InfoHub Logo

ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ وڭتۇستىك شەتىندە كامەنتوعاي دەگەن تەرەڭ ساي بار. سايدىڭ ءىشى يت تۇمسىعى وتپەستەي بوپ سىڭسىپ وسكەن، نۋ جىنىس قالىڭ اعاش: كۇمىس جاپىراقتى كوك تەرەكتەن باستاپ قايىڭ، ۇيەڭكى، قاراعاشتىڭ بىرنەشە ءتۇرى، يتمۇرىن، ەڭ اياعى جابايى وسكەن شىلىك تالدارعا دەيىن بار، جاپ-جاسىل بوپ تۇنىپ، كوزدى ارباپ تۇرادى. بۇل توعاي سوعىستان كەيىنگى ەلۋىنشى جىلداردا پايدا بولدى. ونان بۇرىن ساي ىشىندە قاراقوعا مەن بالقۇراق قانا وسەتىن، ءتۇبى تۇيە تۇسسە شىعا المايتىن بىعىپ جاتقان تارتپا قورىق باتپاق بولۋشى ەدى. ادام مەن مال ماڭايىنا جولاماي، انادايدان اينالىپ وتەتىن.

ءبىر جازدا كورشى كولحوزدان كامەن دەگەن كوپ بالالى بىرەۋ كوشىپ كەلدى دە، تەرەڭ سايعا تىك قۇلاما جارقاباقتىڭ ۇستىنەن ەكى بولمەلى كىرپىش تام سالىپ الدى. كۇزدە، ءدال قار جاۋاردىڭ الدىندا، جەر توڭدانىپ قاتقان كەزدە باتىر تۇلعالى كامەن وزىنەن باسقا ادامنىڭ قارىمى جەتپەس ءۇش قۇلاش شالعىسىن الىپ سايدىڭ تابانىنداعى قالىڭ وسكەن بالقۇراق پەن قاراقوعانى تىپ-تيپىل عىپ شاۋىپ تاستادى. ونان سوڭ الگى قورىق باتپاقتى جاعالاپ ءجۇرىپ تولىپ جاتقان ۇساق شىبىقتار شانشىدى. ونىڭ بۇل ارەكەتىنە كۇلە قاراعان اۋىل ادامدارى:

— وۋ، جاڭا تۋىسقان، بۇل جەردى توعاي ەتكەندە ساعان تۇسەر پايدا نە؟ — دەسكەن ءاجۋالاپ.

— نە پايدا تۇسەر دەيسىڭ، وسە بەرسىن، — دەدى كامەن. ارينە، و كەزدە بۇل جەردىڭ، توعاي بوپ كەتەرىنە ەشكىم سەنگەن جوق، ءتىپتى سەنبەك تۇگىلى تۇستەرىنە دە كىرمەيتىن جانە مۇنداي ەش پايداسى جوق قاراكەت تە ءبىزدىڭ اۋىل ءۇشىن تەك كەلەمەج كۇلكىگە تيەك ەتەر ءاجۋا عانا جاي ەدى.

وسىدان باستاپ اۋىل ادامدارى بۇرىنعى قوعالىسايدى «كامەنتوعاي» دەپ اتادى. ءاۋ باستا جۇرت بۇل اتپەن كۇلكى ءۇشىن اتاسا دا كەلە-كەلە ول كەلەكە-كۇلكى جايىنا قالىپ بىرتىندەپ ەسكى قوعالىساي اتى ۇمىتىلىپ، ونىڭ ورنىنا «كامەنتوعاي» دەگەن جاڭا اتى شىنىمەن جاراسىم تاۋىپ، ۇيلەسىپ، اقىرى، مۇلدە ءسىڭىسىپ كەتتى. جىلدار ءوتىپ جاتتى. كامەن بولسا كوكتەم سايىن بوي بەرگىسى كەلمەي قاۋلاپ وسكەن قۇراق پەن قوعانى قايتالاي وتاپ، قورىق باتپاقتان كەبەرسىگەن اۋماقتى كەڭەيتە تۇسۋمەن بولدى، جانە بوساعان جەرگە ىلعي شىبىق ۇستىنە شىبىق شانشىپ وتىردى. «بۇل نەندەي اعاش، بۇل نە اجەتكە جارايدى-اۋ؟!» دەپ تاڭداپ تا جاتپايدى، قولىنا ىلىككەن شىبىق بولسا-اق اپارىپ سايدىڭ تابانىنا شانشىپ جاتقانى. «وسە بەرسىن» — دەپ قوياتىن. كۇرەكتەي قولدىڭ مەيىرىمىن سەزگەندەي الگى جاس شىبىقتار كەلەر كوكتەمدە بۇرالىپ جاپىراق جايىپ ءبىرىن-بىرى جارىسا قۋالاپ وسە بەرەتىن.

باسقالاردىڭ تامىرىمەن قازىپ اكەپ ورناتقان اعاشتارى الا جازداي ءبۇر جارا الماي سيديىپ سەمىپ تۇرعاندا كامەننىڭ سىنىق بۇتاقتى شانشا سالىپ ءوسىرۋى تاڭ قالارلىق جاي ەدى... «اپىر-اۋ، بۇل شىركىننىڭ اعاش وسىرۋدە نە سيقىرى بار ەكەن-ەي»، — دەسەتىن كورشىلەرى.

