قىران قۇس كوك ءجۇزىن شارلاپ كەتتى
(ءۇرمىز قارتتىڭ اڭگىمەسى)
ىرگەجال دەگەن بيىك جالدىڭ تۇبىندە ءۇشىنشى فەرمانىڭ شتابى ورنالاسقان. كوكتەمگە قاراي بۇل ارا عاجاپ سۇلۋلىققا بولەنگەن جەر ەكەن. توڭىرەكتەگى قۇم شوقالدارعا سىڭسي وسكەن سەكسەۋىلدەر تەگىس ءبۇر جارىپ، قايدا قاراساڭ دا كوكپەڭبەك بوپ كوز تۇندىرادى. ءتىپتى قۇم اراسىندا تۇرعانىڭا سەنگىڭ دە كەلمەيدى، ورماندى القاپقا تاپ بولعان كۇيگە ەنەسىڭ.
كۇن ساسكەگە كوتەرىلىپ قالعان. تۇنگى شىق ءالى دەگدي قويماعان. قۇم اراسىنداعى اۋانىڭ دا قوڭىر سالقىن كەزى. تابيعاتتىڭ ماۋجىراعان اسا ءبىر اسەم شاعى ەدى. ءبىز مىنگەن ماشينا شوقالدار اراسىنداعى قۇمى ءالى دە ەسىلە قويماعان دىمقىل جولمەن تولقىپ وسى شتابقا جەتىپ ءبىر-اق توقتادى.
يەگىندە عانا ءبىر ۋىس شوقشا ساقالى بار، شەگىر كوزدى، جىلى ءجۇزدى قارت ادام قارسى الدى. اماندىقتان سوڭ-اق «ال، شىراقتارىم، شاي دايىن، جۇرىڭدەر» دەپ باستاپ كەتتى دە، ەسىك الدىنا جەتكەندە كىلت بۇرىلدى.
— كيىز ۇيگە كىرەسىڭدەر مە، جوق مىنا تامعا ما؟ — دەپ سۇرادى.
ءبىز «شتابتىڭ» ءۇش بولمەلى كىرپىش تامنىڭ، ىرگەسىنە تىگىلگەن كيىز ۇيگە بەتتەدىك. ءۇيدىڭ ءىشى جۇپىنى عانا جينالعان ەكەن. تابالدىرىعىنان تورىنە دەيىن كورپەلەر جايىلعان. كىرىپ كەلگەندە بىردەن كوزگە تۇسكەنى: كەرەگەگە ىلىنگەن قىزىل سىرلى دومبىرا مەن قولدان جاسالعان قوبىز بولدى. «و، ءۇي يەسى ونەرلى ادام ەكەن». كوپ كىدىرمەي بۋى بۇرقىراعان ساماۋرىن دا كەلتىرىلدى ۇيگە.
شايدان كەيىن ءسوز اراسى عىپ قوناقتاردىڭ ءبىرى:
— اقساقال، ايىپ بولماسا قوبىز تارتىپ بەرسەڭىز، — دەپ ءوتىندى سىپايى عانا.
بۇل تىلەكتى باسقالار دا قوستاي جونەلدى.
— بالالاردىڭ تىلەگىن ورىنداماي بولماس. زەينەپ، قوبىزىمدى الىپ بەرشى، — دەدى اقساقال كەمپىرىنە.
قارتتىڭ ءجۇزى قالىڭ ويعا شومعانداي ءبىر ساتكە تۇنجىراپ قالدى دا، قولدان جونعان قىل ىشەكتى قوبىزىن سويلەتە جونەلدى. سىڭعىرلاماي، قاڭعىرلاماي اسەم سازدى جۇمساق ءۇن تەرەڭنەن بۋلىعا شىققانداي باياۋ سىزىلادى. ويعا تولى نازدى داۋسى ادام كوڭىلىن نەبىر سىرلى كۇيگە بولەپ، جاقسى قيالدارعا جەتەلەپ كەلدى دە، كەنەت ۇزدىكتىرىپ بارىپ تىنا قالدى.
قارت قوبىزىن كوكىرەگىنە قىسا تۇسكەن كۇيدە ءبىراز وتىردى دا، ونان سوڭ «بولدى وسىمەن» دەگەندەي بىزدەرگە قارادى:
— زەينەپ، ءىلىپ قويشى ورنىنا، — دەدى ءبىر ءتۇرلى جابىرقاۋ ۇنمەن.
شايدى ۇزاق ءىشىپ، تەرلەپ-تەپشىپ وتىرعان تولىق دەنەلى قارا جىگىت وسى كەزدە:
— الگى، مۇحاڭا ويناپ بەرەتىن كۇيىڭىز وسى ەمەس پە؟! — دەپ قويدى.
قارت باسىن يزەدى. ونان سوڭ وزىنە-وزى سويلەگەندەي سابىرلى، سالقىن عانا:
— وسىندا ءدال ەكى جىل بۇرىن كوكتەمنىڭ وسىنداي جايما-شۋاق ءبىر كۇنىندە كەلىپ ەدى. تىڭداپ ەدى، سوندا... — دەدى.
