جۇماقتان تۇسكەن جەمىس تۋرالى جىر
قوڭىر كۇز. الاتاۋ بوكتەرىندەگى اعاشتاردىڭ جاپىراعى ەندى-ەندى سارعايىپ، قىزارىپ، جاسىل جەلەكپەن ارالاسا ءتۇرلى تۇسكە بولەنىپ تۇرعان. سول بوكتەردىڭ بىرىندە، الما باعىنىڭ شەتىندەگى ەكى داراقتىڭ ناعىز كەمەلىنە كەلگەن كەزى ەدى. ونىڭ بىرەۋى اپورت تا، ەكىنشىسى جابايى سيۆەرس الماسى بولاتىن. ەكەۋىنىڭ دە بويىنداعى المالار كوكجاسىل، القىزىل تۇسكە مالىنىپ، اينالا توڭىرەككە حوش يىستەرىن جايىپ، «ءبىزدى كورىپ قالىڭدار» دەگەندەي الىستان كوز تارتاتىن. المالارى ءپىسىپ-تولىسقان قوس داراق كوڭىلدەرى جايلانىپ، جايىمەن ەسكەن ەركە سامالمەن تەربەلىپ، ءوز ارا اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ تۇرعان. كەنەت ولاردىڭ اڭگىمەلەرىن ساي جاقتان جىلاپ-ەڭىرەپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ كەلگەن الما شىبىعىنىڭ داۋسى بۇزدى.
— ءوي، نە بولدى؟ — دەدى اپورت قىزىنىڭ كوك شىبىقتى، جاسىل جاپىراقتى «شاشىنان» سيپالاپ، — قۇربىلارىڭمەن تاعى كەلىسپەي قالدىڭبا؟
— ءيا! — دەدى الما وكسىگىن باسا الماي سولىقتاپ. — قۇربىلارىم — ورىك، القورى، شيە ۇشەۋى مەنى جابىلا مازاقتاپ، كەكەتۋمەن بولدى. «سەنىڭ اتىڭدى نەگە «الما» دەپ قويعانىن بىلەسىڭ بە؟ سەنىڭ جەمىسىڭدى ادامدار دا، جان-جانۋارلار دا «الماسىن، جەمەسىن، تاتىپ الماسىن» دەپ، «الما» قويعان. سەندەي اجەتكە جارامسىز قۇربىنى ءبىز دە كەرەك قىلمايمىز»، دەپ، مەنەن تەرىس اينالدى.
الما «ي-ي-ي»-دەپتاعى ەڭىرەي باستاپ ەدى:
— قوي، قىزىم، — دەپ اپورت اناسى باسۋ ايتتى. — ولاردىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى بەكەر ءسوز.
— ءيا، بەكەر ءسوز، — دەدى سيۆەرس تە ونى قوستاپ. — دەگەنىمەن، ەگەر تىڭدايتىن بولساڭ، ونىڭ وزىنشە تەرەڭ دە قيال-عاجايىپ تاريحى بار. تىڭدايسىڭ با؟
— ارينە، تىڭدايمىن!
— وندا اڭگىمە بىلاي. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ءبىز جەر بەتىندە ەلۋ ميلليون جىلدان بەرى ءوسىپ كەلە جاتىرمىز. ال ودان بۇرىن ءبىزدىڭ داراقتارىمىز جۇماق الەمىندە جايقالعان ەكەن. سول تۇستا جەر بەتىندەگى ادامزاتتىڭ تۇپ-تەگى، العاشقى اتا-اناسى — ادام اتا مەن حاۋا انا دا جۇماقتا ءومىر سۇرگەن ەكەن. جىل، عاسىر، ۋاقىت ساناماي ۇزاق تا باقىتتى عۇمىر كەشكەن. جۇماق بولعان سوڭ، نە ىشەم، نە كيەم دەمەي، الاڭسىز، قامسىز داۋرەن قۇرعان. دەگەنىمەن ول جاقتا ءىبىلىس تە كەزىپ جۇرەتىن بولسا كەرەك. سول مالعۇن ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ بۇل ادەمى تۇرمىستارىن كورە الماي، قاتتى قىزعانىپ، ولاردى ازعىرۋدىڭ امال-ارەكەتىن ىزدەيدى. بىردە حاۋا انانىڭ الما اعاشىنىڭ تۇبىندە ونىڭ حوش ءيىستى، قىپ-قىزىل كوز جاۋىن العان جەمىستەرىنە ءسۇيسىنىپ، قىزىعا قاراپ تۇرعانىن كورەدى دە، جانىنا جەتىپ بارادى. سول جەردە ول جىلانعا اينالادى دا، ولاردىڭ ىشىپ-جەۋگە تىيىم سالىنعانىن بىلە تۇرا اعاشتىڭ بۇتاقتارىنا ورمەلەپ شىعىپ:
— ىس-س. . . ىمم، قانداي ءتاتتى جەمىستەر، جەپ كورشى، ءۇزىپ الىپ جەپ كورشى، — دەپ ازعىرادى.
