قۇدانىڭ «فوكۋسى»
پوچتاعا تەلەفونعا شاقىرتىپ كەتكەن تورتاي تەز قايتىپ ورالعان.
— قۇداڭ قوناققا كەلسىن دەپ شاقىرتىپ جاتىر، — دەدى شەشەسىنە كۇڭكىلدەپ. قاتۋلى ەكەنى ۇنىنەن دە، تۇيىلگەن قاباعى مەن تۇنەرىڭكى تۇرىنەن دە كورىنىپ تۇر. ءوزى ءتۇنى بويى قىرماندا بولىپ ۇيىقتاماعان، ەكى كوزى قىزارىپ، ءۇستى-باسى شاڭ-شاڭ، بەتى قولىن دا جۋماعان ەكەن، شاڭىتقان ۇساق توپان تۇتىپ تۇر، قايراتتى قالىڭ شاشى اڭىزاق قاققان قۇرعاق سەلەۋدەي تىكىرەيىپ كەتىپتى.
— كەلىن قايدا، قاشان كايتادى ەكەن؟ — دەگەن قاتشا قارسى سۇراق قويىپ.
— قايتپايدى، — دەدى بالاسى وتاۋ بولمەگە ءوتىپ بارا جاتىپ.
— نە دەيدى؟! نە بوپ قاپتى؟!
— ە، مەن قايدان بىلەيىن. بارساڭ وزىنەن سۇرارسىڭ نەگە قايتقىسى كەلمەيتىنىن.
— مىنالارعا بىردەڭە بولعان شىعار، — دەپ قاتشا ەرنىن سىلپ ەتكىزگەن.
تورتاي بولسا مۇنان ءارى سويلەگىسى كەلمەگەن ءتۇر كورسەتىپ قاراڭعى بولمەگە كىردى دە، ءوزى كۇندە جاتىپ جۇرگەن تاقتانىڭ ۇستىنە گۇرس ەتىپ قۇلاي كەتتى.
تۇككە تۇسىنبەگەن قاتشا ەرنىن تاعى ءبىر سىلپ ەتكىزىپ قويىپ بالاسىنىڭ بار قيمىلىنا تاڭىرقاي قاراعان دا قالعان. ءوزى الگىندە عانا كورشى كەمپىردىڭ ۇيىندە ۇزاق وتىرىپ شاي ءىشىپ، تەرىسى كەڭىپ جادىراپ كەلگەن بەتى ەدى. قوبىراپ كەتكەن بۋرىل شاشىن جوندەپ، شىت ورامالىن قايتا ساندەپ تارتىپ تۇرعان، بالاسىنىڭ مىنا ءسوزى سول كوڭىلىنىڭ شات-شالەكەيىن شىعاردى. قىزىل شىرايلى ءوڭىن لەزدە كولەڭكە شالىپ، قوس قاباعىنىڭ ورتاسىنداعى ءاجىم سىزىق تەرەڭدەي تۇسكەن.
جاتۋى-اق سول، تورتاي قور ەتە قالدى. قاتشا كيىمشەڭ قۇلاعان بالاسىنىڭ اياعىنداعى شۇلىعىن شەشىپ قويدى. «قۇداڭ قوناققا كەلسىن دەپ شاقىرتىپ جاتىر»، — تۇككە تۇسىنسە بۇيىرماسىن. كەلىنىنىڭ توركىنىنە كەتكەنىنە ەكى اپتاداي بوپ قالعان. باياعىدا-اق قايتاتىن ۋاقىتى بولدى، ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءالى قايتپاي جاتىر. ءۇيى جوق، كۇيى جوق ادامداي ول جاتىسى نە ەكەنىن كىم ءبىلسىن. ءشاي دەسكەن جوق. اكە-شەشەمنىڭ ۇيىنە بارىپ، اماندىقتارىن ءبىلىپ كەلە قويايىن دەگەن... «الدە مىنا مەنىڭ كوكتۇينەگىم كەتەرىندە بىردەڭە دەپ رەنجىتىپ جىبەردى مە ەكەن. بۇدان ونداي شىعادى. ءوز تەكەشىگىمنىڭ سىرى وزىمە ءمالىم». — قاتشا كۇڭكىلدەي كۇبىرلەي ءجۇرىپ جولعا جينالدى. وسى كۇنى كەلىندەردىڭ توركىندەرىنە بارىپ، بولىمسىز نارسەنى سىلتاۋ ەتىپ قايتپاي قالۋى دەگەن دە وپ-وڭاي. اجىراسا سالادى، ونى ءبىر باستارىنا ار كورىپ، ومىرىنە اقاۋ ءتۇستى-اۋ دەپ جاتقان جان جوق.
«ءا، كوكتۇينەگىم، وسى بىردەڭەنى بۇلدىرگەن عوي...»
تورتاي ءتۇس اۋا ءبىر-اق ويانعان. تۇرىپ، كەۋدەسىنە دەيىن شەشىنىپ، سۋىق سۋعا جۋىنىپ، الدىنا قويعان كارلەن كەسە ايران مەن جارتى بولكە ناندى سىپىرا سوعىپ العان سوڭ عانا قاباعى جادىراپ، شەشەسىنە قاراپ كۇلىمسىرەي وتىرىپ كوزىن قىسىپ قويدى.
