە، تۇندە دە، تۇمان مەن جاۋىندى كۇنى دە جاقسى كورىنەدى. جاسىل ءتۇس قىزىل تۇستەن ايقىن اجىراتىلادى. سارى سيگنال – نەگىزى قىزىل مەن جاسىل تۇستەردىڭ اراسىنداعى ايىرىم بەلگىسى.
ءىV ءبولىم «جول بەلگىلەرى»
ءمۇعالىم: جارايسىڭدار، بالالار! ءۇي تاپسىرماسىنا وتە جاقسى دايىندالىپ كەلىپسىڭدەر. ال ەندى كەزەكتى جول بەلگىلەرىنە بەرەمىز. ءار توپ بەلگىلەردى تاڭداپ، سول بەلگىلەر تۋرالى ايتىپ شىعادى.
تاقتادا قىزىل تۇسپەن «ەسكەرتۋ بەلگىلەرى»، جاسىل تۇسپەن «تىيىم سالۋ بەلگىلەرى» جانە سارى تۇسپەن «مىندەتتەۋ بەلگىسى» دەپ جازىلعان سوزدەر ىلىنەدى.
1 - توپ: ەسكەرتۋ بەلگىلەرى قولىنا اينالاسى قىزىل جولاقپەن كومكەرىلگەن سارى ءتۇستى تەڭ قابىرعالى ءۇشبۇرىش ۇستاعان توپ باسشىسى:
قىپ - قىزىل ءۇشبۇرىش،
ەسكەرتۋ بەلگىسى مەن بولام.
قاۋىپتەن ساق بول دەپ،
ءسات ساپار جولداعان.
امان - ساۋ جۇرەدى جاياۋ دا، كولىك تە،
مەن بەرگەن بەلگىنى ساقتاعان، قولداعان.
ءۇشبۇرىشتى قىزىل بوياۋ – مەن كورىنسەم ابايلا!
جول بويىندا ءقاۋىپتى ءتۇس الدان شىعار دەگەندى ايتار ەسكەرتۋ بەلگىسى.
(قالعان توپ مۇشەلەرى باسقا ەسكەرتۋ بەلگىلەرىن كورسەتىپ تانىستىرادى.)
2 - توپ: تىيىم سالۋ بەلگىسى. قولىنا قىزىل جولاقپەن كومكەرىلگەن سارى تۇسكە بويالعان دوڭگەلەك قالقانى بار توپ باسشىسى:
قىزىلمەن بويالعان، شەڭبەرىم اۋماقتى،
تىيىمشىل بەلگىمىن، قاتالمىن سالماقتى.
مەن تۇرعان جەرلەردە حاقىڭ جوق جۇرۋگە،
ءقاۋىپ بار، باعدارلا كوز سالىپ جان - جاقتى.
ءدوپ - دوڭگەلەك قىزىل شەڭبەر، مەن كورىنسەم «توقتا قانە» دەپ جار سالار تىيىم سالۋ بەلگىسى.
(توپ مۇشەلەرى تىيىم سالۋ بەلگىلەرى تۋرالى ايتادى، تانىستىرادى.)
3 - توپ: كورسەتكىش بەلگىسى. قولىندا كوك ءتۇستى دوڭگەلەك قالقانى بار توپ باسشىسى:
بەلگىمىن كورسەتەر جىلدامدىق باعىتتى،
مىندەتتى بۇرىلىس، ايتپەسە ءقاۋىپتى.
بارلىعىن ايشىقتاپ تۇرامىن جولىڭدا،
اباي بول، تارتۋىمدى مىندەتتى ورىندا!
(قالعان توپ مۇشەلەرى باسقا بەلگىلەردى تانىستىرادى.)