ونسىز دا ەسى كەتىپ، تامسانىپ تۇرعان حاۋا انا جىلان سوزىنە اربالىپ، قولىن سوزا بەرەدى.
حاۋا انانىڭ ازعىرۋعا ەرگەنىن بايقاعان جەمىس اعاشى قاتتى قوبالجىپ، ونى توقتاتپاق بولىپ:
— ال-ما، ال-ما! — دەپ قالاي تىلگە كەلىپ وتىنگەنىن بىلمەي قالادى. ءبىراق حاۋا انا ونىڭ بۇل ءسوزىن جەمىستىڭ اتى دەپ ۇعىپ، ءبىر جەمىستى ءۇزىپ الادى دا، الاقانىنا سالىپ، «الما» دەپ سۇيسىنە تاماشالاپ، سول ارادا «قىرش-قىرش» ەتكىزىپ جەپ قويادى. ءسويتىپ، بايقاۋسىزدا ىشىپ-جەۋگە تىيىمسالىنعان جۇماق ءتارتىبى بۇزىلادى.
بۇل ءجونسىز ارەكەتتى ەستىگەن جاراتۋشى يەمىز قاتتى قاھارلانىپ، ادام اتا مەن حاۋا انانى جۇماقتان قۋىپ، جەرگە ايداپ اپارادى. ولارمەن بىرگە الما اعاشىن دا جەر اۋدارادى. مىنە، سودان بەرى ءبىز تاۋ باۋرايىنداعى وسى وڭىردە تارالىپ وسەتىن بولىپپىز. سول اتامزاماننان بەرى ادامزات بالاسى، جان-جانۋارلار دا ءبىزدىڭ جەمىستەرىمىزدى تالعاپ جەپ، وزەكتەرىنە ارقاۋ ەتىپ كەلەدى.
مىنە، سولاي، بالام، ءبىز جۇماقتان تۇسكەن، ادامزات بالاسىنا سول جۇماقتى ەسكە سالاتىن قاسيەتتى اعاشتىڭ ءبىرىمىز. ال، قۇربىلارىڭ بۇل اڭىزدى دۇرىس تۇسىنبەگەن عوي، شاماسى، — دەپ جىلى كۇلىمسىرەدى.
— الا-قاي! — قولىن شاپاتتاي قۋاندى الما اعاشى. — ءبىز جۇماقتان كەلگەن قاسيەتتى اعاشپىز! قىزىقەكەن! تاعى، تاعى ايتىڭدارشى! — دەپ، ەكەۋىنە قيىلا كەزەك قارادى. — تاعى دا قىزىق اڭگىمەەستىگىم كەلەدى!
— بۇل اپاڭ جابايى الما — سيۆەرس اعاشى، — دەپ ءوربىتتى ەندىاڭگىمەنى شەشەسى اپورت. — ءبىز وسى اعاشتان تاراعان مادەني تۇقىمداستارعا جاتساق، بۇل اپاڭ سوناۋ ءالىمساقتان بەرى جابايى تۇردە وسىپ-وركەندەپ، تەك وسى ولكەلەردە، ياعني، ىلە، جوڭعار الاتاۋى، تارباعاتاي، قاراتاۋ بوكتەرلەرىندە عانا ورمان-توعاي بولىپ شوقتانىپ وسەدى. ال جەر ءجۇزىنىڭ باسقا وڭىرلەرىندە ءبىز سياقتى مادەني سۇرىپتار بولماسا، جابايى تۇردە باسقا ەش جەردە كەزدەسپەيدى. سوندىقتان سيۆەرس الماسىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ عالىمدارى المالاردىڭ اناسى، گەندىك قورى دەپ وتە جوعارى باعالايدى.