— ءجا، كوزىن قىسقانى نەسى، — دەپ جەكىرگەن شەشەسى، بالاسىنىڭ ەركە قىلجاقتىعىنا ادەيى سىر بەرمەي وتىر. تورتاي راقاتتانا كۇلىپ كوزىن تاعى دا قىستى، شەشەسىنە ەركەلەگەنى.
— سايتانىڭدى قاعىپ تۇسىرەم عوي، — دەپ شەشەسى پەش جاقتا وڭاي تۇرعان وقتاۋدى جۇلىپ العان. بالاسىنا شانشىلا قاراعان.
— قويدىم، قويدىم، — دەدى تورتاي كۇلىپ، شەشەسىنىڭ قاتۋلى ەكەنىن ءتۇسىندى. — قاشان جۇرەسىڭ؟
— سەنىڭ ويانعانىڭدى كۇتىپ وتىردىم.
— ءقازىر وندا قىرماننىڭ باسىنان سولاي قاراي جۇرەتىن ماشينالاردىڭ بىرىنە وتىرعىزىپ جىبەرەم ءوزىم.
— ءاي، كوكتۇينەك، — دەدى شەشەسى ءزىلدى ۇنمەن. باعانادان بەرى ايران-اسىر قىلعان ىشتەگى قىجىلدارى سىرتقا تەۋىپ. — و كەلىن نەگە قايتپايدى، قۇدا مەنى نەگە شاقىرادى؟ وسى سەنىڭ بۇلدىرگەن بىردەمەڭ بار ما، ايتشى كانە؟ كەلىنگە بىردەڭە دەپ پە ەڭ؟
— بىردەڭە دەپ نەم بار وندا. تۇكتى دە بۇلدىرگەم جوق. وزدەرىنىڭ فوكۋسى دا. قۇداعيدىڭ وزىمەن اقىلداساتىن شارۋا بار ەدى، كەلسىن دەيدى. بارىپ قايت. كەلىنىڭ ەكەۋىڭ بىرگە كەلەسىڭ عوي. ال ءجۇر. — ونان سوڭ شەشەسىنىڭ جۇپىنى كيىنگەن تۇرىنە قاراپ.
— نەمەنە، وسى كۇيىڭدە بارماقسىڭ با؟ — دەدى.
— ە، نەسى بار؟
— جوق، كي اناۋ جالت-جۇلت ەتكەن كويلەگىڭدى، باسىڭا الگى جاپون ورامالىڭدى سال، اياعىڭا لاكيروۆاننىي ءتۋفليىڭدى كي. قۇدانىڭ ۇيىنە بارا جاتىرسىڭ عوي، جۇتاماي بار.
— ە، بىلمەيتىن ادامدار دەيسىڭ بە؟ — دەپ شەشەسى قارسىلاسا باستاعان.
— جوق، كي دەدىم عوي، كي اناۋ جالتىلداق كويلەگىڭدى، — دەپ ەندى داۋىسىن تورتاي زىلمەن كوتەرگەن. شەشەسى ءوز بولمەسىنە ءوتىپ كەتىپ، جالتىلداق كويلەگىن كيىپ، باسىنا جاپون ورامالىن سالىپ شىقتى.
— مىنە، ەندى كوپ-كورىم كەلىنشەك بوپ قالدىڭ، — دەگەن تورتاي ازىلىنە قايتا باسىپ. — بەتىڭدى ەپتەپ وپالاپ الساڭ، ءتىپتى ادەمى بولار ەڭ.
— قاعىندى كەلگىر سو، شەشەڭمەن وينا ەندى.
— ويناعانىم ەمەس، راس ايتام، وپالانىپ الشى، قۇدالارىڭ شالقاسىنان ءبىر ءتۇسسىن.
— سويلەمە ءارى...
قىرمانعا كەپ، شەشەسىن استىق تارتىپ اعىلىپ جاتقان كوپ ماشينالاردىڭ بىرىنە وتىرعىزعان سوڭ، تورتاي قىلجاق سوزىنە قايتا كوشتى.
— ءبىر شال-پال كەزدەسسە الداپ-سۋلاپ الا كەل، مىنا قىرماندى كۇزەتتىرىپ قويايىق، — دەپ كوزىن قىسقان. «قاپ، كوكتۇينەكتىڭ كورلىعىن-اي، ءا»، — دەپ قاتشا كابينادا كۇيىپ-پىستى. بالاسىنىڭ قالجىڭ كۇلكىسىنە ءتۇس بەرمەي قاباعىن ءتۇيىپ، تىسىرايىپ وتىرىپ العان.
— ءتۇۋ، شەشە، مۇلدە ءازىل كوتەرۋدەن دە قالىپ باراسىڭ-اۋ، — دەدى تورتاي رەنجي سويلەپ.
— ال جارايدى، قويدىم. قۇدالارىڭا سالەم ايت. تەك جالىنىپ-جالپاقتاۋشى بولما. ەگەر وسىدان كەلىنىڭ قيقالاقتاپ قايتپايمىن دەيتىن بولسا، قۇدالارىڭنىڭ الدىنا كىشىرەيمەي قايت تا كەت.
«مىنە، تاعى دا جۇمباق». قيقالاقتاعانى نەسى ەي؟ نەمەنە دەپ قيقالاقتايدى؟ ءاي، وسى جالعىز ۇل-اق نەرۆىمدى توزدىردى-اۋ...»