سايدى كەۋلەپ ورلەي جەلكىلدەگەن جاس توعايدىڭ اۋماعى جىل وتكەن سايىن نۋ جىنىسقا اينالىپ كەڭەيە بەردى. بىرتىندەپ بوي تۇزەگەن جاس شىبىقتار كوزدى ارباعان سۇلۋ ءسۇمبىل تەرەكتەرگە اينالدى. ءسال جەل تۇرسا جاپىراقتارى سۋىلداپ توڭىرەك شۋعا تولىپ كەتەدى. شىلدەنىڭ قاپىرىق ىستىعىندا كولەڭكە ىزدەگەن ادامنىڭ اڭسارى ەندى سول توعايعا اۋاتىن بولدى. ءبىر اۋىق اعاش اراسىنىڭ سايالى كولەڭكەسىندە دەم العىسى كەلگەن اۋىل ادامدارى ەندىگى جەردە قولى بوساپ كەتسە ويلانباستان تۋرا كامەنتوعايعا تارتاتىن. قۇس بىتكەننىڭ ورداسى بولعان جاس توعايدىڭ ءىشى شىنىندا دا جانعا سايا، كوڭىلدى ەدى.

ادام عانا ەمەس-اۋ، بۇكىل تابيعاتتىڭ ءوزى وسىناۋ الاقانداي جەردەگى جاس توعايعا ەرىكسىز قايىرىلاتىن سياقتى ەدى. سامال جەل تۇرسا كامەنتوعايدىڭ ۇستىنەن عانا سۋسىلداپ ەسەتىن بولدى، ءانشى قۇس كەلسە كامەنتوعايعا ۇيالايتىن بولدى. ءتىپتى بۇرىن ءبىزدىڭ اۋىل ەستىمەگەن، بىلمەگەن بەيمالىم كورىكتى قۇستار پايدا بولا باستادى.

بيىك جەردەگى اعاشتارعا ساي تۇبىندەگى سىلدىراي اققان بۇلاقتان سۋدى قولمەن تاسىپ قۇيۋعا تۋرا كەلگەن. بۇل جۇمىستى كامەننىڭ تولىپ جاتقان قارا بورباي بالالارى اتقارادى.

ءبىر قىزىعى: توعايمەن بىرگە جىلدار وتكەن سايىن كامەننىڭ بالالارى دا كوبەيە بەردى. ولار ەرتەڭدى-كەش شەلەك سۇيرەتىپ توعايدان شىقپايدى. ۇيرەكتىڭ بالاپانىنداي ءۇپىر-شۇپىر بوپ بىق-بىق ەتىپ شۋلاپ جۇرگەندەرى دە ءبىر قىزىق. ايەلى «باتىر انا» وردەنىن العاننان كەيىن، ەكى رەت ەگىز بالادان تۋدى، ونان كەيىن اراعا ەكى جىل سالىپ ءۇش ۇل بىردەي قاتارىنان دۇنيەگە كەلگەن، گازەتتەردە ايلار بويىنا كامەننىڭ سەمياسى تۋرالى نەلەر قىزىق ماقالالار باسىلدى. راديو-تەليەۆيدەنيەدەن قانشاما تىلشىلەر كەلدى، كينو دا ءتۇسىرىلدى، ءاي، ارمانسىز-اق شۋلاتتى-اۋ!..

ارينە، جازۋ دا، كينوعا ءتۇسىرۋ دە — ءبارى دە جاقسى عوي، ءبىراق وسىنشا تولىپ جاتقان بالانى تاربيەلەپ، ءوسىرۋ تاۋقىمەتىن ەسىڭە العاندا توبە شاشىڭ تىك تۇراتىن. كامەننىڭ ۇيىندە بىرەر ساعات وتىرىپ شىققان ادامنىڭ ءوزى ەكى قۇلاعى تۇنىپ، باسى اينالىپ، ەسەڭگىرەپ قالاتىن. ۇلكەنى بار، كىشىسى بار، وڭشەڭ قارا سيراق بالالار: ءبىرى سەكىرىپ، ءبىرى توبەلەسىپ، ءبىرى تىرقىلداپ كۇلىپ، ءبىرى باقىرىپ جىلاپ قاشان دا ازان-قازان بولىپ شۋىلداسىپ جاتادى. ال كامەن مەن ايەلى بولسا وزدەرىنىڭ بۇل تۇرمىستارىنا ءدان ريزا. ءبىر قاباق شىتىپ كەيىگەن جاندار ەمەس. ايەلى ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن كۇيبەڭ-كۇيبەڭ: بالالارىنىڭ كىرىن جۋىپ، كيىم-كەشەگىن جاماپ-جاسقاپ، تاماعىن پىسىرۋمەن-اق بولادى، ال كامەن جۇمىستان قايتسا-اق، اۋەلى ءۇي توڭىرەگىندەگى شارۋالارىن تىندىرىپ جايعاستىرادى دا، ونان سوڭ دەمالۋدىڭ ورنىنا، قالىڭ شۋدىڭ ورتاسىنا كەپ كىرىپ بالالارىنىڭ تالاپايىنا تۇسەدى. ءبىرى باسىنا شىعىپ، ءبىرى موينىنا ءمىنىپ، اسىر سالىپ دومالاڭداعان بالالارىنىڭ استىندا الىپ دەنەلى كامەن — ۇلكەن تاي تۋلاق قۇساپ جاتاتىن. بۇنداي ساتتەردە بالالارى ەركەلىكتىڭ شىڭىنا شىعاتىن، ونى قۇلاعىنان، مۇرنىنان جۇلقىلاپ، بۇيىرىنە تەپكىلەپ، ىستەمەيتىندەرى قالمايتىن؛ بىرەسە ات بولادى؛ ءسويتىپ بالالارى ونىمەن ابدەن سىلەلەرى قاتىپ شارشاعانعا دەيىن وينايتىن دا، اقىرىندا اكەلەرىنىڭ توڭىرەگىندە ۇمار-جۇمار بوپ بۇيىققان قوزىلارداي ءبىرىنىڭ باسى، ءبىرىنىڭ اياعى ايقاسىپ، ءبىرى بۇكتىسە توڭقايىپ، ءبىرى شالقاسىنان ءتۇسىپ، قارنى جالتىراپ ۇيقىعا كەتەتىن.