— گەندىك قور دەگەن نە؟
— الگىندە ايتتىم عوي، المالاردىڭ تۇپكى اناسى دەپ. ءبىز سياقتى مادەني تۇقىمداردىڭ جەر جۇزىندە 6مىڭنان استام سۇرىبى بار ەكەن. ولاردىڭ ءبارى دە ۋاقىت وتە كەلە، تابيعات پەن ەكولوگيانىڭ، حيميكاتتار مەن دارىلەردىڭ، اۋرۋلاردىڭ اسەرىنەن تۇقىمى ازىپ، قۇرىپ كەتۋى مۇمكىن. ال، سيۆەرس اپاڭ سياقتى جابايى المالار تابيعي تۇردە ءوز-وزىن جاڭارتىپ، جاقسارتىپ، جەتىلدىرىپ وتىرادى. ىستىققا شىدامدى، سۋىققا ءتوزىمدى، ونىڭ ۇستىنە المانىڭ جاڭا سۇرىپتارىن الۋعا، مادەني المالاردى جاڭارتىپ، جاڭعىرتىپ وتىرۋعا وتە قولايلى. جالپى، جاڭا سۇرىپتار الۋ ءۇشىن بۋدانداستىرۋ ماقساتىندا ءبىزدىڭ سيۆەرسكە قىزىعىپ، «قۇدا ءتۇسىپ» جۇرگەن ەلدەر كوپ.
— ول جۇرتتار نەگە بىزدەگى جابايى كوشەتتەردى ءوز ەلدەرىنە اپارىپ وتىرعىزبايدى؟
— تالايى ءوز ەلدەرىنە اپارىپ وتىرعىزعان، ءبىراق ەشقايسىسى جەرسىنبەگەن، وسپەي قۋراپ قالا بەرگەن. ءبىزدىڭ سيۆەرستىڭ وتانشىلدىعىن سودان بىلە بەرگىن.
— ءاي، قۇربىم، سەن مەنى قاتتى ماقتاپ كەتتىڭ. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ءوزىڭ دە وتانشىلسىڭ، وزگە جۇرتتار بىزدەگىدەي اپورتتى ءوز جەرلەرىندە قانشا باپتاسا دا وسىرە الماي كەلەدى عوي. ولار قاتتى قىزىعاتىنداي، الگى 6 مىڭنان استام سۇرىپتىڭ ىشىندەگى ەڭ ەرەگى دە ءوزىڭ ەمەسسىڭ بە. بالانىڭ باسىنداي ءىرى جەمىستەرىڭ، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن القىزىل ءتۇسىڭ، مۇرىن جارعان جۇپار ءيىسىڭ، ءتىل ۇيىرەر ءتاتتى دە سۇيكىمدى ءدامىڭنىڭ ءوزى قانداي كەرەمەت! گەرمانيا، فرانسيا، ۇلىبريتانيا، ۆەنگريا، رەسەي سىندى حالىقارالىق كورمەلەردە جەمىستەرىڭ ءاردايىم التىننان القا تاعىپ، الەمدىك دارەجەدەگى ەڭ جاقسى دەگەن اتاقتى دا العان سەنىڭ جەمىستەرىڭ ەمەس پە.
— و-و، قانداي عاجا-اپ! — دەپ الما شىداي الماي شەشەسىنە سۇيسىنە قارادى. — اناشىم مەنىڭ، سەن تۋرالى دا قىزىق اڭگىمەلەر كوپ ەكەن عوي! ۋ-ۋ-ي! — دەپ دىڭىنەن قاپسىرا قۇشاقتاي الدى
— ۇمىتىپ بارادى ەكەم، مىنا ءبىر قىزىق جاي ەسىمە ساپ ەتىپ تۇسكەنى، — دەپ وعان مەيىرلەنە، كۇلىمدەي قاراعان سيۆەرس ءسوزىن قايتا جالعادى. — 1913 جىلى رەسەي يمپەرياسىن 300 جىل بويى بيلەپ كەلگەن رومانوۆتاردىڭ پاتشا اۋلەتى وسى مەرەيتويدىڭ قۇرمەتىنە ۇلان-اسىر توي جاسايدى. الەمدىك كولەمدە ءوتىپ جاتقان بۇل تويعا قازاق دالاسىنان قىرىق شاقتى ادام شاقىرىلعان ەكەن. ولار تويعا ءار ءتۇرلى سىي-تارتۋمەن بىرگە ءبىزدىڭ الاتاۋدىڭ دا اپورتىن الىپ بارادى. ولاردىڭ ءار قايسىسىنىڭ سالماعى 1200 — 1300 گرامنان شىققان ەدى! تويعا جينالعان قاۋىم سول جەردە ولشەپ كورىپ، ءبىزدىڭ اپورتقا تاڭ قالىسادى! نەبارى 300 گرامنىڭ اينالاسىنداعى وزدەرىنىڭ «انتونوۆكا» سياقتى المالارىن عانا كورىپ جۇرگەن جۇرت ريزا بولعانى سونشالىق: «مۇنى ءبىزدىڭ پاتشايىمنىڭ قۇرمەتىنە «الەكساندرا» دەپ اتايىق! » دەيدى تاباندا. . . مىنە، ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ اتىن اسقاقتاتىپ جۇرگەن اپورتتىڭ وسىنداي كەرەمەتتەرىنە قالاي تامسانباسسىڭ!