ماشينا ءجۇرىپ كەتكەن. تىزەدەن اسىپ كولپىلدەپ جاتقان قارا جولدىڭ توپىراعى الدى-ارتتى بىردەي وراپ بۇرقىراي جونەلدى. وي، اللاي، شاڭ دا مۇنداي تۇتەكتەنىپ بۇرقىرايدى ەكەن-اۋ. ءدال ءبىر ديىرمەنگە مايدالاپ تارتىپ اكەپ ادەيىلەپ جول ۇستىنە قاپ-قاپ قىپ تاستاعانداي بۇرقىلداۋىن. اناۋ جىلى سىرىمنىڭ تۇسىندا وسى جولعا تاس توگىپ، اسفالت توسەيمىز دەپ گرەيدەرمەن ءبىر جاز تەگىستەپ تۇزەتكەن بولاتىن. اقىرى، سىرىم اۆارياعا ۇشىراپ ولگەن سوڭ تاس تا قالدى، اسفالت تا قالدى جايىنا، سونداعى توپىراعى بوس ۇيىلگەن جولدىڭ ەندىگى ءتۇرى مىناۋ. كەيىنگى بولعان باستىقتاردىڭ جول جوندەۋگە قولدارى جەتكەن ەمەس. ءاي، بۇ ءبىزدىڭ كولحوز با؟! ءاي، جۋىق ارادا كوگەرە قويمايدى-اۋ... كوگەرمەيدى... ءبىر ىستە بەرەكە جوق قوي. ءبىر ءىستى شەگىنە جەتكىزىپ تىندىرمايدى-اۋ. اركىمنىڭ كۇيتتەگەنى قارا باسى. كولحوز كوگەرسىنشى، كولحوزدىڭ شارۋاسى تىنسىنشى دەپ جانى اۋىرىپ جۇرگەن بىرەۋى جوق-اۋ... ايتپەسە ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ بايلىعى دەگەن كول-كوسىر ەمەس پە؟ مىناۋ جولىڭدى دا اسفالتتاپ، اناۋ مىجىرايعان-مىجىرايعان، اتامزاماننان بەرگى سامان ۇيلەردى دە بۋلدوزەرمەن تەگىستەپ جىبەرىپ ورنىنا قابات-قابات تاس ۇيلەر سالىپ تاستاۋعا بولادى عوي... ءبىراق سونى كىم ىستەيدى؟ كولحوزدىڭ، كولحوزشىنىڭ قامىن ويلاپ، باسى قاتىپ، شىمبايىنا باتىپ جۇرگەن كىم بار؟! كوز قىلىپ: «جوسپار، جوسپار» دەپ داۋرىعا شاپقىلاعان بولادى تەككە... ءاي، قۇرىسىنشى... الگى مەنىڭ كوكتۇينەگىم نە دەدى جاڭا: «كەلىنىڭ قيقالاقتاسا جالىنبا، قايت تا كەت»، — دەدى ەمەس پە؟! ءاي، كوكتۇينەگىم-اي، سول بىردەڭەنى بۇلدىرگەن عوي، كەلىندى رەنجىتكەن عوي، بىردەڭە دەپ.» ەسىنە ۇلىنىڭ قالجىڭ ءسوزى، كوزىن قىسقانى ءتۇستى. «ودان با، ودان شىعادى ءبارى دە، ءوز تەكەشىگىم عوي، سىرى وزىمە ءمالىم». وي، اللاي، قىلجاقتىعى دا، مىنەزى دە قۇددى اينىماعان اكەسى. مارقۇم، ءوستىپ ادامدى ىلعي مىسقىلداپ قىجىرتىپ قاجاپ سويلەۋشى ەدى. قاي ءسوزى شىنى، قاي ءسوزى ءازىلى ەكەنىن ايىرا الماۋشى ەڭ. ءتىپتى ولەرىنىڭ الدىندا دا، اتاۋكەرەسىن ىشە وتىرىپ ءبىر ءسات كوزىندە جىلت ەتىپ كۇلكى ويناي قالعان.
«قاتشا، سەن ۇزاق جاسايسىڭ ءالى. كەيىن سويلەسەتىندەر بولسا، ءوزىڭ قاتارلى بولماسا، شالعا ءتيۋشى بولما»، — دەپ ەدى مارقۇم. ە، بايعۇس، سوندا مەن بايسىراي قالادى دەپ ويلادى ما ەكەن. ادىرە قالسىن، بايدى قايتەم. تورتايىمدى ماڭدايىنان ەشكىمگە شەرتكىزبەي وسىرگەننەن ارتىق نە كەرەك ماعان. ەندى، مىنە، سونىڭ قىزىعىن كورىپ جۇرسەم بولادى ەمەس پە. كەلىنىم ءبىر كىشكەنتاي الدانىش تاۋىپ بەرسە، سونىمەن ءوز بازارىم وزىمدە بوپ وتىرام عوي.
قۇدالارىنىڭ تۇراتىنى — سارجازىق ەليەۆاتورعا بارار ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە ەدى. الپىس شاقىرىم جەر ماشينا ءۇشىن جول بوپ پا، ءتايىرى، انە-مىنە دەگەنشە قاتشا قۇداسىنىڭ ۇيىنە جەتىپ تە كەلگەن. مۇنى كورە ساپ، اناداي جەردە اعاشتىڭ كولەڭكەسىندە ساكىدە كىتاپ وقىپ وتىرعان كەلىنى ساۋكەن: «اپا-ا!» — دەپ ۇشىپ كەپ موينىنا اسىلا كەتتى. بالاشا ەركەلەپ، قاتشانىڭ بەتىنەن ءشوپ-شوپ ءسۇيىپ جاتىر. ءباز قاشانعى ادەتى سول. قاتشا دا كەلىنىنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. ساعىنىپ قاپتى، ونىسىن ءوزى ەندى انىق سەزدى. كەلىنىنىڭ جالبىراعان قىسقا شاشىنان ەركەلەتە سيپاپ:
— كۇنىم سو، كۇنىم... ابدەن ساعىندىرىپ بۇ جاتىسىڭ نە؟! — دەپ قويدى.