اكەسىنە ءبۇيتىپ تەك كىشىلەرى عانا ەمەس، ءتىپتى ەس كىرىپ، ەستيار بولعان ۇلكەندەرى دە قاتتى ەركەلەيتىن. ءبىر رەتتە شارۋا جايىمەن ۇيلەرىنە كىرىپ كەلگەنىمدە ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم. كامەن تاقىر ەدەندە جۇرەلەپ وتىر دا بوي جەتىپ قالعان ۇلكەن قىزى — ايكەن اكەسىنىڭ يىعىنا ءمىنىپ اپ: «اكە، تۇرشى كانە! كۇشتى بولساڭ مەنى كوتەرىپ تۇرشى» دەپ بۇيىرگە تەپكىلەپ، ىنىلەرىنە باس بولىپ ايقايلاپ وتىر ەكەن. مەنى كورىپ، ەستيار قىزدارىنىڭ مىنا قىلىعىنا قىسىلىپ قالعان شەشەسى:

— ءجا، بىلاي تۇر! ءوي، ادەپسىز نەمە... — دەپ ۇرسىپ تاستادى. بەتىن باسىپ ۇيالعان ايكەن، تاسىراڭداي جۇگىرىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. كامەن بولسا:

— ۇرىسپاساڭشى بالاعا، — دەپ قويدى ايەلىنە.

— قويشى ءارى! ەركەلەتكەننىڭ ءجونى دەپ، و نە؟ قىز دەگەنگە ءبىر اۋىق قاتالداۋ بولساڭشى دەپ قانشا ايتتىم، — دەگەن ايەلى بۇرقىلداي ءتۇسىپ.

— ءپالى، شىركىن سوزىڭە بولايىن. ءوزى قىز بولماعانداي سويلەۋىن، — دەپ كامەن دە بەرىسكەن جوق. — قىز بالا دەگەن اتا-انانىڭ از كۇنگى قوناعى ەمەس پە، قايتا ۇلدان گورى سولاردى كوبىرەك ەركەلەتكەن ءجون.

— ءيا، سو بويجەتكەنشە، موينىڭا مىنگىزىپ ءجۇر.

— بويجەتكەنى نەسى، ەي!.. ءالى بالا ەمەس پە. وسى سەن، قاتىن، سوڭعى كەزدەردە بالالارعا تىم قاتال بوپ باراسىڭ-اۋ، ءا؟..

مەنىڭ كوزىمشە داۋلاسقىسى كەلمەدى مە، كىم ءبىلسىن، ايەلى كۇڭكىلدەي سويلەپ تىسقا شىعىپ كەتتى. كامەن باسىن شايقاپ كۇلىپ قويدى.

— ءبىز دە كەيدە ءوستىپ شەكىسىپ قالامىز، — دەدى اقتالا سويلەپ.

كەلەر جازدا كامەننىڭ ۇيىنە ۋاقىتشا ءسال ءبىر كىربىڭ ەندى. الگى «ءالى بالا عوي» دەپ جۇرگەن تۇڭعىشى ايكەن كورشى كولحوزداعى بىرەۋگە كۇيەۋگە قاشىپ كەتىپتى. مۇنداي جاڭالىق سىمسىز تەلەفون ارقىلى ءبىزدىڭ اۋىلدا تەز تارايتىن. بۇل جولى دا قىزىل ىڭىردە قىز قاشتى دا، ەل ورىنعا وتىرماي-اق وسى حابار بۇكىل اۋىلعا ءمالىم بولدى. كامەنگە كوڭىلى جاقىن دەگەن اۋىل ازاماتتارى اتتارى بارلارى ءبىر-بىر اتقا ءمىنىپ، قولدارىنا سويىل ۇستاپ، قالا بەردى موتوسيكلدەرگە مىنگەسىپ، ماشيناعا تيەلىپ، ىلەزدىڭ اراسىندا قىزدى ىزدەۋگە جينالىپ تا قالعان. ەگىلە جىلاعان كامەن ءوزى باس بوپ اتقا قوندى، جىگىتتەرگە جالىنا تۇرىپ:

— اينالايىندار، ۇستاساڭدار ەشكىمگە قول جۇمساماڭدار. تەك ايتەۋىر ايكەنىمدى ۇيگە الىپ قايتساڭدار بولدى، — دەپ ءوتىندى.