«مۇحاڭ» دەگەن ەسىمدى ەستىگەندە قاتتى ەلەڭ ەتىستىك.
— بۇ كىسىنىڭ مۇحاڭ دەپ وتىرعانى — مۇحتار اۋەزوۆ، — دەدى ءمان-جايدى بۇرىننان بىلەتىن الگى قارا جىگىت.
— ءيا، جارىقتىق، سول كىسى تاپ وسى جەردە وتىرىپ، قولىمنان ءدام تاتقان، — دەدى زەينەپ شەشەي دە بۇل تۇستا ماقتانىشىن جاسىرا الماي.
***
1961 جىلعى اپرەل ايىنىڭ العاشقى كۇنى بولاتىن. قۇم اراسىنداعى كوكتەمنىڭ ناعىز ساباسىنا تولعان شاعى ەدى. اسپان شىمقاي اشىق. ەرتەڭگى قوڭىر سالقىنمەن اڭعا شىققان ءۇرمىز قارت كۇن ساسكەگە جەتكەنشە تالاي جەردى شارلاپ تاستاعان. قانجىعاسىنا ىلىككەنى تەك ءبىر قويان بولدى. قۇمنىڭ ىسي باستاۋىنان قاشىپ اڭ بىتكەن بەتپاقتىڭ دالاسىنا قاراي اۋىپ كەتسە كەرەك، تاڭەرتەڭنەن بەرى نە ءبىر قاراقۇيرىق، نە ءبىر كيىك كەزدەسپەدى اڭشىعا. اتى
دا قارا تەرگە ءتۇسىپ ءجۇرىسى شابانداي باستادى. ەندى الداعى بيىكتەۋ شوقىدان سوڭعى رەت توڭىرەككە كوز جىبەرىپ كەرى قايتۋعا بەكىنگەن. اتى وقىس جالت بۇرىلىپ ەلەڭ ەتە ءتۇستى. وڭ جاق وكپە تۇستان جان ۇشىرا قاشقان كيىك كورىندى. «ءاپ، بەردى قۇداي». بيىكتەۋ جەرگە جەلە شىعىپ، مىلتىعىن وقتانا بەرگەن قارت كيىكتىڭ شويقاڭداعان جۇرىسىنە قاراپ، اقساق ەكەنىن ءبىلدى. الدىڭعى اياعىنىڭ ءبىرىن كوتەرىپ اپتى. ويباي-اۋ، انەڭ قارا، لاعى دا بار ەكەن. بۇتا-بۇتالارعا سوعىلىپ اناسىنىڭ سوڭىنان و دا شىبىن-شىركەي بوپ بارادى. قارت مىلتىعىن كەزەنىپ تۇردى دا، كەرى تارتىپ الدى. اتقان جوق. لاعىن ەرتكەن اقساق كيىكتى كوزدەن تاسا بولعانشا قالىڭ ويدا تۇرىپ ۇزاتىپ سالدى. ءبىر ساتكە كوڭىلى ۇيقى-تۇيقى بوپ، داۋىل سوققانداي گۋىلدەپ كەتتى. جاي گۋىل ەمەس، قۇي بوپ اڭىراعان، وسىناۋ توڭ-تورىس جاتقان قۇمدى ولكەنى زۋلاپ ءوتۋدى قالاعان بەلگىسىز ءبىر اساۋ سەزىم ەدى.
ءۇرمىز قارت بوزبالا شاعىندا وسىلايشا ات ۇستىندە تۇرىپ، مىلتىق ورنىنا قولىنا قوبىز ۇستاعاندا وسىنداي سەزىمدەر بيلەيتىن بويىن. قىل شەكتەن ايگىلى «اقساق كيىكتىڭ» كۇيى شىققاندا، بۇكىل دالا دەمىن ىشىنە تارتىپ تىنا قالعانداي بولۋشى ەدى. و! ول كەزدە ءۇرمىز بارماعىنان بال تامعان كۇيشى ەدى-اۋ! جاپپاس ەكەۋى قىز-بوزبالا باس قوسقان ويىن ساۋىقتى جەرلەردە باسەكەلەسە ونەر سالىستىراتىن. جاپپاس تا كۇشتى قوبىزشى. سول كەزدەن-اق قوبىز تارتۋعا ءبىرجولا قۇلاي بەرىلىپ، وسى ونەردىڭ سوڭىنا مىقتاپ ءتۇستى. ءقازىر عوي، انە، بارشا جۇرتقا اتى ءمالىم جاپپاس قالامبايەۆ اتاندى. ول تارتقان كۇيلەر راديو ارقىلى بەرىلەدى. ال ءۇرمىز شە؟! قوبىزدان گورى اڭشىلىققا بەتى اۋىپ، شارۋا باستى بوپ كەتتى. تەك اندا-ساندا وسىنداي ءبىر ورايى كەلگەن ساتتەردە كوڭىلى قوبىز بوپ كۇيگە تولادى. بولعانى سول-اق.