— اسىرا ماقتادى دەپ وسىنى ايتادى.
— قالاي ماقتاسام دا قانى تامعان شىندىقتى ايتىپ وتىرمىن ەمەس پە! . .
— ال ماعان مۇنىڭ ءبارى وتە عاجايىپ، ءايبات اڭگىمەلەر! ! ! ال، اپالار، ايتىڭدارشى، سوناۋ تومەندە سايدىڭ تاسىنداي بولىپ اعاراڭداپ جاتقان قالانىڭ اتىن نەگە الماتى قويعان؟ ول دا بىزگە بايلانىستى ما! ؟ — دەپ، المانىڭ كوزى كۇندەي جارقىراپ جايناپ كەتتى.
— ونىڭ ءجونى بىلاي، — دەپ اڭگىمەنىڭ كەزەگىن اپورت الدى. — ءبىزدىڭ وسىلاي اپورت بولىپ داۋرەن ءسۇرىپ جۇرگەنىمىز بەرىدەن، ياعني، ءحىح عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنان باستالادى عوي. ال، سيۆەرستىڭ الەمدى اۋزىنا قاراتىپ دۇركىرەپ جۇرگەنىنە مىڭداعان جىلدار كۋا. كۇنى كەشە قالانىڭ تاريحي جەرلەرىن قازىپ جۇرگەن ارحەولوگ دەگەن عالىمدار كونە مىس تەڭگەلەردى تاۋىپ الىپتى. سول تەڭگەلەردى مىڭ جىل بۇرىن وسى قالانىڭ وزىنەن باسىپ شىعارىپتى. ونىڭ بەتىندەگى ارابشا جازۋ «الماتۋ» دەپ وقىلىپتى. ياعني، قالا مىڭ جىلدان اسا ۋاقىتتان بەرى الماتى دەپ اتالىپ كەلە جاتىر دەگەن ءسوز. سول ۋاقىتتان بەرى بۇل قالا الماسىمەن داڭقى شىعىپ، وسىلاي اتالسا كەرەك. كونە زامانداردان بەرى داۋىرلەپ تۇرعان ۇلى جىبەك جولى ارقىلى الاتاۋدىڭ المالارى الەمگە تارالىپ، بۇل قالا المانىڭ اتاسى اتانسا كەرەك. سودان دا بۇگىنگى الماتىنىڭ رامىزىندە الما گ ۇلى بەينەلەنگەن.
— سو-لاي، — دەدى سيۆەرس تە ءۇنسىز قالا الماي. — الماتىنىڭ اتىن شىعارعان اپورت دەسەك، اپورتتىڭ اتىن اسقاقتاتقان الماتى ەكەندىگى ايتپاسا دا بەلگىلى. بەينەلەپ ايتقاندا، الماتى مەن اپورت ەگىز ۇعىمعا اينالعان!
— ءيا — ءا! . . — دەپ تامساندى الما. — ەكەۋىڭنىڭ كەرەمەت قىزىقتى اڭگىمەلەرىڭنەن كوپ نارسەگە قانىقتىم عوي! جۇماقتان تۇسكەن جەمىس. . . دۇنيە ءجۇزىن تاڭ قالدىرعان اپورت. . . سيۆەرس — المالاردىڭ اناسى. . . المالاردىڭ اتاسى. . . الماتى مەن اپورت ەگىز. . . — دەپ قيالعا بەرىلىپ تۇردى دا، اسەرلەنگەنى سونداي:
الما اعاشتىڭ گۇلىندەي-اۋ،
تەكەمەتتىڭ تۇرىندەي-اۋ! . . — دەپ اندەتىپ، شىر كوبەلەك اينالىپ بيلەي جونەلدى.
You Might Also Like
-
ۇيرەتەدى كىم وعان انا ءتىلىن قىزعالداقتاي اتىلعان قارا ءتۇرىن، اتا-انانىڭ دەگەندەي قاناتىمىن. سەن ەكەۋىڭ سويلەيسىڭ باسقا تىلدە، ۇيرەتەدى كىم وعان انا ءتىلىن؟ سول ەمەس پە كۇنى-تۇنى قارايتىنىڭ؟ با...
-
بىردە تەڭىز شايانى اسىقپاي ءجۇزىپ كەلە جاتىپتى. الدىنان سەگىزاياق جولىقتى. جۇزىندە ابىرجۋ بارىن بايقاعان تەڭىز شايانى سەگىزاياقتان ءمان-جايدى سۇراپتى.