V ءبولىم «جۇمباقتاردى شەشۋ»
1. الا تاياق ۇستاعان،
جول ءتارتىبىن نۇسقاعان
ءومىرىڭدى كۇزەتكەن،
ىسقىرىقپەن تۇزەتكەن. (ميليسيونەر)
2. كوشە بويلاپ اياڭدايدى،
ادام تاسىپ ايالدايدى. (اۆتوبۋس)
3. كولىكتىڭ قانشاسىن ۇستىنەن وتكىزگەن،
ىرگەدەن باستالىپ الىسقا جەتكىزگەن. (جول)
4. جوق وزىندە باس تا، اۋىز دا، قۇلاق تا،
باقىرايعان ءۇش كوزى بار ءبىراق تا. (باعدارشام)
5. ەكى اياقتى، ءبىر باستى،
جۇگىرەدى تىم قاتتى. (ۆەلوسيپەد)
6. ءوزى تىم كۇشتى،
اياعى ءتىستى. ( تراكتور)
7. ءتورت اياعى دومالاق،
ادامسىز جۇرمەيدى. ( ماشينا)
8. ەكى اعاسى قاشادى،
ەكى ءىنىس قۋادى. ( ماشينا دوڭگەلەكتەرى)
9. ءبىر تۇلپار سۋ ىشپەيدى، جەم جەمەيدى،
ەسكەرىپ ەشبىر ادام ەمدەمەيدى.
جۇك ەمەس جانۋارعا ءجۇز ادام دا،
شىلبىرىن سىمعا بايلاپ تەز جونەيدى. (ترامۆاي)
10. ارقانىم بار تىم ۇزىن،
الا المايسىڭ ءبىر ءۇزىم.
تابىڭدارشى بالالار
بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋىن. (جول)
Vءى ءبولىم «ويلان، تاپ»
جاۋابى: جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسى
Vءىى ءبولىم «ادەپتىلىك الىپپەسى»
ءمۇعالىم: - بالالار ەندى مەن سەندەرگە مىناداي جۇمباق - اڭگىمە وقىپ بەرەيىن. شەشۋىن وزدەرىڭ ايتىڭدار.
الماس كوشەدە اناداي جەردە ءوتىپ بارا جاتقان جۇرگىنشىگە:
-«ايتىڭىزشى، ساعات ءقازىر قانشا؟» - دەپ ايقايلادى.
ول جۇرگىنشى ۋاقىتتى ايتقان سوڭ، الماس بۇرىلىپ جونىنە كەتتى. بالا بوتەن اداممەن قارىم - قاتىناسىندا بىرنەشە قاتەلىك جىبەردى. وسى قاتەلىكتەردى كىم تابادى؟
جاۋابى:
1. كوشەدە ايقايلاپ ءجون سۇراماۋ كەرەك!
2. «ساعات قانشا؟» ەمەس، «ۋاقىتتى ايتىپ جىبەرىڭىزشى» نەمەسە «ساعات قانشا بولعانىن ايتىڭىزشى» دەپ سۇراۋى قاجەت.
3. الدىمەن كەشىرىم ءوتىنۋى كەرەك.
4. الماس ول ادامعا «راحمەت» ايتۋدى ۇمىتتى.
Vءىىى ءبولىم «جاعداياتتاردى شەشۋ»
«قىزىلدار» توبى:
ەرجان جول جيەگىندە دوپپەن ويناپ جۇرەدى. دوبى جولعا دومالاپ كەتەدى. ەرجان دوبىن الماق بولىپ ماشينا جولىنا جۇگىرەدى. ماشينالار سيگنالى ەستىلەدى. ەرجان دوبىن تاستاي قاشادى. ەرجاننىڭ ارەكەتى دۇرىس پا؟ ول قانداي شارا قولدانۋ كەرەك ەدى؟
«جاسىلدار» توبى:
باعدارشامى جوق كوشەدە جولدان ەكى بالا وتپەك بولادى. ءبىرى جولدان جان - جاعىنا قاراماستان، اسىعىس جۇگىرىپ وتەدى. ەكىنشىسى الدىمەن سول جاعىنا، سونان سوڭ وڭ جاعىنا قاراپ وتەدى. كىمنىڭ ارەكەتى دۇرىس؟ جولدان قالاي ءوتۋ كەرەك؟
«سارىلار» توبى:
ءسىز جولدان وتەيىن دەپ تۇرسىز. باعدارشامنىڭ جاسىل ءتۇسى جانباي جاتىپ قاسىڭىزدا تۇرعان ءبىرىنشى سىنىپ وقۋشىسىنىڭ ماشينالار زۋلاپ ءجۇرىپ جاتقان جولدان وتپەكشى بولىپ تۇرعانىن كورەسىز. ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز؟
ءىح ءبولىم «توپ باسشىلار سايىسى»
ءار توپ باسشىسى جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىنە بايلانىستى تيىمدار مەن ەسكەرتپەلەردى، كەڭەستەردى ايتۋ ارقىلى جارىسادى. كىم كوپ وي تاستاسا سول توپ باسشىسى جەڭىمپاز اتانادى.