اقساق كيىك الدەقاشان عايىپ بولدى. مىلتىق قارت قولىندا وقتاۋلى قالپى تۇر. كانىگى اڭشىلاردىڭ ىرىمى بويىنشا وقتاۋلى مىلتىق كەزەلگەن سوڭ اتىلۋعا ءتيىس، ايتپەسە قارۋى قايتىپ قالماق مەرگەننىڭ.
«ەڭ بولماسا قاراقۇس، نە كۇشىگەن كورىنبەس پە ەكەن» دەپ كوككە قارادى. قىراعى كوز شىرقاۋ بيىكتەگى قالىقتاپ اينالىپ جۇرگەن جالعىز نوقاتتى شالىپ قالدى. «وۋ، مىناۋ بۇركىت قوي! — دەدى كۇبىرلەي سويلەپ. — شاماسى، وسى ماڭعا ۇيا سالعان-اۋ، ءا. توقتا، توقتا، قاي تۇستى اينالىپ ءجۇر... بۇركىت قيانىڭ ءۇستى بولدى. جارىقتىق-اي، ءا. بۇل جاقتان بۇركىتتىڭ اۋىپ كەتكەنىنە كوپ جىل ءوتىپ ەدى، ورالعان ەكەن-اۋ!..»
ءۇرمىز كوپ ويلانىپ تۇرماستان اتىن تەبىنە ءتۇسىپ، بيىك جال — بۇركىت قياعا قاراي تارتتى. ىلگەرىلەگەن سايىن ۇساق بۇتالار سيرەپ، سۋسىلداعان قۇمعا ات تىزەسىنەن باتىپ كەلەدى.
بۇركىت قيا.
بۇل — وسى توڭىرەكتەگى باسقا جالداردان جونى الدەقايدا بيىكتەۋ بوپ كۇدىرەيىپ جاتاتىن، ەسىلگەن قۇمى قالىڭ جال. ءار جەردە ءبىر بوز تارتقان كارى سەكسەۋىلدەر عانا وسەدى. ۇلكەن سەكسەۋىلدەر. بۇكىل مويىنقۇمداعى سەكسەۋىلدىڭ بايتەرەگى وسى ارادا دەسە دە بولادى. وسىلاردىڭ باسىنا بۇركىت ۇيا سالادى. كەز كەلگەن جەرگە ۇيا سالمايتىن قۇس اۋليەسىنىڭ ءدال وسى اراداعى سەكسەۋىل باسىن تاڭداۋى دا جايدان جاي ەمەس-اۋ!
ءجۇرىس اۋىرلاي باستادى. اپرەل كۇنى ءوزىنىڭ ەڭ بيىك شەگىنە شىعىپ الىپ، تاس توبەدەن كۇيدىرەيىن دەدى. قۇم اراسىن قاپىرىق ىستىق باستى. مۇنان ءارى اتتى بايلاپ، بيىككە قاراي جاياۋ ورمەلەۋگە تۋرا كەلدى. انە، اناۋ تۇرعان ۇلكەن سەكسەۋىلدە ۇيا بولۋعا ءتيىس. ءبىر ادىم جەردى ەكى اتتاپ، ءۇش اتتاسا قوس ادىم ارتقا سىرعىپ، سۋسىلداعان قۇمعا قارسى العا جىلجىدى. قارا تەرگە ءتۇستى. شولدەدى. ءبىراق ۇياعا جەتپەي قايتپاۋعا بەكىندى. ۋھ، سەكسەۋىلگە دە جەتتى-اۋ. ەندى ونىڭ ۇشار باسىنداعى ۇيانى الۋدىڭ ءوزى ءبىر كۇش. ۇيادا ەكى بالاپان بار ەكەن. ءبىراز دەمىن باسۋعا وتىرعان قارت اياق استىنداعى جەمتىكتەر قالدىعىنا كوز جىبەردى. بۇركىتتىڭ العىرلىعى جەمتىگىنە دە بايلانىستى عوي...
بۇل كۇنى قارت ۇيىنە كەش ورالسا دا ۇلكەن ولجامەن قۋانىشتى كەلدى. قانجىعاسىنداعى جالعىز قوياندى كەمپىرىنە ۇسىنا بەردى دە:
— وسىنىڭ ەتىنە تيىسپەشى، مىنا بالاپاندارعا بەرەلىك، — دەدى. كوزدەرى ينەشە قادالىپ، جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتكەن سارى ەزۋ ەكى بالاپاندى جىلىلاپ ۇيا جاساپ، تامنىڭ ءبىر بۇرىشىنا ورنالاستىردى.