قۋعىنشى اتتىلاردىڭ جان-جاققا شاپقىلاعان تۇياق دۇبىرلەرى، فارلارى جارق-جۇرق ەتكەن موتوسيكلدەر مەن ماشينانىڭ تىرىل-گۇرىلدەرى ەن دالانى جاڭعىرىقتىرىپ وسى ايماقتاعى اۋىلداردى تەگىس دۇرلىكتىردى. ءبىراق قىز بەن جىگىت سۋعا سىڭگەندەي ءىز-تۇزسىز ۇستاتپاي كەتتى. ءتۇنى بويى ات تىزگىنىن تارتپاي وي مەن قىرعا شابا-شابا ابدەن قالجىراعان كامەن ەرتەڭگىسىن ۇيىنە كەپ قۇلاپ ءتۇستى. سول جاتقاننان ءۇش كۇن بويى ورنىنان تۇرعان جوق.

ءۇشىنشى كۇنى جۇباتىپ باسۋ ايتۋشىلاردىڭ ءبىرى بوپ اۋىل اقساقالدارىمەن بىرگە كامەندىكىنە مەن دە باردىم. كامەن باسىن كوتەردى. مۇنداي بوركەمىك ادام بولار ما؟ ءۇش كۇننىڭ ىشىندە سىلىپ العانداي-اق جۇدەپتى. كىشىرەك كوزدەرى شۇڭىرەيىپ، جاق سۇيەكتەرى شوشايىپ، قوڭقيعان مۇرنى عانا قاپتى.

— باتىر-اۋ، قوي ەندى. تۇك كورمەگەندەي مۇنشا كۇيرەمەگىڭ نە؟! ءبىر بالاڭ ەكەۋ بولىپتى، قايتا قۋانبايسىڭ با؟ قوساعىمەن قوسا اعارسىن دەپ جاقسى تىلەۋىڭدى ايتساڭشى، — دەپ ورتامىزداعى اقساقال ادام وعان زەكىپ قويدى.

— قاشىپ كەتكەنى باتادى، قاشىپ كەتكەنى، — دەدى كامەن داۋسى ازەر شىعىپ. وسى تۇستا شاي قامىندا جۇرگەن ايەلى:

— قايدان، قاشپاسا سەن جىبەرەتىندەي بولدىڭ با؟! بىر-ەكى رەت قىزىڭنىڭ تىلەگىن بىلدىرمەك بوپ: «ايكەنجاننىڭ سونداي ويى بار سياقتى» دەپ قۇلاق قاعىس ەتكەنىمدە، جارىلىپ كەتە جازداماپ پا ەڭ، — دەدى ونى كىنالاپ. — اينالايىن، قارعاشىم، الدەكىمدەرگە ۇساپ قاشىپ-پىسىپ كەتتى عوي، اقىرى...

ايەلى ءسوزىنىڭ سوڭىن سىبىرلاي جۇتىپ، كوز جاسىن تەرىس قاراي تۇرىپ سىعىمداپ الدى. كامەن دە بۇدان ءارى ءوزىن-وزى ۇستاي الماي، تومەن قاراپ وتىرعان كۇيى تاناۋىن قورس-قورس تارتىپ قوڭقىلداپ:

— بالا ەدى عوي، ءالى بالا ەدى عوي، قارعاشىم، — دەي بەردى.

ويلاپ وتىرسام سونان بەرى دە ءبىراز جىل ءوتىپتى. كامەننىڭ توعايى بۇل كۇندە بۇرىنعىسىنان دا كەڭەيىپ ءوسىپ كەتكەن. كۇمىس جاپىراقتى ءزاۋلىم كوك تەرەكتەردىڭ بويى تەرەڭ سايدىڭ دەڭگەيىنەن الدەقايدا اسىپ تۇرادى. اۋىلىمىزدىڭ كوركى دەسە دە بولعانداي. بۇرىن ءبىزدىڭ اۋىل اعاش اتاۋلىنى ءوسىرىپ كورمەگەن. ال ءقازىر كوشەنىڭ ءار تۇسىنان، ءدال سول كامەننىڭ تەرەكتەرىنە ۇقساعان ءسۇمبىل جاس تەرەكتەر كوزگە ءجيى تۇسەدى. «مەنىڭ توعايىمنىڭ بۇتاقتارى عوي»، — دەيدى كامەن.

كامەننىڭ قارا بورباي بالالارى دا شەتىنەن ەر جەتىپ ءوسىپ كەلەدى. بوي جەتىپ قالعان قىزدار، ءجاسوسپىرىم بوزبالالار توعايدىڭ توڭىرەگىندە كوپ-اق. وتكەن كۇزدە ءۇش ۇلى بىردەي اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعان، ولاردى كامەن ءوزى اۋدان ورتالىعىنا دەيىن ازىق-تۇلىكتەرىن ارقالاپ بارىپ، ءسات ساپار تىلەپ اتتاندىرىپ ساپ قايتتى. اۋداندىق سوعىس كوميسسارياتى ءبىر ۇلىن بىرەر جىلعا كەيىنگە قالدىرماق بولعان ەكەن. كامەن ءوزى كونبەپتى: «ونى ءوز قاتارىنان كەيىنگە قالدىرىپ، وبالىنا قاپ قايتەم؟! بارىپ، مىندەتتى بورىشىن كەزىندە وتەپ قايتسىن»، — دەپتى. تاعى ءبىر جاڭالىق: وتكەن جىلى كامەننىڭ ايكەنگە تەتە تاعى ءبىر قىزى — مايكەن ءوزىمىزدىڭ كولحوزدىڭ ەكىنشى بريگاداسىنداعى ەسەپشى جىگىتكە تۇرمىسقا شىققان. كامەن مەن ايەلى بۇل قىزدارىن ۇزاتاردا دا ايكەن قاشىپ كەتكەندەگىدەي قاتتى قاپالاندى. سوندا كامەن: «ءا، بالانىڭ كوپ بولعانى جاقسى-اۋ، ءبىراق وسىلاردىڭ ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرامىز دەگەنشە ءبىز بەيباقتاردا شاش تا قالماس» دەپ، قامىعا وتىرىپ سىرىن ايتقان ماعان. ءبىراق نە دەگەنمەن ءومىردىڭ ءوز زاڭى بار عوي. كىمدى دە بولسا باعىندىرادى. سول زاڭعا قامەن دە مويىنسۇنا باستاعانداي ەدى.