ءمۇعالىم: راحمەت، بالالار. سەندەر بۇگىن كوپ مالىمەت بەردىڭدەر. الداعى ۋاقىتتا وسى جول ەرەجەسىن ساقتاپ، باسقا بالالارعا ۇيرەتىپ جۇرىڭدەر. ال ءقازىر ءبارىمىز بىرگە «باعدارشام» ءانىن ورىندايىق.
«باعدارشام» ءانى
1. كوشەدە ءبىز ساق بولايىق،
قايمىقپاسىن اتا - انا.
جولدا سەن بول اركەز لايىق،
جاس ۇلان دەگەن اتقا!
قايىرماسى:
ءارقاشان كۇن سونبەسىن،
اسپاننان بۇلت تونبەسىن.
قاسىمدا بولسىن انام
بولايىن مەن دە امان!
2. جولدا ءجۇرۋ الىپپەسىن
بىلگەن ءجون عوي بەس ساۋساقتاي.
سوندا عانا جۇرە الاسىڭ،
سەن ءوزىڭدى ساۋ ساقتاپ.
قايىرماسى:
ءارقاشان كۇن سونبەسىن،
اسپاننان بۇلت تونبەسىن.
قاسىمدا بولسىن انام
بولايىن مەن دە امان!
باعدارشام: مەن سەندەرگە ريزامىن. بۇگىنگى جول ەرەجەسىنە ارنالعان شاراعا وتە جاقسى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن دايىندالعاندارىڭ كورىنىپ تۇر. راحمەت سەندەرگە. بارلىق بەلگىلەرمەن مىنا وتىرعان بالالاردى تانىستىرىپ شىقتىڭدار. ەندى بۇل سىنىپ وقۋشىلارى كوشەدە جول ەرەجەسىن بۇزبايدى دەپ ويلايمىن. مەن ەندى سەندەرمەن قوشتاسامىن. ءالى تالاي سەندەرگە قوناققا كەلىپ تۇرامىن. ساۋ بولىڭدار، بالالار!
ءمۇعالىم: ساۋ بول، باعدارشام. ال، بالالار، بىزگە دە قوشتاساتىن ۋاقىت كەلدى. ءار توپ باسشىلارى قورىتىندى سوزدەرىن ايتسىن.
وقۋشى: شۋاقتى ءومىرىمىز كۇندەي كۇلىپ،
جۇرەكتە بۇرشىك اتىپ گۇلدەيدى ءۇمىت.
ارمانعا ساپار تارتۋ مۇمكىن ەمەس
جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن بىلمەي تۇرىپ.
وقۋشى: قاي كوشە، قاي قالاعا بارساڭىز دا،
قاي اقىل ولشەمىنە سالساڭىز دا،
جول ءجۇرۋ ەرەجەسى زاڭدى ءتارتىپ،
ول بارىمىزگە ورتاق ءتارتىپ.
وقۋشى: جولدا ءجۇرۋ الىپپەسىن
بىلگەن ءجون بەس ساۋساقتاي.
سوندا عانا جۇرە الاسىڭ
سەن ءوزىڭدى امان ساقتاپ.
بارلىعى: جول ءتارتىبىن بىلەيىك
امان ەسەن جۇرەيىك!
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك:
جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىن ەستە ساقتاۋعا، وقۋشىلارعا جول بەلگىلەرىن نەشە ءتۇرى بار، ونى ءبىلۋ نە ءۇشىن قاجەت، باعدارشامنىڭ، جول بەلگىلەرىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى قانداي ەكەنىن ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق:
جول ەرەجەسىن ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن، قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك:
بارلىعىمىزعا ورتاق قويىلعان ءتارتىپتى بۇزباۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: اشىق تاربيە ساعاتى، سايىس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، رولدىك ويىن، اڭگىمەلەۋ جانە ت. ب.
كورنەكىلىگى: باعدارشام، جول بەلگىلەرى، جولدا ءجۇرۋ الىپپەسى، جول ەرەجەسىنە ارنالعان سۋرەتتەر.
سىنىپ وقۋشىلارى ءۇش توپقا بولىنەدى: قىزىل ءتۇستى بەلگىسى بار وقۋشىلار – «قىزىلدار»، سارى تۇستىلەر - «سارىلار»، جاسىل تۇستىلەر – «جاسىلدار».
