InfoHub Logo

ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن كورنەكتى اقىن، ەنسيكلوپەديست عالىم، فيلوسوف ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» ەڭبەگى سول زامانداعى رەسمي اراب تىلىندە ەمەس، تۇرىك تىلىندە جازىلعان فيلوسوفيالىق، يسلامدىق دۇنيەتانىمىن كورسەتەتىن رۋحاني، مادەني-ەستەتيكالىق  قازىنا. بۇل ديداكتيكالىق داستان ءتورت پرينسيپكە نەگىزدەلىپ جازىلعان:ادىلدىك، باق-داۋلەت، اقىل-پاراسات پەن قاناعات. اتالعان پرينسيپتەردى ءتورت كەيىپكەردىڭ (كۇنتولدى، ايتولدى،  وگدۇلمىش، ءوعدۇرمىش) ديالوگى مەن ىس-ارەكەتى ارقىلى   «قۇتتى قوعام» مەن «قۇتتى ادامنىڭ» كەلبەتىن كورسەتەدى.

«قۇتتى بىلىكتى» بەلگىلى تۇركىتانۋشى ا.كونونوۆ فيلوسوفيالىق شىعارما دەپ باعالاسا، ال ا.قاسىمجانوۆ «قۇتتى بىلىك» ارقىلى ءجۇسىپ بالاساعۇن دۇنيەتانىمىنىڭ فيلوسوفيالىق، شاماندىق، يسلامدىق ءۇش نەگىزىن اتاپ كورسەتەدى. ارينە، يسلامعا دەيىنگى  كوشپەلىلەردىڭ تىرەگىنە اينالعان تاڭىرلىك ءدىن قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە حالىقتىڭ جادىنان مۇلدەم ۇمىتىلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان دا، اقىن شىعارماسىندا تاڭىرلىك دۇنيەتانىمنىڭ سارىندارى كورىنىس تابۋ زاڭدى. مىسالى، كەيىپكەردىڭ اتىنىڭ كۇن، اي سەكىلدى دۇنيەلەرمەن ويلاستىرىلىپ قويىلۋىنىڭ ءوزى ءتاڭىرىنى ءپىر تۇتقان تۇركى جۇرتىنىڭ نانىم-سەنىمىن كورسەتەدى. ال، اقىننىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراسى - تۇركى مادەنيەتى مەن يسلام مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە جاتقانى ءسوزسىز. 

دۇنيە جاراتىلىسى ادامزاتتى تولعاندىرىپ كەلە جاتقان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ويشىل-فيلوسوف بۇل تۇرعىدا ەجەلگى فيلوسوفتاردىڭ داستۇرلەرىن جالعاستىرا وتىرىپ، ول  ءتورت ماتەريالدىق دەنەنىڭ (ءۇش جەر،ءۇش اۋا، ءۇش سۋ جانە ءۇش وت)  ارالاسۋىنان جارالدى دەپ تۇجىرىمدايدى. ال وسى جاراتىلىستى جاراتقان جاراتۋشىعا سەنۋ يسلامدىق كوزقاراسىن اڭعارتادى. سونىمەن قاتار، ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ اتالعان ەڭبەگىندە اسپان الەمىن زەرتتەي وتىرىپ پلانەتا (سەكانتر- ساتۋرن، وڭاي-يۋپيتەر، كورۇد-مارس، ياشىن-كۇن، سيەۆىت-شولپان، ارزۋ –مەركۋريي، يالچىك -اي)، 12 شوقجۇلدىزدىڭ  ورنالاسۋى مەن قوزعالۋ زاڭدىلىقتارىن دا زەرتتەيدى.

گنوسەولوگيا سالاسىندا فيلوسوف سانانىڭ پايدا بولۋى مەن ءمانى تۋرالى، اقىل مەن ءبىلىمنىڭ ادامدار ومىرىندەگى ءرولى تۋرالى جەمىستى ويلارىن جەتكىزدى. ونىڭ تۇجىرىمداماسى بويىنشا اقىل ادامدى ءبىلىم نۇرىمەن ساۋلەلەندىرەدى. مىسالى:

اقىل — شىراق، قارا ءتۇندى اشاتىن،

ءبىلىم — جارىق، نۇرىن ساعان شاشاتىن.

نەمەسە

اقىل، سەنىڭ انتاسقان ناق جولداسىڭ،

ءبىلىم، سەنگەن مەيىرىمدى قانداسىڭ،

-دەگەن وسيەت سوزدەرىنەن اقىل مەن ءبىلىمنىڭ  ادامزات ومىرىندەگى ماڭىزى ايقىندىلا تۇسەدى.  دۇنيەنىڭ قۇپياسىن اشۋدىڭ كىلتى دە، باقىت تا، بايلىق تا،  دانالىق تا، ادامگەرشىلىك تە بىلىمدە دەگەن ويلارىن ءوز ەڭبەگىندە ۇنەمى جەتكىزىپ وتىرادى. بۇدان باسقا، ادامگەرشىلىك قاعيدالارى مەن قوعام مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتى، ولاردىڭ ءرولى، بويىندا بولۋ كەرەك قاسيەتتەر ت.ب. ماسەلەلەر كەڭىنەن قوزعالعان.

ج.بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» مۇراسى تۇركى الەمى مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن اسەر ەتتى. ويشىلدىڭ شىعارماسى الەمدىك ادەبيەتتىڭ ماڭىزدى بولشەكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە بۇكىل ادامزات پەن قوعامنىڭ دامۋىنا شامشىراق بولاتىن شوقتىعى بيىك تۋىندى. بۇل پوەزيالىق شىعارمانىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزدەرى ءالى دە ءجىتى نازار اۋدارۋدى، زەردەلەۋدى تالاپ ەتەدى.

دانات جاناتايەۆ 

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوسەنت

فاريزا دۋيسەنبايەۆا 

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ  ماگيسترانتى

---