بيىل پىشەن باستالعالى كامەن ەكەۋمىز مايا سالىپ ءجۇرمىز. دالا قوسىندا ءبىر جاتامىز. ەرتەڭدى-كەش جۇمىسقا بىرگە بارىپ، بىرگە قايتىپ، وتە جاقىن ارالاسىپ كەتتىك. مەن جۇقالتاڭ ءبىر جىگىتپەن مايانىڭ ۇستىندەمىن دە، ۇزىن بويلى كامەن ايىرمەن تومەننەن بىزگە ءشوپ كوتەرىپ بەرىپ تۇرادى. مۇنداي دا قايراتتى ادام بولادى ەكەن! «ءاۋپ!» دەپ شىرەنىپ تۇرىپ سىلتەگەن كەزدە ءبىر شومەلە ءشوپتى مايانىڭ ۇستىنە ءبىر-اق لاقتىرادى. ءبىز مايانىڭ ۇستىندەگىلەر ەكەۋلەپ ءجۇرىپ ازەر جايمالايمىز. سوندايدا مەن: «بوركەمىكتىك وسى قايراتپەن ءبىر بويىنا قالاي سىيىسىپ ءجۇر ەكەن» دەپ تاڭ قالامىن.

بۇگىن كۇندەگىدەي ەمەس، كامەن تاڭەرتەڭنەن-اق جۇمىسقا كوڭىلسىز كىرىستى. ۇيقىسى قاشقان ادامداي ءوڭى سۇرلانىپ، اۋىق-اۋىق ايىرىنا سۇيەنە تۇرىپ، اۋىل جاقتان كەلەتىن قارا جولعا ەلەڭدەپ قاراي بەردى. «اپىر-اي، وز-وزىنەن جۇرەگىمنىڭ اۋزىما تىعىلىپ تۇرعانى، قۋانىشقا بولعاي...» — دەپ كۇبىرلەپ قويادى.

ەندى بىردە ول مازاسى بولماي تۇرعانىن بريگاديرگە دە ءبىلدىردى. ءساتى ءتۇسىپ، كامەن ەكەۋمىزدى بريگادير ءبىر كۇنگە اۋىلعا بارىپ دەم الىپ قايتۋعا بوساتقانى. كولىكتىڭ رەتى بولماعان سوڭ، ءبىز بەس-التى شاقىرىم جەرگە جالعىز اياق سۇرلەۋمەن توتەلەتىپ، جاياۋ تارتتىق.

ساسكە ءتۇس بوپ قالعان كەز. كۇن شىجىپ تۇر. بەلۋاردان وسكەن كوك مايسا شابىندىقتىڭ ورتاسىندا كەلەمىز. شىرماۋىق شوپتەر اياعىمىزعا ورالىپ زىڭ-زىڭ ەتكەن شىبىن-شىركەي، شىلدەلىكتەر اتتاعان سايىن جىرتىلىپ ايىرىلادى. بالقۋراي مەن سيىر جوڭىشقانىڭ ۇساق گۇلدەرى بالاۋىزدانىپ تۇر، جابايى ارالار ولاردىڭ بىرىنەن بىرىنە ۇشىپ، جەلىمگە قونعانداي جابىسا قالادى. اڭقىعان جۇپار يىستەن باس اينالعانداي. ىستىق اپتاپتان تالماۋراپ قالعىپ-شۇلعىپ ءىلبي باسامىز. ۇيىقتاعان كۇيى ءجۇرىپ كەلە جاتقاندايمىز. سوندايدا اسپانداعى اداسقان قازداي ءار تۇستان قالىقتاعان اقشا بۇلتتاردىڭ ءبىرى كەپ ءدال توبەمىزدە اينالىپ تۇرىپ الادى، كولەڭكە ءتۇسىپ سەلت ەتىپ ويانعانداي بولامىز، ماڭدايىمىزدان قوڭىر سامال جەل سيپاپ جەلپىپ وتەدى، بويىمىز سەرگىپ، بۇلتتان ارى بوياپ قويعانداي شىمقاي كوك اسپانعا قارايمىز.

— شىركىن، زامان وسى عوي، مىنە. ادامعا مۇنان وزگە نە كەرەك، — دەيدى كامەن. سويتەدى دە القىنعانداي بوپ كەۋدەسىن ۇستايدى: — ءاي، مىنا جۇرەگى قۇرعىردىڭ اۋزىما تىعىلىپ كەلە جاتقانى-اي... قۋانىشقا كورىنگەي... — دەيدى.