كوزىنىڭ استىمەن بايقاپ قالدى: كەلىنىنىڭ ءىشى ەداۋىر تومپايىپتى، اق قۇبا جۇقالاڭ ءوڭى بۇرىنعىسىنان دا گورى جۇدەۋ تارتىپ، سەكپىلدەنە باستاپتى. «كوكەم جىبەرمەدى»، — دەپ سىبىرلادى، جۇزىندە لىپ ەتىپ قىزىل ويناعان كەلىنى.
Ac ءۇي جاقتان ءمۇنيلا قۇداعيى شىقتى. ءبىرتوعا كوپ ۇندەمەيتىن جۋاس ادام، جۇمساق يلەنگەن قامىرداي اققۇبا وڭىندە جىلى كۇلكى تابى ويناپ جانى قالماي قالبالاقتاپ امانداسىپ جاتىر. قۇداسى بەكتەمىر قىرمان جاقتا ەكەن، حابار ايتىپ كورشىنىڭ بالاسىن جۇگىرتىپ جىبەرگەن، كوپ ۇزاماي سالدىر-گۇلدىر سويلەپ ەنتىگىن باسا الماي ول دا جەتتى. بۇرىن كوپ جىلدار كولحوزدا بريگادير بوپ ىستەپ تىك ءجۇرىپ، تىك باسىپ قالعان ادام الپىستان اسسا دا يىلمەي-بۇگىلمەي ءوزىن-وزى شالقاق ۇستاپ، ۇزىن مۇرتىنىڭ شالعىسىن كەزەك سىلاپ قويىپ، قۇداعيىنا توس ءتۇيىستىرىپ امانداسىپ، كەلگەنىنە قۋانىش ءبىلدىرىپ، ءتىپتى ءماز بوپ جاتىر. قاتشا قۇدا مەن قۇداعي قاباعىنان دا، كەلىنىنىڭ قاباعىنان دا ەشقانداي رەنىشتىڭ ءىزىن تابا المادى. كوڭىلدەرى سو بۇرىنعى اڭقىلداعان كىربىڭسىز قالىپتارى. ءتىپتى ءسوز الپەتتەرىنەن دە ەشتەڭەنىڭ سىزى بىلىنەر ەمەس. «ە، وزدەرىنىڭ مەنى قوناققا كەلتىرۋ ءۇشىن ىستەگەن امالدارى بولار»، — دەپ قويدى. بەكتەمىر جەڭىن ءتۇرىنىپ جىبەرىپ، دەرەۋ ءبىر كەپەسىن سۇيرەلەپ اكەپ: «ال، قۇداعي، باتا جاساپ جىبەر»، — دەدى، اي-شايعا قاراماستان الىپ-ۇرىپ سويا باستادى.
— قاپ، ماعان بولا مال سويىپ... — دەپ قاتشا قارسىلىق بىلدىرگەن...
— ءاي، قۇداعي، — دەدى قۇداسى بۇعان وقىس بۇرىلىپ شىتىنىپ. — ءبىزدىڭ سەنەن جاقىن، سەنەن سىيلى كىمىمىز بار؟! قۇداي قوسقان قۇداعيسىڭ، ساعان سويماعان مالدى، سوندا ءبىز كىمگە سويامىز؟!
ءتىپتى جازعىرعان ۇنمەن قاتقىل ايتتى. راس-اۋ ەندى. قاتشا قارسىلىق بىلدىرگەنىنە ءوزى قىسىلىپ قالدى. قۇداسى بۇرىن دا جانى قالماي قاتتى سىيلايتىن، ال بۇل جولعى ىقىلاسى مەن سىي-سياپاتى تىپتەن ەرەكشە ەدى. داستارقان جايىلىپ، قىمىز ساپىرىلىپ اس كەلگەن كەزدە شامپان مەن كونياكتى قاتار اشىپ قويدى.
— قۇداعي، ىشپەسەڭ دە الدىڭدا تۇرسىن، — دەيدى قۇداسى.