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءمۇعالىم: ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءار ءتۇرلى كولىكتەر جىلدان - جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. جاياۋ ادامدار مەن كولىكتەگى جولاۋشىلار سانى دا كوبەيە تۇسۋدە. كوشەلەر مەن جولدارداعى جاعداي بارعان سايىن كۇردەلەنىپ كەلەدى. جول - كولىك وقيعالارىنىڭ ءقاۋپى ارتا تۇسۋدە. سوندىقتان دا جۇرگىزۋشىلەر مەن جاياۋ ادامداردىڭ كوشەلەر مەن جولداردا ەرەكشە ءتارتىپتى جانە مۇقيات بولۋى قاجەت. جول - كولىك وقيعالارىنىڭ زاردابىنان كوبىنە بالالار زارداپ شەگۋدە. ونىڭ سەبەبى – كوپتەگەن مەكتەپ وقۋشىلارى جولدا ءجۇرۋ ەرەجەلەرىن ءالى دە بولسا ناشار بىلەدى. مىنە، وسى ماقساتتا ءبىزدىڭ سىنىبىمىزدا بۇگىن «جول ءتارتىبىن بىلەيىك، امان - ەسەن جۇرەيىك» اتتى جول ەرەجەلەرىنە ارنالعان تاربيە ساعاتىن وتكىزبەكشىمىز. ەندەشە، قوش كەلدىڭىزدەر!
ءمۇعالىم: بۇگىنگى شارامىزعا قاتىساتىن توپتاردى تانىستىرايىق. قىزىل ءتۇستى بەلگىلەرى بار «قىزىلدار»، جاسىل ءتۇستى بەلگىسى بار توپ «جاسىلدار» جانە سارى تۇستىلەر – «سارىلار» توبى. ءار توپ وزدەرىن تانىستىرادى:
«قىزىلدار» توبى:
قىزىل كوزىن اشقاندا،
سىنىق سۇيەم باسپا العا.
«سارىلار» توبى:
سارى كوزىن اشقاندا
قاراپ قالما اسپانعا.
«جاسىلدار» توبى:
جاسىل كوزىن اشقاندا،
جۇرە بەرگىن، جاسقانبا!
ءمۇعالىم: قىزىل جاندى، توقتاعىن،
كوردىڭ جۇرتتىڭ توسقانىن.
سارى جاندى – دايىندال
اينالاڭا قاراپ ال.
جاسىل جاندى – تىڭداعىن
جولىڭ اشىق، تۇرماعىن.
بالالار، بۇگىنگى كەشىمىزدىڭ ەڭ باستى قوناعى – باعدارشامدى ورتاعا شاقىرامىز.
(ورتاعا باعدارشام بولىپ كيىنگەن وقۋشى شىعادى.)
باعدارشام: سالەم، بالالار! مەنى بارلىق ەلدىڭ بالالارى جاقسى بىلەدى. بۇگىن سەندەرگە ارنايى كەلدىم.
جۇرگىزۋشى: قوش كەلدىڭ، باعدارشام! بۇگىنگى ايتار اڭگىمەمىزدىڭ ءبارى ساعان قاتىستى بولماق، سوندىقتان دا بىزبەن بىرگە بول.
باعدارشام: مەن سەندەرگە قويار سۇراعىم بار. سەندەردى تەكسەرەيىن. جاۋابىن كىم ايتار ەكەن؟
كوشە ورتاسىن اينالدىرىپ فۋتبول تەبەر الاڭعا،
كوردىڭدەر عوي ۇمىتقانى ەرەجەنى، دالاڭداپ.
ال، كانەكي، ۇيرەنەيىك ءبارىمىز دە ءجۇرۋ ءتارتىبىن.
ەرەجەنى جاقسى بىلەر، جاتقا بىلەر كىم مۇنى،
كىم ايتادى جول بەلگىسى نەشە توپتان تۇرادى؟
(وقۋشىلار جاۋابى: 7 توپتان تۇرادى)
باعدارشام:
تۇرامىن كوشەنىڭ قيىلىسىن تۇراقتاپ،
قاشپايمىن ءمۇدىرىپ، ەشقانداي سۇراقتان.
بەلگىسى جولداردىڭ ءتورت توپتان تۇرادى،
جارقىراپ كورىنەر تۇندە دە جىراقتان.