كامەننىڭ تىنىشى بولماي كەلەدى، اۋىق-اۋىق القىنا توقتايدى. ىرك-ىرك ەتكەن ءىرى دەنەسىن تەر باسىپ كەتتى. الدەن ۋاقىتتا:

— ءبىز ءبىر اتادان ون بەس اعايىندى ەدىك، — دەدى باس جوق، اياق جوق. ونان ىركىلىسسىز سويلەپ كەلەدى. داۋسى جاسىپ ايانىشتى شىقتى. — نە كەرەك، توز-توز بولدىق قوي. بىرەۋلەرى ەرتەرەكتە اشتان ءولدى، بىرەۋلەرى اۋىرىپ ءولدى، ەندى بىرەۋلەرى سوعىستان قايتقان جوق. سونان جالعىز، مەن-اق قالدىم. شىركىن-اي، نەبىر سابازدار ەدى، ءبىر دە ءبىرىنىڭ ارتىندا تۇياق قالمادى-اۋ... ايتەۋىر، مەنىڭ سوڭىما ەرگەن ءبىراز كۇشىكتەرىم بار، تىل-كوزدەن سولار امان بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن دە... بارىنەن دە سوعىس دەگەن پالە بولماسىن دەسەڭشى. سەن گازەتتەردى قۇر جىبەرمەي وقىپ جۇرەسىڭ عوي. ساياساتتىڭ بەتى وڭ با؟..

— وڭ بولادى عوي. كامەكە. كۇش دەگەن كىمدى اقىلعا سالماس دەيسىز، — دەپ مەن ءوزىم وقىپ بىلگەن ءبىراز جايلاردى اڭگىمەلەي باستايمىن.

— كۇش دەگەن جاقسى عوي، ءبىراق بارلىق جاق بىردەي كۇشەيە بەرسە ونىڭ نەسى جاقسى دەيسىڭ، — دەدى كامەن مەنىڭ، ءسوزىمدى ءبولىپ. — مەنىڭ ويىمشا سو سوعىس دەگەن پالەڭدى بالا-شاعاسى جوق قۋلار شىعاراتىن بولۋ كەرەك.

اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ ءدال كامەنتوعايدىڭ تۇسىنان سايعا تۇستىك. ءۇپىر-شۇپىر بوپ شۋىلداپ ويناپ جۇرگەن وڭشەڭ ءبىر قارا دومالاق بالالار بىزگە قاراي لاپ قويدى. كەلە بىرىنەن كەيىن ءبىرى كامەننىڭ اياعىنا ورالىپ، ول ەڭكەيىپ بىرەۋلەرىن سۇيمەك بولعان كەزدە، بويى جەتكەندەرى تىرباڭداي جابىسىپ ارقاسىنا، موينىنا ءمىنىپ الدى. كامەن بالالارىنىڭ ءبىرىن دە جەرگە تۇسىرگەن جوق. موينىنا، يىعىنا، ارقاسىنا مىنگىزىپ، قالعاندارىن قولتىعىنا قىسىپ كوتەرىپ ءجۇردى. ونىڭ بويىنداعى الىپ قايراتتىڭ، ەڭ اۋەلى، ءدال وسىندايدا قاجەت ەكەنىن مەن سوندا ءبىرىنشى رەت ۇققانداي بولدىم. ەسىگىنىڭ الدىنا جەتكەنىمىزدە بۇل ۇيدەن بۇرىن مەن كورمەگەن تاعى ءبىر قارا دومالاق بالا التەك-تالتەك باسىپ قارسى شىققان. باسقالارىنداي «اكەلەمەي» «اتالاپ» جۇگىردى.

— قاراشىعىم، قاراشىعىم، — دەپ كامەن ونى دا جەردەن ءىلىپ الدى.

ءبىراز كۇن كورمەگەنگە بالالارى دا ساعىنىپ قالسا كەرەك، اكەلەرىنەن ايىرىلار ەمەس: ءبىرى قۇلاعىنان تارتىپ، ءبىرى مۇرنىنان ۇستاپ، ەندى بىرەۋلەرى جەڭىنەن جۇلقىلاپ ەسىن شىعارىپ جىبەردى. كامەن بولسا ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتە ىرجيىپ، سولاردىڭ تالاۋىنا تۇسكەنشە راقاتتانا ماسايراپ وتىر. الگىندە عانا شارشاپ، شولىركەپ كەلگەنى دە مۇلدەم ەسىنەن شىعىپ كەتكەن سياقتى. «اتالاپ» شىققان ەكى كىشكەنە بالانى نۇسقاپ:

— سىزدەردە مۇنداي بالا جوق ەدى عوي؟ — دەگەم. كامەن ول بالانى ەرەكشە مەكىرەنە يىسكەپ:

— تۇقىم عوي، بۇل مەنىڭ بۇتاعىم عوي... — دەدى.

وسى كەزدە ۇيدەن كامەننىڭ ايەلى دە شىقتى.

— ءاي، اتاسى، ءسۇيىنشى... ءسۇيىنشىمدى اپكەل، — دەپ ءوزى ءبىر حاتتى ۇسىنا بەردى. — جاڭا عانا ايكەنجاننىڭ اۋىلىنان ءبىر شوپىر بالا كەلىپ، بەرىپ كەتتى. اينالايىنىم، امان-ەسەن بوسانىپتى...

كامەن حاتتى جۇمارلاي ۇستاعان كۇيدە:

— باسە، باسە... — دەپ كۇبىرلەدى. — ەرتەدەن بەرى جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ مازام بولماپ ەدى... باسە...