وزدەرىنە قاراستى ەكى-ۇش اعايىن-تۋعاندارىنىڭ جانە كورشى-قولاڭنىڭ كەمپىر-شالدارى شاقىرىلىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىلىپ، كىشىگىرىم توي-دۋمانداي كوڭىلدى وتىرىس بولدى. استان كەيىن كەشتەتە قايتۋعا ىڭعايلانعان شال-كەمپىرلەر ءارقايسىسى ءوز تاراپىنان جىك-جاپار بوپ قاتشاعا ۇيىرىلە سويلەپ ۇيلەرىنە ارنايى قوناققا شاقىرىستى. قاتشا ولارعا راقمەتىن ءبىلدىرىپ ۇيدە مال-جانى قالعانىن، تەز قايتپاسا بولمايتىنىن ايتقان. ءبىراق شال-كەمپىرلەر ونىڭ بۇل سىلتاۋىنا قۇلاق اسقىلارى كەلمەدى. اسىرەسە وسى كولحوزدىڭ باستىعىنىڭ ناعاشى اپاسى اتالعان ءسوزى باسقالاردان گورى ۇستەمىرەك شىعىپ وتىرعان اتجاقتى، تولىق سارى كەمپىر ءوز تىلەگىن بيلەپ-توستەي ايتتى:
— ءاي، قۇداعي، سەن مال-جان دەگەن سىلتاۋىڭدى قوي. بىرەر كۇنگە قىرىلىپ قالماس. ۇيدە بالاڭ بار عوي. ءوستىپ اندا-ساندا كەلگەنىڭدە تانيتىنىڭ وسى ءبىر قۇداڭنىڭ عانا ءۇيى بولىپ، قونار-قونباستان وت سۇراپ كەلگەندەي قاشا جونەلەسىڭ ىلعي. ءتىپتى باسقا ەل-جۇرتى، اعايىن-تۋعانى جوقتاي ءبىر ۇيگە كەلىپ، ءبىر ۇيدەن كەتكەنىڭ بىزگە ۇيات. سوندىقتان، قيقاڭدى قويىپ ەرتەڭ ءبىزدىڭ ۇيدە بولاسىڭ، — دەدى، نىق ايتتى، كەسىپ ايتتى.
لاج جوق، قاتشا ەرتەڭ تۇستە قوناققا بارۋعا ۋادەسىن بەردى.
سارى كەمپىردىڭ ءبۇيتىپ ءوزىمسي وكتەمدىك ەتكەنىنە قۇدا دا، قۇداعي دا مۇلدە ريزا بولىپ، قىپتارى قانىپ قالدى.
— جارىقتىق، بۇ كىسىنىڭ مىنەزى وسى، ءبارىمىزدى ءبىر شىبىقپەن ايدايدى، — دەپ باسقالارى دا كەۋ-كەۋلەسىپ ءماز بوپ جاتىر.
— ە، دۇرىس قوي ەندى، بۇل كىسى ايتپاسا، ءبىز ايتقالى وتىر ەدىك بۇل ءسوزدى، — دەپ قۇدانىڭ قۇداسى بوپ كەلەتىن شالقار دەگەن سوزشەڭ كورشى شال قۇپتاپ قويدى. — سونان سوڭ، قۇدانىڭ قۇداعيى، ەرتەڭ كەشكىسىن ءبىزدىڭ ۇيدە بولاسىز. قوي دا بار، قوزى دا بار، ءبىراق جەگەنىڭە ەتى جەڭىل دەپ كۇركە تاۋىق سويامىن.
ەرتەڭىنە تۇسكە جاقىن سارى كەمپىر: كۇتىنىپ وتىرمىز، كەلسىن، — دەپ نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرىن جۇگىرتىپ جىبەرىپتى. قاتشا قۇداعيىمەن ەكەۋى سولاي قاراي شىقتى. سارى كەمپىردىڭ ءۇيى ۇلكەن كوشەنىڭ اياعىندا ەكەن، سوندىقتان اۋىلدىڭ قاق ورتاسىمەن جۇرۋگە تۋرا كەلدى. بۇرىن تالاي كەلىپ جۇرسە دە قاتشا بۇل اۋىلدى ارالاپ كورگەن ەمەس ەدى، ەندى بايقاپ كەلەدى ءتىپتى ءبىر ۇلكەن ىرگەلى اۋىل ەكەن، قالا دەرسىڭ: اسفالت كوشەلەر، ەكى قاباتتى، ءۇش قاباتتى بيىك-بيىك تاس ۇيلەر... ءتىپتى مىنەزى ءبىر توعا، كوپ ۇندەمەيدى دەيتىن قۇداعيدىڭ ءوزى دە ماقتانىشىن جاسىرا الماي ءدىلمارسىپ كەتتى.
— قۇداعي، مىناۋ ءۇيدى كولحوز وتكەن جىلى عانا وسىنداعى جاڭادان ءۇي بولعان مەكانيزاتور مەن شوپىرلارعا سالعان ەدى، — دەدى ءمۇنيلا قابىرعالارى ويۋ-ورنەكتى ەكى قابات ءۇيدى كورسەتىپ. — ەندى كوشەنىڭ اناۋ تۇسىنان ءدال وسىنداي تاعى ءبىر ءۇي سالىنىپ جاتىر، ونى دا مەكانيزاتورلارعا بەرەتىن كورىنەدى. ال ەندى وسى ۇيلەردىڭ ىشىنە كىرسەڭىز شىققىڭىز كەلمەيدى. استى قوناق بولمە، اس بولمە، ءۇستى جاتىن بولمەلەر... نەسىن ايتاسىز، ءبىزدىڭ كولحوز وسى كۇنى دۇرىلدەپ تۇر عوي...
— مىناۋ ءۇش قابات مەكتەپ بولار، ءسىرا؟
— ءيا، بۇل مەكتەپ، مۇنى دا جاڭادان سالىپ ءبىتىردى. بۇل ونجىلدىق بولادى دا، ال مۇنىڭ ارعى جاعىندا تۇرعان اناۋ ەسكى ەكى قابات مەكتەپ سەگىز جىلدىق بوپ قالادى... انەۋ ءبىر قابات جاڭا ءۇي بالالار باقشاسى... اناۋ، تۇرعىن ءۇي... اناۋ دا تۇرعىن ءۇي... كولحوزدىڭ كەڭسەسى... كىتاپ دۇكەنى...