جاسىنان تالاي قۇستى باپتاعان جانە ولاردىڭ جاقسى-جامانىن دا تانىپ ۇيرەنگەن قارت، اۋەلگى كۇندەردە-اق ەكى بالاپاندى سىناپ ۇلگەرگەن. قارت ويىنشا: ۇلكەن بالاپان ناشار، جاسىق بوپ شىقتى. ويتكەنى كوزى وتسىز، تۋرا قاراي المايدى؛ تاماقتى بەرسەڭ جەيدى دە بەرمەسەڭ بۇعىپ جاتا بەرەدى؛ ال كىشىسى ونداي ەمەس. جانارى وتكىر، وتشا جانىپ تۇرادى، ونىڭ ۇستىنە وتە مازاسىز، تاماعىن ۋاقتىلى بەرمەسەڭ شاڭقىلداپ تيىش جاتپايدى. «مىنە، بۇل قىران بولادى» دەپ ءتۇيدى.
وسىدان ءۇش كۇن وتكەننەن كەيىن، تاڭەرتەڭگىلىكتە زەينەپ ساماۋرىن تۇتاتىپ، ءۇرمىز اتىن سۋعارىپ كەپ، جەمگە قويىپ جۇرگەن بولاتىن. ءدۇر ەتە تۇسكەن ماشينا ءۇنى ەستىلدى دە، سويتكەنشە بولعان جوق، قوس جەڭىل ماشينا جۇيتكىپ كەپ، كيىز ءۇي مەن تامنىڭ ارالىعىنا تۇرا قالدى. «باستىقتار كەلگەن بولار»، — دەپ ويلادى قارت. شىنىندا دا بىر-ەكى ادامنان وزگەسى اۋدان، سوۆحوز باسشىلارى ەدى. ءبىراق بۇلاردىڭ ءدال قازىرگى كەلىستەرىندە ءار ۋاقىتتاعىداي باستىقتىق نىشان جوق. ءبارى جايدارى، جاي ەل قىدىرىپ جۇرگەن ادامدار ىسپەتتى. اۋدان باسشىلارى دا، سوۆحوز ديرەكتورى دا الدىڭعى ماشينادان تۇسكەن — كەڭ ماڭدايلى، قاسقا باس ادامعا جول بەرىپ، وزدەرى سول كىسىنى قوشەمەتتەپ جۇرگەندەي سىڭاي تانىتتى. قارتپەن بارلىعى دا قول الىسىپ امانداستى.
— ۇيگە كىرىڭىزدەر.
الگى قاسقا باس ادام باستاپ قوناقتار كيىز ۇيگە كىردى. «اپىر-اۋ، ءتۇسى تانىس سياقتى، بۇل كىم بولدى ەكەن؟ — دەپ ويعا قالدى قارت. — جاي ادام ەمەس. ەشقانداي باستىق تا ەمەس. ءجۇرىس-تۇرىسى، سويلەگەن ءسوزى مۇلدەم ايرىقشا...»
ۇيگە كىرىپ بارعان ادامنىڭ كوزى بىردەن توردە ءىلۋلى تۇرعان قىزىل سىرلى دومبىرا مەن قوبىزعا ءتۇستى.
— ءبالى، بۇل ءبىر وتە كوڭىلدى ءۇي عوي، — دەدى ءدان ريزا بولعان كوڭىلمەن.
ادەيىلەپ بۇرىلىپ ءۇرمىز قارتقا اسا ءبىر جىلى شىرايمەن بارلاي قاراپ ءوتتى. الدەنەنى ەسىنە مىقتاپ تۇتقىسى كەلگەندەي وڭ قولىن كوتەرە بەردى دە، ناسىباي يىسكەيتىن قارت ادامنىڭ ادەتىنشە تاناۋىن سيپاپ قويدى. قوڭىر كۇرەڭ ويلى ءجۇزى، ءبارىن سەزىپ، ۇعىپ وتىراتىن تەرەڭ نۇرلى قارا كوزدەرى، جارقىراعان ۇلكەن شەكەسى، سامايىنان ارتىنا قاراي بۇيرالانا وسكەن كوكبۋرىل شاشى ءۇرمىز قارتقا قاتتى اسەر ەتتى. «قايدان كوردىم، قايدان كوردىم؟» — دەپ وز-وزىنە ىشتەي الدەنەشە رەت سۇراق قويدى. ءبىراق قاپەلىمدە ەسىنە تۇسىرە الاتىن ەمەس.
زەينەپ شاي ازىرلەمەك بولاتىن:
— جەڭگەي، شايدان گورى، ەگەر بار بولسا ايران بەرسەڭىز، — دەپ ءوتىندى الگى ادام.