سالدەن كەيىن كوڭىلى قۋانىشتان ورنىققانداي بولعان سوڭ، حاتتى اشتى.

— مىنا شىركىن قالاي جازعان ەي، ادام تانىمايتىنداي ەتىپ. سى-ا-لى-ە-م-ى... سالەم، حى-ا-تى، حات... — دەپ ەجىكتەدى دە بۇدان ارى ايەلىنە:

— ياپىر-اي، الگى كۇيەۋ بالانىڭ ءوزى كەپ، ايتپاعانىن قاراشى-اي! — دەدى.

— كۇيەۋ بالا تاۋداعى مالعا تۇز تارتىپ اكەتكەن كورىنەدى.

— ءا! باسە! ايتپەسە، و شىركىن ءسۇيىنشى سۇراپ ءوزى جەتىپ كەلەر ەدى، ەندىگى، — دەپ كامەن ءماز بوپ كۇلدى. — ول شىركىننىڭ مىنەزى سونداي، اڭقىلداق.

ول قولىنداعى حاتتى اۋدارىستىرىپ ۇستاعان كۇيدە:

— ال، كەمپىر، نە ىستەيمىز؟ — دەدى، ايەلىنە سۇراقتى كەسكىنمەن بۇرىلىپ.

ونىڭ ويىن بىردەن ۇققان ايەلى:

— قۇدا-قۇداعيدان ۇيات بولار، ءبىرىنشى بالاسىن الدىق قوي، — دەگەن.

كامەن دە بىردەن كەلىستى.

— ءيا، ءيا، ۇيات قوي، امال قانشا، — دەپ قوستاي ءتۇستى دە، ارتىنشا كوڭىلى باسىلعانداي كۇرسىنىپ قويدى.

— تۇقىم عوي، تەك، ءتىرى بولسىن... سەن كەمپىر، وندىق-مۇندىق قانت-شاي، جەنتىڭدى الىپ، بۇگىن-ەرتەڭ بارىپ قايت. مەن كەيىنىرەك، پىشەن اياقتالعان سوڭ بارارمىن، — دەدى.

— بۇگىن-ەرتەڭ قايدان بارام. الگى قىز بەن ۇل ەكەۋى بىردەي قوسارلانىپ ينستيتۋتقا تۇسۋگە بارامىز دەپ ءجۇر ەمەس پە. بيىلشا ۇل عانا بارسىن دەپ ەدىم، انەۋ كۇنى ءوزىڭ سەنى دە جىبەرەمىز دەپ قىزدى دا جەلىكتىرىپ كەتىپسىڭ، — دەگەن ايەلى كەيىس ۇنمەن.

— ەندى قايتەسىڭ، قاتارىنان قالعىسى كەلمەي تۇرسا.

— ە، قويشى، سوندا دا وسى سەنىڭ ەمەشەگىڭ ەرەكشە ءۇزىلىپ تۇرادى. سو قىزدىڭ بيىلشا ۇيدە-اق قالاتىن ءجونى بار ەدى.

— بيىلشا دەگەنمەن كەيىن-اق ونىڭ مۇلدە قالعانى عوي وقۋدان، كەمپىر. ءجا، وسى بىزگە بىتكەن قىزدىڭ ءبارىنىڭ ماڭدايىنا ورتا مەكتەپ ءبىتىرىپ كۇيەۋگە ءتيۋدى جازىپ قويىپ پا؟ ەڭ بولماسا، بىرەۋى جوعارعى وقۋعا بارسىن دا. بالكىم، مۇنان كەيىنگى قىزدار سودان ۇلگى الىپ وقۋعا ۇمتىلار. سولاي ەمەس پە؟ — دەپ كامەن سوزىنە قوستاۋ كۇتكەندەي ماعان قاراپ قويدى. — ال جول قاراجاتىنا، مىنا كورشىلەردىڭ بىرەۋىنەن قارىز الا تۇر. وسى ايدىڭ اياعىندا قايىرىپ بەرەمىز عوي، ءقازىر مىنا پىشەننىڭ ەڭبەگى جاقسى ءجۇرىپ جاتىر. ءسويت، — دەپ وسىمەن بۇل اڭگىمەنى تۇجىرعانداي راي تانىتتى.

مۇنان ءارى وتىرا بەرۋدى قولايسىز كورىپ كەتە بەرمەك ەدىم، كامەن ەتەگىمنەن ۇستاي الدى.

— ءاي، بيداي كوجە ءىشىپ كەت.

— راقمەت.

— ءجا، راقمەتىڭدى سونان كەيىن ايتارسىڭ.

— ويبۋ، سوزگە اينالىپ مەن دە وتىرىپ قاپپىن عوي، — دەپ ايەلى دەگبىرى قالماي ۇشىپ تۇرىپ ۇيگە قاراي كەتتى.

سالدەن كەيىن ەكى ۇلكەن توستاعانعا شىپىلدەتە قۇيىپ بيداي كوجە الىپ شىقتى. ايران قاتقان اشقىلتىم كوجە مۇزداي سالقىن ەكەن، ءتىستى سىرقىراتىپ جىبەردى. ءشولىمىز قانىپ، بويىمىز سالقىنداپ مۇلدە راقاتتانىپ قالدىق.

— بالالاردان حات بار ما؟ — دەپ سۇراعان ەندى كامەن اسكەردەگى بالالارىن ەسىنە الىپ.