قاتشا مۇنداي قالا كەيىپتەس كولحوزدار بارىن راديودان ەستيتىن، اندا-ساندا كەشكىسىن تەليەۆيزورى بار كورشىلەرىنىڭ ۇيىنە كىرگەندە تەليەۆيزوردان كورىپ قالاتىن. سونى ايتىپ كەلگەندە تورتاي ىلعي:
— ءاي، بيىلعى جىلى كيىم كيمەي، تاماق ىشپەي قالساق تا، اقشا جيناپ ءبىر تەليەۆيزور الماساق پا، — دەپ قويۋشى ەدى. سول باي كولحوزدار وسىلار ەكەن عوي. مىنا قاراشى، كوشەلەرى قانداي ءتۇزۋ، ۇيلەرى قانداي رەتتى. جاقسى باسشى باسقارعان جەر وسى دا. «سىرىم ءتىرى بولعاندا عوي ەندىگى ءبىزدىڭ اۋىل دا ءوستىپ دۇرىلدەپ تۇراتىن ەدى-اۋ، — دەپ ويلادى قاتشا. — ايتپەسە جەرىمىز دە كەم ەمەس، ەلىمىز دە كەم ەمەس قوي وسىلاردان».
سارى كەمپىردىڭ ۇيىندە ءبىراز ادام بار ەكەن. بۇلار كەلگەندە ءبارى دە ءوزارا دابىر-دۇبىر سوزدەرىن دىم قويا قويىپ ىزەت ءبىلدىرىستى، قۇرمەت كورسەتىپ، تومەن قاراي ىسىرىلا وتىرىپ قويار دا قويماي قاتشانى ءتوردىڭ توبەسىنە شىعاردى.
— ءبىز اۋىل ادامدارىمىز عوي، ىشىمىزدە وزىڭىزدەن سىيلى قوناق جوق، — دەستى. تانىسا كەلە قاتشانىڭ تۇيگەنى بۇل شاقىرىلعان كەمپىرلەر ىلعي ىعاي مەن سىعاي، اۋىلدىڭ قايماققا شىعار باسشىلارىنىڭ شەشەلەرى بوپ شىقتى. ىشىندە سارى كەمپىردىڭ تۋعان ءسىڭىلىسى — وسى كولحوزدىڭ باستىعىنىڭ شەشەسى دە بار ەكەن. جاسىنىڭ نەشەدە ەكەنىن ايىرىپ بولمايدى، ايتەۋىر ەكى بەتىنىڭ قانى تامعان، دوڭگەلەك ءجۇزدى، تاڭقى تاناۋ ايەل ەكەن، ۇستىنە جالتىلداعان اق جىبەكتەن كويلەك، ونىڭ سىرتىنان ءوڭىرىن ويۋلاپ تاستاعان شىمقاي كوك كامزول كيگەن، ەكى قولى تولى ساقينا. ءسوزىنىڭ ماتەلى بولۋ كەرەك نە ايتسا دا، «ءاي، پودۋمايىش» دەپ سويلەيدى ەكەن.
— ءاي، پودۋمايىش، ەندى تاماعىمىزدى كەبەرسىتپەي بەرەتىن شايىڭدى بەرسەڭشى، — دەدى اپاسىنا وزىمسىنە شولجاڭداپ.
— ءقازىر، ءقازىر...
ەنتىگى باسىلماعان سارى ساماۋرىننىڭ شايى مەن ساپىرىلعان سارى قىمىز قاتار ءجۇردى. بۇگىنگى وتىرىس كەشەگىدەن دە قىزىق، كوڭىلدى بولدى. قىمىزعا ءسال قىزىپ العاننان كەيىن كەمپىرلەردىڭ ءبىرى:
— ءاي، ءان سالا وتىرايىق، — دەگەن ۇسىنىس ايتقان. سول-اق ەكەن باستىقتىڭ شەشەسى تاماعىن كەنەپ اپ اڭىراتىپ قويا بەردى. جارىقشاقتانا شىعاتىن جۇمساق داۋسى بار ەكەن:
دۇنيە-اۋ، ويلاپ تۇرسام-اۋ شولاق ەكەن-اۋ،
ادامدار بىر-بىرىنە-اۋ قوناق ەكەن-اۋ...
جاس كەزىندە جيىن-تويدان قالماعان ەركەتوتاي كەلىنشەك بولعانى تۇرىنەن دە، كيىم كيىسىنەن دە، قيمىل-قوزعالىس، سوزىنەن دە كورىنىپ تۇر. «ءاي، قانداي سايتان بولدىڭ ەكەنسىڭ»، — دەپ قويدى قاتشا ىشىنەن. ءبىر ءاندى اياقتاپ، الدىنداعى قوڭىر شايدان ءبىر ۇرتتاپ قويدى دا ەكىنشى اۋەندى باستادى:
مىنەزى جۇيرىك اتتىڭ سوقپا-اي، سوقپا،
ايتامىن مەن ولەڭدى وسى توپقا.
سويلەپ قال قىزىل ءتىلىم، ولمەي تۇرىپ،
ءومىرىڭ ءبىر ازىراق بار ما، جوق پا؟
بۇل ءاندى دە قايىرىپ تاستاپ ءۇشىنشى اۋەنگە اۋىستى. ءسىرا، وزدەرىنىڭ سالتتارى بولۋ كەرەك، ءاندى تەگىس كولحوز باستىعىنىڭ شەشەسى ايتىپ، قالعاندارى سىلتىدەي تىنا تىڭداپ، ءان اياقتالعان كەزدە كەۋ-كەۋلەسىپ قولپاشتاپ وتىراتىن.