كورىم بولعاندا سول كۇنگى ايران مۇنداي جاقسى ۇيىر ما. بال قايماقتاي ءتاتتى ەدى. زەينەپ ۇسىنعان ءبىر توستاعان ايراندى قاسقا باس ادام سۇيسىنە، ماقتاي وتىرىپ ءىشتى. ءۇرمىز قارتتان قوبىز ويناپ بەرۋىن سۇرادى. قوبىزدى قولىنا العان قارت ويىنا اناۋ ءبىر كۇنگى شوقاڭداي قاشقان اقساق كيىك ءتۇستى، سول ساتتەگى الاي-تۇلەي بولعان سەزىم دە قاز قالپىمەن قايتىپ ورالعان ءتارىزدى. ويناي جونەلدى. تىڭداۋشىسىنىڭ ايرىقشا ءمان بەرگەنىنەن بە، قارت ءوز كوڭىلىندەگى قايناپ جاتقان نەبىر ۇشقىر سەزىمدەرىن قىل ىشەككە بار اۋەزىمەن جەتكىزە الماي قينالدى. قولى دىرىلدەپ، كۇي ىرعاعىنان جاڭىلا بەردى.
ءۇرمىز قارت قوبىز ويناپ بولعاننان كەيىن قاسقا باس ادام حالىق اراسىندا قايناپ تۋعان نەبىر اسەم تۋىندىلار مەن نەبىر ساڭلاق ونەرپازدار جايىندا، ولاردى قۇرمەتتەپ، قادىر تۇتۋ كەرەكتىگى تۋرالى جانىنداعى ادامدارعا ءوزىنىڭ كوپ-كوپ ويلارىن ايتتى. بابىنا كەلتىرە سىرلاپ، سىمباتتاپ سويلەدى. «ءبۇيتىپ تەك شەشەننىڭ شەشەنى عانا سويلەر» — دەپ ءسۇيسىندى ونىڭ ايتقاندارىن ۇيىپ تىڭداعان ءۇرمىز قارت. «كىم بولدى بۇل؟»
كەتۋگە جينالعان قوناقتار راقمەت ايتىپ تىسقا شىقتى. ماشينالارىنا بەتتەگەن. ءۇرمىز قارت كەلگەندەردىڭ بىرىنەن قاسقا باس ادامنىڭ كىم ەكەنىن سۇراپ قالۋعا وقتالدى دا، ءبىراق ىڭعايسىز كوردى. «كورگەن ادامىم عوي، ءالى-اق ەسىمە تۇسىرەرمىن»، — دەپ ويلادى.
ءدال وسى كەزدە تامنىڭ ىشىنەن كىشكەنە بالاپاننىڭ «پىشقالداپ» شاڭقىلداپ بەرمەسى بار ما. ماشيناعا وتىرا بەرگەن الگى قاسقا باس ادام تەز قوزعالىپ قايتا ءتۇستى دە:
— مىناۋ بۇركىت بالاپانىنىڭ ءۇنى عوي، — دەدى كوزى جايناپ:
ءۇرمىزدى ەرتىپ تامعا كىردى. بۇرىشتا جاتقان بالاپانداردى
كورگەندە بالاشا قۋانىپ:
— مىنە، مۇنىڭىز وتە جاقسى نارسە. ءپالى، شىركىن، ءسىز دە قۇس قۇمار ەكەنسىز-اۋ، ا؟ مەن دە قۇسقا اسا قۇمارمىن. قۇس باپتاعاندى ۇناتامىن. بارەكەلدە، بۇل ءبىر قايىرلى نىشان... تاۋ بۇركىتى مە، قۇم بۇركىتى مە، قايدان الدىڭىز؟ — دەپ باستىرمالاتا سۇرادى.
ەندى بىردە:
— مۇنىڭ قايسىسى العىر بولادى؟ — دەدى.
قارت بالاپاننىڭ كىشىسىن ماقتادى، ءوز توپشىلاۋلارىن ايتا كەپ، «ناعىز قىران وسى» دەدى.
— قىران بولاتىنىن قايدان بىلەسىز؟
— ويتكەنى ۇيا تۇبىندەگى جەمتىكتەر اراسىنان تاسباقانىڭ قالدىعىن دا كورىپ ەدىم. ال تاسباقانى شەڭگەلدەپ ۇستاعان قۇس وسال بولمايدى عوي. اناسى قىران ەكەن...
قارت ءوزىنىڭ جاس كەزىندە كورگەن قىران بۇركىتتەرى تۋرالى، ولاردىڭ مىنەز-قۇلىقتارى جايلى اڭگىمەلەپ كەتتى. ال الگى ادام بولسا اسىعىستىعىن مۇلدەم ۇمىتقانداي قارت سوزدەرىن قىزىعا، قۇمارتا تىڭدايدى. ءسوز اراسىندا قۇس جايىن جاقسى بىلەتىنىن ءوزى دە اڭعارتىپ قويادى. ەندى بىردە قۇستىڭ قىرانى تۋرالى بۇل كىسى دە شەشىلە اڭگىمەلەپ كەتتى. كۇلە وتىرىپ، تىڭداۋشىسىن دا وزىمەن بىرگە ەلىتىپ، قىزىقتىرا تۇسەدى.