ءمۇعالىم: جارايسىڭ، باعدارشام! ال ەندى سۇراق قويىپ توپ مۇشەلەرىن تەكسەرىپ كورەيىك.
ءى ءبولىم: «سالەم - ءسوزدىڭ اناسى»
«قىزىلدار» توبى:
ارمانعا الدى كۇتكەن اسىعامىز،
ءبىز قالاي تولقىن ارتپاي باسىلارمىز.
جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىن جاقسى ءبىلىپ،
ساقتىققا تۇرا الاتىن جاس ۇلانبىز.
«جاسىلدار» توبى:
جالعايتىن دوستاستىرىپ بار انمەنەن
جولداردان تۇرادى عوي الەم دەگەن.
بۇگىنگى بىزگە كەلگەن قوناقتارعا
ويىنىمىز باستالادى سالەممەنەن.
«سارىلار» توبى:
قاي كوشە، قاي قالاعا بارساڭىز دا،
قاي اقىل ولشەمىنە سالساڭىز دا.
جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسى زاڭدى ءتارتىپ -
ول وتاق - ۇلكەن، كىشى، بارشامىزعا!
ءىى ءبولىم: «ۆيكتورينالىق سۇراقتار»
1. قوعامدىق ترانسپورتتان شىققاننان كەيىن كوشەدەن قالاي ءوتۋ كەرەك؟
2. جول تاڭباسى قانداي ەكى تۇرگە بولىنەدى؟
3. جاياۋلار وتپەسى قالاي بەلگىلەنەدى؟
4. باعدارشامدا سيگنالدار قالاي ورنالاسقان؟
5. جول بەلگىلەرى قانداي توپقا بولىنەدى؟
6. بالالاردىڭ سۋرەتى سالىنعان بەلگى قايدا ورناتىلادى؟
7. وقۋشىلاردىڭ ۆەلوسيپەدپەن كوشەدە جانە جولدا قاي جاستان جۇرۋىنە رۇقسات ەتىلەدى؟
8. ۆەلوسيپەدپەن جولعا شىعاردا نەنى تەكسەرۋ قاجەت؟
9. كوشەدەن، جولدان قاي جەردە وتۋگە بولادى؟
10. گاباريتتىك وتتار قاي كەزدە جانادى؟ (فارلار)
11. جۇرگىزۋشىلەر سىرتقى جارىق پريبورلارىن نە ءۇشىن قوسادى؟
12. «تروتۋار» دەگەن ءسوز نەنى بىلدىرەدى؟
(دۇرىس جاۋاپ بەرگەن توپقا وزدەرىنە سايكەس كەلەتىن تۇستەن جەتوندار بەرىلەدى.)
ءىىى ءبولىم «باعدارشام – جول اتاسى»
جۇرگىزۋشى: جارايسىڭدار. جول ەرەجەسىنە قاتىستى سۇراقتارعا ەڭ كوپ جاۋاپ ايتقان …. توپ مۇشەلەرى. قۇتتىقتايمىز! ال ەندى ءار توپتىڭ ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرەيىك. باعدارشام تۋرالى دەرەكتەر دايىنداۋ كەرەك بولاتىن، ەندەشە، تىڭدالىق.
«قىزىلدار» توبى: العاشقى باعدارشام تەمىرجول بويىندا پايدا بولدى. ونى ويلاپ تاپقان ادامنىڭ ەسىمى تاريحتا ساقتالماعان. ال ونى كوشە قوزعالىسىنا ىڭعايلاپ، قايتا جاساعان اعىلشىننىڭ ينجەنەر - مەحانيگى د. نايت بولاتىن. ول 1868 جىلى لوندونداعى پارلامەنت ءۇيىنىڭ الدىنا باعدارشام ورناتتى. الدىمەن ءتۇرلى - ءتۇستى سيگنالدار قايىس بەرىلىستىڭ كومەگى ارقىلى وزگەرتىلىپ وتىردى. سوسىن اپپارات ورتاسىنا گازدى شام ورناتىلدى. وكىنىشكە وراي، بىردە گاز جارىلىپ، كەزەكتە تۇرعان پوليسەي قازا بولادى. سودان باعدارشام جارتى عاسىر بويى ۇمىت بولادى.