تىرشىلىكتىڭ بارىندا كۇل دە وينا،
ولگەننەن سوڭ قارا جەر سۋىق دەيدى...
باستىقتىڭ شەشەسى تاعى ءبىراز اندەر سالىپ، ءوزى قىزارا تەرشىپ قۇمارىنان شىققانداي بولعان كەزدە بارىپ ءبىر-اق توقتادى.
— ءاي، كەمپىرلەر، پودۋمايىش، مەن جالعىز ايتا بەرەم بە، ەندى سەندەر دە ايتىڭدار، — دەپ كەزەك بەردى.
مۇنان كەيىن بىر-ەكى كەمپىر قوسىلىپ:
ءاي، قالقا، سەن قالايسىڭ مەن دەگەندە،
مەندە جوق ۇشار قانات سەن دەگەندە، —
دەپ باياۋ ۇندەرمەن سوزىلتا شىرقاعان.
— ءپالى، شىركىن، مىنا ەكەۋى سۇڭقىلدادى عوي...
— شەرمەندە ەكەن-اۋ، بەيباقتار، — دەسىپ باسقا كەمپىرلەر بۇلاردى بىردەن ءىلىپ-قاعىپ كاۋكىلدەسىپ جاتىر. وزدەرى سونشا ءماز بولىپ كۇلەدى.
قاتشا قانشا كوڭىلدى وتىرىپ ولارعا قوسىلا كۇلەيىن دەسە دە كۇلە المادى. كوڭىلىندە ءبىر تۇيتكىل تىكەنشە قادالىپ تۇردى دا قويدى. ءتىپتى ارى-بەرى وتىرىستان كەيىن بىردەڭە جەتپەگەندەي، بىردەڭەنىڭ ورنى جوقتاي، ءبىر ءتۇرلى زەرىككەندەي كۇيى وسى وتىرىستان ىڭعايسىزدانا باستادى.
«تەزىرەك كەتسەك ەكەن. ءتۇۋ، باسىم نەگە اۋىرىپ كەتتى. ساقينام ۇستاپ قالماسا جارار ەدى. قاپ، بۇگىن اۋىلعا قايتا المادىم. تورتايىم جالعىزسىراپ قارنى اشىپ قالماسا...» ءوستىپ وز-وزىنەن مازاسى كەتكەن قاتشا كەمپىرلەردىڭ اندەرىنە دە، سوزدەرىنە دە قۇلاق اسقان جوق، شايدى سوراپتاپ ىشە بەردى.
تەك وسى ۇيدەن شىعىپ قۇداعيى ەكەۋى باسقا كەمپىرلەردەن وزىپ وڭاشالانعان كەزدە عانا:
— ءتۇۋ، ءتىپتى بويىم اۋىر تارتىپ كەتتى عوي، — دەدى كوڭىلسىز كۇيىن جاسىرا الماي. — ىلعي ءبىر ەسكى، زارلى اۋەندەردى سالعاندارى نەسى سونشا. داۋرەن وتسە قايتەمىز ەندى؟! كىمنىڭ باسىنان وتپەگەن بۇل داۋرەن... ءوز باسىم ءسويتىپ زارلاعانداردى جەك كورەم، جاستارعا كەسىرىمىز تيمەسە ەكەن دەيمىن، — دەپ ىشىنە سىيماعان سىرىن ايتتى.
— قۇداعي-اۋ، اندە تۇرعان نە بار؟
— ە، ءان بولسا دا زارلاعاننىڭ نەسى جاقسى دەيسىز...
اۋىلداس كەمپىرلەرىن قانشا جاقتاپ، قانشا اقتايىن دەسە دە ءمۇنيلانىڭ وزىندە دە ىشتەي ءبىر قۋىستانعان كۇي بار ەكەن. قاتشا سونىڭ ءدال توبەسىنەن تۇسكەندەي بوپ كەلەدى.
— ءبىزدىڭ باستىقتىڭ شەشەسى سونداي ادام. كەۋ-كەۋلەپ قوستاپ وتىرماساڭ پالەگە قالاسىڭ، — دەپ اقىرى شىنىن ايتتى.
— ونى سەزدىم، قۇداعي، تىم تويىنىپ، اسىپ-تاسىپ كەتكەن ايەل ەكەن دە. ءوزىمىزدىڭ اۋلىمىزدا بولسا، باستىقتىڭ شەشەسى تۇگىلى ونان زور بولسا دا سايتانىن قاعىپ الار ەك، اتتەڭ، امال قانشا. ەسەم كەتكەندەي بوپ وتىردىم-اۋ... — قاتشا ءسوزىن سونشالىق ءبىر تىستەنىپ سويلەگەن. ءمۇنيلا ۇندەگەن جوق، ءبىر ەزۋىن تارتىپ سىپايى عانا كۇلىپ قويدى. تەك الدەن ۋاقىتتا ءسوز توركىنىن باسقا جاققا اۋدارعىسى كەلگەندەي:
— قۇداعي، قىرمانىمىز اناۋ. بەكتەمىرگە سوعا كەتەيىك، — دەگەن.