— ەگىز ەكەۋىنەن بار، الگى قازتايدان جوق. تۇنەۋ كۇنگى ۇرىسقانىمىزعا وكپەلەپ قالدى ما، جامان نەمە، قايدام.

— وزىنىكى دە ءجون بە ەندى؟! اسكەردە ءجۇرىپ قىزبەن سۋرەتكە تۇسكەن دەگەن نەمەنە؟

كامەن ەندى ماعان بۇرىلىپ اڭگىمەلەرىنىڭ جايىن تۇسىندىرە باستادى.

— الگى ۇلكەنىرەك ۇلىمىز پولتاۆادا سلۋجيت ەتەتىن. سوندا ءبىر ورىستىڭ قىزىمەن سۋرەتكە ءتۇسىپ، سونىسىن وسىنداعى تەتەلەس ىنىلەرىنە جاسىرىپ سالىپ جىبەرىپتى. جامان نەمەنىڭ ماقتانعانداعىسى دا. بالالى ءۇيدىڭ ۇرلىعى جاتا ما، ءتايىرى، كىشىلەرى ۇرلاپ اكەپ ونى شەشەسى ەكەۋمىزگە كورسەتكەنى. كۇشىكتىڭ سونىسىنا اشۋلانىپ، ۇرسىپ حات جازىپ ەم: قىز قۋىپ ساندالماي جايىڭا ءجۇر، اسكەري قىزمەتىڭدى دۇرىس اتقار دەپ. ونىڭ ۇستىنە وسىندا وزىمەن ءبىر كلاستا وقىعان مىنا كورشىمىزدىڭ جاپ-جاقسى قىزى بار، اۋەلگى كەزدە سونىمەن حات الىسىپ تۇرادى دەپ ەستيتىنبىز. وعان مىنا شەشەسى ەكەۋمىز كادىمگىدەي ىشتەي قۋانىپ جۇرەتىنبىز دە. سونان كەيىن ىستەپ جۇرگەن ءىسىن قاراشى كۇشىكتىڭ... — ەندى قايتادان ايەلىنە بۇرىلدى: — ايتپاقشى، بايقاستاپ كورمەدىڭ بە، مىنا تاسىبەكتىڭ قىزىنا كەشىرىم سۇراعانداي بوپ حات جازباپ پا؟

— جوق. و، بايعۇس، حابار كۇتكەندەي جاۋتاڭداپ وزىمە قارايدى. ءاي، جاقسى بالا-اۋ، تاربيەلى، كورگەندى... ايرىلىپ قالامىز با، دەپ قورقام. اتتەڭ الگى كوكشەشەگىم قولىمدا بولسا جانىن شىعارە-ەپ تۇرىپ، وسى تاسىبەكتىڭ قىزىنا ۇيلەندىرەر ەم-اۋ.

— ءيا، جاقسى بالا، — دەپ كامەن دە قوستاپ قويدى.

مەن دە جونىمە كەتتىم. بىلاي شىققان سوڭ بۇرىلىپ ارتىما قارادىم. كامەن ءۇيىنىڭ ىرگەسىندەگى بيىك جاردىڭ ۇستىندە تۇر ەكەن. اۋىلدىڭ ءار تۇسىنداعى بوي تۇزەگەن كۇمىس جاپىراقتى كوك تەرەكتەرگە قاراپ تۇرعان سەكىلدى. «مەنىڭ توعايىمنىڭ بۇتاقتارى عوي» دەپ كۇبىرلەپ تۇرعانداي كورىندى ماعان.

بىرەر ساعاتتان كەيىن اعاشتىڭ كولەڭكەسىندە جاتىپ كىتاپ وقىپ دەمالايىن دەپ كامەنتوعايعا كەلدىم. كولەڭكەسى مولداۋ تەرەكتىڭ ءتۇبىن سايلاپ اپ، سوزىلا ءتۇسىپ جاتا بەرگەنىم سول ەدى، تاپىراقتاي جۇرگەن اياقتىڭ دىبىسى ەستىلدى، باسىمدى كوتەرگەم، اناداي جەردە كامەن كەتىپ بارادى ەكەن. مەنى اڭدار ەمەس. باعىتى باعاناعى ءوزىمىز پىشەننەن كەلگەن جالعىز اياق سۇرلەۋ.

— وۋ، قايدا كەتتىڭىز؟ — دەدىم داۋىستاپ. ول سەلت ەتىپ توقتادى دا مەنى كورىپ:

— ءا، سەن ەكەنسىڭ عوي، — دەدى — دەمالىپ جاتىرسىڭ با؟

— ءيا.

— ارينە، سەندەر كىتاپ وقىپ دەمالعاندى جاقسى كورەسىڭدەر عوي. ال مەن جۇمىسقا قايتىپ بارام.

— دەمالمادىڭىز با؟

— نەسىنە دەمالام، شارشاپ جۇرگەم جوق قوي. كوڭىل ورنىنا ءتۇستى. ەندى جارتى كۇن بولسا دا، تابىلگە ەڭبەك جازىلعانى دۇرىس تا.

سويدەدى دە قورباڭداي باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. دەنەلى ادامنىڭ اسىققانى قىزىق قوي، ەمپەلەڭدەپ وڭقا-شوڭقا قۇلاپ تۇسەردەي بوپ بارادى، مي قايناتارداي شىجعىرعان ىستىق كۇن ويىنا دا كەلەر ەمەس.

---