ەداۋىر ۋاقىت وتكەن سوڭ جولداستارىنىڭ كۇتىپ قالعانىن ەندى عانا اڭعارعانداي، الگى ادام قارتپەن قوس قولداپ قوش ايتىستى. ويلى ءجۇز قارتقا بارىنشا ريزا بولعان كەسكىنمەن سوڭعى رەت تۋرا قارادى. «ۋاي، ءبۇل كىسى مۇحتار اۋەزوۆ قوي، — دەگەن وي قارت كوڭىلىنە ساپ ەتە قالدى. ءتىپتى داۋىستاپ تا جىبەرە جازدادى. — ءتۇۋ، كارى شاندىر ەس-اي، ماسقارا بوپ سول كىسىنى تانىماعانىن قاراشى. وۋ، اناۋ ۇيدە تۇرعان كىتاپتى اشقان سايىن ءبىرىنشى بەتىنەن وسى كىسىنىڭ سۋرەتىن كورمەۋشى مە ەدى. كوكتەن كۇتەر قوناعى ەمەس پە ەدى. ەندى، مىنە، قاراشى، قۇداي ۇرىپ تانىماعانىن...»
قارتتا دەگبىر قالمادى. ءوزىنىڭ اۋەلدەن-اق تانىماعانىنا ىشتەي كۇيىنىپ كەتتى. دەگەنمەن دە سەزدىرمەۋ كەرەك. مۇنداي قوناقتى قايتسە عانا ريزا عىپ اتتاندىرار. اباي جايىنداعى كىتاپتى ەجىكتەپ وتىرىپ، ءبىر كۇلىپ، ءبىر ءتۇيىلىپ، ەندى بىردە كوزىنەن جاسى سورعالاي وتىرىپ وقىپ، وقىعان سايىن ەگىلىپ وسى ءبىر ادامعا دەگەن العىسى شەكسىز بولۋشى ەدى. «ءبىر كورسەم، اياعىنا باس ۇرار ەدىم-اۋ» دەپ ارماندايتىن. ال سول ادام تاپ ءقازىر ۇيىنەن ءدام تاتىپ، ازدى-كوپتى سۇحباتتاسىپ، قوس قولداپ قوش ايتىسىپ اتتانىپ بارادى. «نە سىيلاسام ەكەن؟..»
— مۇحا، بۇيىمتايىڭىزدى ايتپادىڭىز-اۋ. مەن رەنجىمەسىن دەسەڭىز، انا قىران قۇسىمدى الا كەتىڭىز. الىڭىز، — دەپ ەسى كەتكەن قارت شاڭقىلداعان بالاپاندى الىپ شىقتى.
بۇل — حالىقتىڭ قاراپايىم وكىلىنىڭ ءوز ورتاسىنان شىققان اسىل پەرزەنتىنە، ارداقتى ازاماتىنا دەگەن ىستىق قوشەمەتتىڭ ءبىرى ەدى. بۇل — جازۋشىعا دەگەن ۇلكەن ماحابباتتىڭ بەلگىسى ەدى. مۇحاڭ المايمىن دەپ ايتا المادى. وسى ءبىر قالبالاقتاعان قارت كوڭىلىنە تيتتەي دە كىربىڭ سالعىسى كەلمەدى. ءتىپتى ەندى ءبىر ساتتە، ءوزىنىڭ دە قۇس قۇمارلىعى ويانىپ، جۇزىندە ايرىقشا ءبىر اسەم كۇلكى، ۇلكەن ادامعا ءتان ويناقىلىق پايدا بولدى.
— ءتۇۋ، بۇل ءبىر ۇلكەن سىيلىق قوي، اقساقال، — دەي بەردى.
ءۇرمىز قارت بالاپاندى جايلىلاپ وراپ ماشيناعا سالماق ەدى، تەك وسى تۇستا مۇحاڭنىڭ جانىنداعى ادامدار بالاپاندى ءدال ءقازىر الىپ كەتۋدى ءجون دەپ تاپپادى. ءوزى جاس بالاپان، ۇزاق جولدا ماشينا ۇستىندە ءولىپ قالۋى مۇمكىن، ازىرگە قارتتىڭ ءوزى كۇتىپ-باپتاپ، جازعا سالىم ۇشۋعا تالپىنار كەزىندە الماتىعا مۇحاڭا ءوز قولىنان جەتكىزىپ بەرسىن دەپ ۇيعارىستى.
— ءدال يۋل ايىنىڭ باس كەزىندە رەسپۋبليكامىزدىڭ قىرىق جىلدىعىن تويلاسۋعا الماتىعا باراتىن دەلەگاتتارعا قوسىپ جىبەرەمىز، — دەدى اۋدان باسشىلارىنىڭ ءبىرى.
— ءيا، سولاي بولسىن. كەلىڭىز سوندا. ءالى كوپ-كوپ اڭگىمەلەسەمىز، — دەدى مۇحاڭ دا.
ءسوز بايلامى وسى بولدى. قوش ايتىسىپ قوناقتار ءجۇرىپ كەتتى. شىعى كەبە باستاعان ۇلپا قۇمنىڭ ۇستىندە مۇحاڭدار مىنگەن ماشينانىڭ ويۋ-ورنەككە تولى ءىزى قالدى.