«سارىلار» توبى: باعدارشام تەك 1914 جىلى امەريكانىڭ كليۆلەند قالاسىندا، سوسىن نيۋ-يورك، تاعى باسقا قالالارىندا قايتا پايدا بولدى. بۇل جولى ولار ەلەكترلى بولدى. تەك ەكى ءتۇستى عانا، قىزىل جانە جاسىل. 1918 جىلدان باستاپ قانا ءۇش ءتۇس قولدانا باستالدى.
«جاسىلدار» توبى: كەڭەس وداعى بويىنشا العاش رەت باعدارشام ماسكەۋ قالاسىندا 1924 جىلى كۋزنەسك كوپىرى مەن پەتروۆكا كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنان ورىن الدى. باعدارشامداعى تۇستەر بەكەر تاڭداپ الىنباعان. قىزىل ءتۇس ءقاۋىپ ۇعىمىن بىلدىرەدى. سوسىن بۇل ءتۇس كۇندىز دە، تۇندە دە، تۇمان مەن جاۋىندى كۇنى دە جاقسى كورىنەدى. جاسىل ءتۇس قىزىل تۇستەن ايقىن اجىراتىلادى. سارى سيگنال – نەگىزى قىزىل مەن جاسىل تۇستەردىڭ اراسىنداعى ايىرىم بەلگىسى.
ءىV ءبولىم «جول بەلگىلەرى»
ءمۇعالىم: جارايسىڭدار، بالالار! ءۇي تاپسىرماسىنا وتە جاقسى دايىندالىپ كەلىپسىڭدەر. ال ەندى كەزەكتى جول بەلگىلەرىنە بەرەمىز. ءار توپ بەلگىلەردى تاڭداپ، سول بەلگىلەر تۋرالى ايتىپ شىعادى.
تاقتادا قىزىل تۇسپەن «ەسكەرتۋ بەلگىلەرى»، جاسىل تۇسپەن «تىيىم سالۋ بەلگىلەرى» جانە سارى تۇسپەن «مىندەتتەۋ بەلگىسى» دەپ جازىلعان سوزدەر ىلىنەدى.
1 - توپ: ەسكەرتۋ بەلگىلەرى قولىنا اينالاسى قىزىل جولاقپەن كومكەرىلگەن سارى ءتۇستى تەڭ قابىرعالى ءۇشبۇرىش ۇستاعان توپ باسشىسى:
قىپ - قىزىل ءۇشبۇرىش،
ەسكەرتۋ بەلگىسى مەن بولام.
قاۋىپتەن ساق بول دەپ،
ءسات ساپار جولداعان.
امان - ساۋ جۇرەدى جاياۋ دا، كولىك تە،
مەن بەرگەن بەلگىنى ساقتاعان، قولداعان.
ءۇشبۇرىشتى قىزىل بوياۋ – مەن كورىنسەم ابايلا!
جول بويىندا ءقاۋىپتى ءتۇس الدان شىعار دەگەندى ايتار ەسكەرتۋ بەلگىسى.
(قالعان توپ مۇشەلەرى باسقا ەسكەرتۋ بەلگىلەرىن كورسەتىپ تانىستىرادى.)
2 - توپ: تىيىم سالۋ بەلگىسى. قولىنا قىزىل جولاقپەن كومكەرىلگەن سارى تۇسكە بويالعان دوڭگەلەك قالقانى بار توپ باسشىسى:
قىزىلمەن بويالعان، شەڭبەرىم اۋماقتى،
تىيىمشىل بەلگىمىن، قاتالمىن سالماقتى.
مەن تۇرعان جەرلەردە حاقىڭ جوق جۇرۋگە،
ءقاۋىپ بار، باعدارلا كوز سالىپ جان - جاقتى.
ءدوپ - دوڭگەلەك قىزىل شەڭبەر، مەن كورىنسەم «توقتا قانە» دەپ جار سالار تىيىم سالۋ بەلگىسى.
(توپ مۇشەلەرى تىيىم سالۋ بەلگىلەرى تۋرالى ايتادى، تانىستىرادى.)
3 - توپ: كورسەتكىش بەلگىسى. قولىندا كوك ءتۇستى دوڭگەلەك قالقانى بار توپ باسشىسى:
بەلگىمىن كورسەتەر جىلدامدىق باعىتتى،
مىندەتتى بۇرىلىس، ايتپەسە ءقاۋىپتى.
بارلىعىن ايشىقتاپ تۇرامىن جولىڭدا،
اباي بول، تارتۋىمدى مىندەتتى ورىندا!
(قالعان توپ مۇشەلەرى باسقا بەلگىلەردى تانىستىرادى.)
V ءبولىم «جۇمباقتاردى شەشۋ»
1. الا تاياق ۇستاعان،
جول ءتارتىبىن نۇسقاعان
ءومىرىڭدى كۇزەتكەن،
ىسقىرىقپەن تۇزەتكەن. (ميليسيونەر)
2. كوشە بويلاپ اياڭدايدى،
ادام تاسىپ ايالدايدى. (اۆتوبۋس)
3. كولىكتىڭ قانشاسىن ۇستىنەن وتكىزگەن،
ىرگەدەن باستالىپ الىسقا جەتكىزگەن. (جول)
4. جوق وزىندە باس تا، اۋىز دا، قۇلاق تا،
باقىرايعان ءۇش كوزى بار ءبىراق تا. (باعدارشام)
5. ەكى اياقتى، ءبىر باستى،
جۇگىرەدى تىم قاتتى. (ۆەلوسيپەد)
6. ءوزى تىم كۇشتى،
اياعى ءتىستى. ( تراكتور)
7. ءتورت اياعى دومالاق،
ادامسىز جۇرمەيدى. ( ماشينا)
8. ەكى اعاسى قاشادى،
ەكى ءىنىس قۋادى. ( ماشينا دوڭگەلەكتەرى)
9. ءبىر تۇلپار سۋ ىشپەيدى، جەم جەمەيدى،
ەسكەرىپ ەشبىر ادام ەمدەمەيدى.
جۇك ەمەس جانۋارعا ءجۇز ادام دا،
شىلبىرىن سىمعا بايلاپ تەز جونەيدى. (ترامۆاي)
10. ارقانىم بار تىم ۇزىن،
الا المايسىڭ ءبىر ءۇزىم.
تابىڭدارشى بالالار
بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋىن. (جول)
Vءى ءبولىم «ويلان، تاپ»
جاۋابى: جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسى
Vءىى ءبولىم «ادەپتىلىك الىپپەسى»
ءمۇعالىم: - بالالار ەندى مەن سەندەرگە مىناداي جۇمباق - اڭگىمە وقىپ بەرەيىن. شەشۋىن وزدەرىڭ ايتىڭدار.
الماس كوشەدە اناداي جەردە ءوتىپ بارا جاتقان جۇرگىنشىگە:
-«ايتىڭىزشى، ساعات ءقازىر قانشا؟» - دەپ ايقايلادى.
ول جۇرگىنشى ۋاقىتتى ايتقان سوڭ، الماس بۇرىلىپ جونىنە كەتتى. بالا بوتەن اداممەن قارىم - قاتىناسىندا بىرنەشە قاتەلىك جىبەردى. وسى قاتەلىكتەردى كىم تابادى؟
جاۋابى:
1. كوشەدە ايقايلاپ ءجون سۇراماۋ كەرەك!
2. «ساعات قانشا؟» ەمەس، «ۋاقىتتى ايتىپ جىبەرىڭىزشى» نەمەسە «ساعات قانشا بولعانىن ايتىڭىزشى» دەپ سۇراۋى قاجەت.
3. الدىمەن كەشىرىم ءوتىنۋى كەرەك.
4. الماس ول ادامعا «راحمەت» ايتۋدى ۇمىتتى.