ءۇرمىز قارت ءۇشىن ناعىز مازاسىز كۇندەر باستالدى. جازعا قاراي شتابتاعى جۇمىستار كوبەيدى. سوۆحوزدان ءجۇمىسشىلار كەلىپ، قورا جوندەۋ، پىشەن شابۋ سياقتى تولىپ جاتقان شارۋالاردىڭ بارلىعىنا قارتتىڭ باس-كوز بولۋىنا تۋرا كەلدى. وسىلارمەن قابات، بۇركىت بالاپاندارىن كۇندەلىكتى كۇتىپ-باپتاۋ دا اجەپتاۋىر جۇمىس ەدى. ولارعا ۇنەمى قىزىل بەرىپ وتىرۋ ءۇشىن، اڭعا شىعىپ تۇرۋ كەرەك. ەگەر بالاپاننىڭ ءبىرىن مۇحاڭا دەپ وسىرمەگەن بولسا، قارت وسىنشاما شالا ءبۇلىنىپ شارق ۇرماس تا ەدى. مۇحاڭنىڭ الدىندا ۇياتقا قالماۋ ءۇشىن وعان ناعىز قىران قۇس ەتىپ باپتاپ بەرۋ ءۇشىن بارىن سالدى قارت.
بىردە ەرتەرەك تۇرعان زەينەپ تامعا كىرىپ شىقتى دا، ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى. ەندى كيىنگەلى جاتقان ۇرمىزگە:
— اقساقال-اۋ، تەز. قايسىسى ەكەنىن بىلمەيمىن، بالاپاننىڭ ءبىرى ءولىپ قاپتى! — دەدى شوشىنا.
— نە دەيدى؟!
ۇرەيى قالماعان ءۇرمىز تامعا ءىش كيىمشەڭ قالپىندا ۇمتىلدى. «ە، قۇداي، مۇحاڭنىڭ قۇسى امان بولا كورگەي...» بارسا، ءبىر بالاپان شىنىندا دا ولگەن ەكەن. كوتەرىپ الدى. جوق. مۇحاڭدىكى ەمەس، وزىنىكى ەكەن. جىلان شاقسا كەرەك. «ە، مەيلى، مۇحاڭنىڭ قىرانى امان بولسا بولدى»، — دەدى قۋانعان قارت.
سول كۇنى كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن جاس تالدان توقىپ ادەمىلەپ كۇركە جاسادى دا، جالعىز بالاپاندى سونىڭ ىشىندە كۇتتى.
بۇل كەزدە بالاپان قاراقاناتتانىپ، اجەپتاۋىر ەسەيىپ قالعان ەدى. ەندى داۋسى دا كادىمگىدەي تۇزەلىپ، ۇلكەن بۇركىتتەردىكىندەي شاڭقىلداپ شىعادى. سالالى بالعىن تۇياعىمەن سەكسەۋىلدەن جاساعان اعاشتى قۇس سىعىمداپ جىبەرەردەي بولادى.
— مۇحاڭا اپارعاندا باس-اياعى ءبىر قۇلاش ۇلكەن قۇس بولاتىن بولدى، — دەيدى قارت تا ماقتانىشپەن.
جەر-كوكتى شىجعىرعانداي قاپىرىق ىستىقپەن يۋن ايى دا ءبىتىپ قالعان. ءۇرمىز قارت الماتىعا جۇرەر كۇننىڭ جاقىن قالعانىن ساناپ، اۋداننان كەلەر شاقىرتۋ حاباردى ەلەگىزە كۇتۋمەن بولدى. ءيۋننىڭ ەڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. قارت كەمپىرى ەكەۋى راديو-قابىلداعىشتى اشىپ، الماتىدان بەرىلگەن ەرتەڭگى كونسەرتتى تىڭداپ، شاي ءىشىپ وتىرعان. كەنەت ديكتور كەزەكتى ءاندى حابارلاۋدىڭ ورنىنا، كوكتەن تۇسكەن جايدىڭ وعىنداي عىپ سۋىق ءبىر حاباردى ايتتى. موسكۆادا مۇحاڭنىڭ قازا بولعانىن ايتتى. قايتالاپ ايتتى. ءۇرمىز بەن زەينەپ بىر-بىرىنە بەدىرەيە قاراسقان كۇيدە كوز شارالارى ىستىق جاسقا تولىپ، تىم-تىرىس وتىرىپ قالدى.
ۇلكەن ادام دۇنيە سالدى.