Vءىىى ءبولىم «جاعداياتتاردى شەشۋ»
«قىزىلدار» توبى:
ەرجان جول جيەگىندە دوپپەن ويناپ جۇرەدى. دوبى جولعا دومالاپ كەتەدى. ەرجان دوبىن الماق بولىپ ماشينا جولىنا جۇگىرەدى. ماشينالار سيگنالى ەستىلەدى. ەرجان دوبىن تاستاي قاشادى. ەرجاننىڭ ارەكەتى دۇرىس پا؟ ول قانداي شارا قولدانۋ كەرەك ەدى؟
«جاسىلدار» توبى:
باعدارشامى جوق كوشەدە جولدان ەكى بالا وتپەك بولادى. ءبىرى جولدان جان - جاعىنا قاراماستان، اسىعىس جۇگىرىپ وتەدى. ەكىنشىسى الدىمەن سول جاعىنا، سونان سوڭ وڭ جاعىنا قاراپ وتەدى. كىمنىڭ ارەكەتى دۇرىس؟ جولدان قالاي ءوتۋ كەرەك؟
«سارىلار» توبى:
ءسىز جولدان وتەيىن دەپ تۇرسىز. باعدارشامنىڭ جاسىل ءتۇسى جانباي جاتىپ قاسىڭىزدا تۇرعان ءبىرىنشى سىنىپ وقۋشىسىنىڭ ماشينالار زۋلاپ ءجۇرىپ جاتقان جولدان وتپەكشى بولىپ تۇرعانىن كورەسىز. ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز؟
ءىح ءبولىم «توپ باسشىلار سايىسى»
ءار توپ باسشىسى جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىنە بايلانىستى تيىمدار مەن ەسكەرتپەلەردى، كەڭەستەردى ايتۋ ارقىلى جارىسادى. كىم كوپ وي تاستاسا سول توپ باسشىسى جەڭىمپاز اتانادى.
ءمۇعالىم: راحمەت، بالالار. سەندەر بۇگىن كوپ مالىمەت بەردىڭدەر. الداعى ۋاقىتتا وسى جول ەرەجەسىن ساقتاپ، باسقا بالالارعا ۇيرەتىپ جۇرىڭدەر. ال ءقازىر ءبارىمىز بىرگە «باعدارشام» ءانىن ورىندايىق.
«باعدارشام» ءانى
1. كوشەدە ءبىز ساق بولايىق،
قايمىقپاسىن اتا - انا.
جولدا سەن بول اركەز لايىق،
جاس ۇلان دەگەن اتقا!
قايىرماسى:
ءارقاشان كۇن سونبەسىن،
اسپاننان بۇلت تونبەسىن.
قاسىمدا بولسىن انام
بولايىن مەن دە امان!
2. جولدا ءجۇرۋ الىپپەسىن
بىلگەن ءجون عوي بەس ساۋساقتاي.
سوندا عانا جۇرە الاسىڭ،
سەن ءوزىڭدى ساۋ ساقتاپ.
قايىرماسى:
ءارقاشان كۇن سونبەسىن،
اسپاننان بۇلت تونبەسىن.
قاسىمدا بولسىن انام
بولايىن مەن دە امان!
باعدارشام: مەن سەندەرگە ريزامىن. بۇگىنگى جول ەرەجەسىنە ارنالعان شاراعا وتە جاقسى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن دايىندالعاندارىڭ كورىنىپ تۇر. راحمەت سەندەرگە. بارلىق بەلگىلەرمەن مىنا وتىرعان بالالاردى تانىستىرىپ شىقتىڭدار. ەندى بۇل سىنىپ وقۋشىلارى كوشەدە جول ەرەجەسىن بۇزبايدى دەپ ويلايمىن. مەن ەندى سەندەرمەن قوشتاسامىن. ءالى تالاي سەندەرگە قوناققا كەلىپ تۇرامىن. ساۋ بولىڭدار، بالالار!
ءمۇعالىم: ساۋ بول، باعدارشام. ال، بالالار، بىزگە دە قوشتاساتىن ۋاقىت كەلدى. ءار توپ باسشىلارى قورىتىندى سوزدەرىن ايتسىن.
وقۋشى: شۋاقتى ءومىرىمىز كۇندەي كۇلىپ،
جۇرەكتە بۇرشىك اتىپ گۇلدەيدى ءۇمىت.
ارمانعا ساپار تارتۋ مۇمكىن ەمەس
جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن بىلمەي تۇرىپ.
وقۋشى: قاي كوشە، قاي قالاعا بارساڭىز دا،
قاي اقىل ولشەمىنە سالساڭىز دا،
جول ءجۇرۋ ەرەجەسى زاڭدى ءتارتىپ،
ول بارىمىزگە ورتاق ءتارتىپ.
وقۋشى: جولدا ءجۇرۋ الىپپەسىن
بىلگەن ءجون بەس ساۋساقتاي.
سوندا عانا جۇرە الاسىڭ
سەن ءوزىڭدى امان ساقتاپ.
بارلىعى: جول ءتارتىبىن بىلەيىك
امان ەسەن جۇرەيىك!
You Might Also Like
-
فيزيكا ساباعىندا تەوريالىق ءبىلىمدى پراكتيكامەن ۇشتاستىرۋ