كيىز ءۇيدىڭ قايىرۋلى ەسىگىنەن قۇمدى ولكەنىڭ تالاي جەرى كورىنىپ تۇر. اۋىر قازانى ەستىگەندەي جىم-جىرت بوپ، بۇگجيىپ جالدار جاتىر. سىڭسىپ وسكەن سەكسەۋىلدەردىڭ ءبۇرى قارت انانىڭ شاشىنداي اقشۋلان بوپ، بۇكىل قۇم ءۇستىن ساعالاپ كەتە بەرگەن. ءدال بۇگىن تۇندە عانا اعارىپ شىققانداي. قوبىز كۇيى ەستىلگەندەي بولادى. بىردە ازىناعان، بىردە سىڭسىعان مازاسىز مۇڭدى كۇي. ۇلكەن ادام دۇنيەدەن قايتتى.
راديودان كونسەرت جالعاستىرىلا بەردى. دارىلداعان ايەل ءۇنى «احاحاۋلاپ» شىرقاي جونەلدى.
ءۇرمىز قارت ساندىقتاعى «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن الدى. العاشقى بەتىندەگى مۇحاڭنىڭ سۋرەتىن اشتى. سول كوكتەم ايىندا كەلگەندەگى جىلى شىرايلى، ويلى قالپى مىنا سۋرەتىندە دە تۇر.
— قايران مۇحا، توپىراعىڭ تورقا بولسىن!..
ءۇرمىز قارت مۇحاڭنىڭ بالاپانىن ۇلكەن بۇركىت ەتىپ كۇزگە دەيىن ءوسىردى. بۇل ناعىز قىران قۇس بولدى. قاناتىن جايعان كەزدە ءۇي ورنىنداي جەردى ءبىر-اق جاۋىپ الادى. قۇم اراسىندا كۇزگى سالقىننىڭ سىزى بىلىنە باستادى. كۇن سالقىنداعان سايىن قۇس تا بوي جەتكەن سۇلۋداي تارالىپ، قۇلپىرا ءتۇستى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە قۇستىڭ قاناتى، ابدەن قاتتى-اۋ، ەندى كوك جۇزىندە ەركىن جۇزە الادى-اۋ دەگەن شاقتا ءۇرمىز كارت ونى جاقسىلاپ تۇرىپ بابىنا كەلتىرىپ ءبىر قايىرىپ، اياق باۋىن شەشىپ الدى دا، ءۇي ىرگەسىندەگى شوقالدىڭ ۇستىنە الىپ شىعىپ، اۋەلەتە سەرپىپ قاپ بوساتىپ جىبەردى. بوساپ شىققان قۇس اۋەلى ءوز كۇشىن بايقاعىسى كەلگەندەي ءبىرازعا دەيىن جەر باۋىرلاپ ۇشىپ باردى دا، ونان سوڭ بىردەن شىرقاپ تىكە كوتەرىلدى. كوك جۇزىنە شىعىپ العان سوڭ، اسپان كەڭىستىگىن شارلاپ ۇزاققا، الىسقا بەت تۇزەدى. ءۇرمىز قارت قۇس سوڭىنان كوزى تالعانشا سىعىرايا قاراپ ۇزاق تۇردى. بۋالدىر كوك كۇزگى اسپان اسا ءبىر جايماشۋاق، مەيىرىمدى رايىن تانىتادى...
***
مۇحاڭ جايىنداعى قارت اڭگىمەسىن تىڭداپ بوپ، سىرتقا شىقتىق. كۇن ىسي باستاپتى. توبەمىزدەن ءبىر توپ ۇيرەك دۇرلىگە ۇشىپ ءوتتى. اناداي جەردەگى شوقال ۇستىندە كۇشىگەن ۇشىپ ءجۇر. تەگىندە كوكتەمگە قاراي قۇم ىشىندە جەمتىككە ۇيىرىلگەن كۇشىگەن، قاراقۇستار كوپ بولادى ەكەن. ولاردى جالپ-جۇلپ ەتىپ قانات قاققانىنان-اق تانيسىڭ... ال، ءتۇۋ، سوناۋ شىرقاۋ بيىكتە قارا نوقات قالىقتاپ ءجۇر. «ول قىران» دەيمىز بارلىعىمىز دا ءبىر اۋىزدان. قانات قاقپايدى، كوك جۇزىندە ەركىن جىلجيدى. بۇكىل دالانى ۇستىنەن شولىپ جۇرگەندەي.
You Might Also Like
-
ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ وڭتۇستىك شەتىندە كامەنتوعاي دەگەن تەرەڭ ساي بار. سايدىڭ ءىشى يت تۇمسىعى وتپەستەي بوپ سىڭسىپ وسكەن، نۋ جىنىس قالىڭ اعاش: كۇمىس جاپىراقتى كوك تەرەكتەن باستاپ قايىڭ، ۇيەڭكى، قاراعاشتىڭ ب...
-
مەن اجەمدى دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى انانىڭ ءبىرى سانايتىنمىن. ءوز قۇرساعىنان شىققان ءۇش ۇل، ءبىر قىزدان ونىپ-وسكەن وركەننىڭ ءوزى كىشىگىرىم ءبىر اۋىل دەرلىكتەي بوپ قالدىق. ەڭ ۇلكەنى مەنىڭ اكەم كوسەمباي &mdash...