قاتشا ءسوز ايتپاي كەلىستى. وزىنە-وزى ىشتەي: «بۇلاردىڭ قىرمانى قالاي ەكەن، ونى دا كورە كەتەيىن»، — دەپ قويدى.
قالاي دەرى جوق، قىرماندارى شىنىندا دا تاپ-تۇيناقتاي رەتتى ەكەن. بەكتەمىر تاۋ-تاۋ بوپ ۇيىلگەن قىزىلدىڭ توڭىرەگىن سىپىرعىشتاپ جۇرگەن، قۇداعيىنىڭ كەلگەنىنە ءتىپتى قۋانىپ قالدى.
— دۇرىس كەلدىڭىز، دۇرىس كەلدىڭىز. ءوزىم دە قىرمانعا ءسىزدى قالاي شاقىرىپ كەلتىرسەم ەكەم دەپ ويلاپ قويىپ ەدىم، — دەپ ءماز بولا كۇلىپ، قۇداعيىنا قىرماندى ارالاتتى. ءدال ءبىر اۋداننان كەلگەن وكىلگە كورسەتكەندەي ءار زاتتى ناقتاپ ايتىپ ءتۇسىندىرىپ قويادى. ەڭ سوڭىندا:
— مىنە، قاراڭىزشى، ءبارى مەحانيزاسيا. قول جۇمىسى دەگەنىڭىز مۇندا اتىمەن جوق، — دەدى ەسە سويلەپ.
ءوستىپ تۇرعاندارىندا شەتكى كوشەلەر جاقتان قىلت-قىلت ەتىپ كوك ۋاز-يكتىڭ قاراسى كورىنگەن.
— ويباي، باستىق، كەلە جاتىر، — دەدى قۇداسى دەگبىرى قالماي ساسقالاقتاپ. — كورىنبەگەندەرىڭ جاقسى. مىنەزى شالكەستەۋ ادام. ءقازىر مىنا ناۋقان كەزىندە بوس جۇرگەن ادام كورسە بەت-جۇزىڭ بار دەمەيدى، بىردەڭە دەپ تاستار. كانە، مىندا كىرە تۇرىڭدار، — دەپ كۇرەك-سىپىرعىشتار قوياتىن كىشكەنتاي اعاش بۋدكانىڭ اۋزىن اشىپ، ەكى كەمپىردى سونىڭ ىشىنە جاۋىپ تاستادى.
الدەن كەيىن ماشينا كەپ توقتاعان. قۇداسى:
— اسسالاۋماعالەيكۇم! — دەگەن. ءبىراق قارسى سالەم بولعان جوق.
— ءاي، وسى سەندەردىڭ كوزدەرىڭ جەلكەلەرىڭە شىعىپ كەتكەن بە؟! — دەدى جۋان، قاتقىل داۋىس زىركىلدەپ. — اناۋ جەردە جولدا شاشىلىپ جاتقان ءداندى نەگە كورمەيسىڭدەر!
— قاپ، الگىندە اۆتوبازادان كەلگەن ءبىر ماشينا استىق تيەپ ەدى، سول يت-اۋ، توگىپ كەتكەن، — دەگەن قۇداسى.
— قاي يت ەكەنىن كەيىن انىقتارمىز. كانە، تەز بارىپ توپىراعىمەن قوسا جيناپ سالىپ اكەلىڭىز دە ۇشىرىپ تازارتىڭىز، — دەدى پرەدسەداتەل كەلتە بۇيىرىپ.
— البەتتە سويتەم. بارىپ ءبىر ءدانىن قالدىرماي جيناپ الام عوي.
— جيناپ الام عوي ەمەس، ءقازىر مەنىڭ كوزىمشە بارىپ جيناپ اكەلىڭىز!
قۇداسى سالدىر ەتكىزىپ شەلەك الىپ، تاپىرلاي باسىپ ۇزاي بەردى.
سالدەن كەيىن ماشينا ءجۇرىپ كەتتى دە، ەكى كەمپىر بۋدكادان شىققان. بەكتەمىر شەلەككە جيناپ اكەلگەن توپىراق ىشىندەگى داندەردى بۇرق-بۇرق ەتكىزىپ قولىمەن ۇشىرىپ وتىر ەكەن.
— ءاي، ءبىر بەزبۇيرەك بولۋ كەرەك ءوزى، — دەدى قاتشا پرەدسەداتەل تۋرالى ويىن ءبىلدىرىپ.
— جوعا، ءتايىرى، — دەدى قۇداسى الگىندەي ەمەس، ءجۇنى جىعىلىپ باياۋ ۇنمەن. — قۇر كۇج-كۇج ەتكەنى بولماسا، ەش ءزىلى جوق. ويباي-اۋ، وسىلاي قاتال كەلمەسە باستىق بولا الا ما؟!
كەشكىسىن كەشەگى ايتقان ۋادەسى بويىنشا كورشىدەگى قۇدانىڭ قۇداسى اتانعان ءسوزۋار شال شاقاردىڭ ءۇيى قوناققا شاقىرعان. ايتقانىنداي كۇركە تاۋىق سويعان ەكەن، سونىڭ ەتى پىسكەنشە اڭگىمەلەسىپ ۇزاق وتىردى. ءبارى دە ءبىر اۋىزدان باستىقتارىن، كولحوزدى ماقتاۋمەن بولدى.
— قۇدانىڭ قۇداعيى بۇل جولى مال سويمادى دەپ رەنجىمە. اماندىق بولسا، ەرۋلىككە مىقتاپ ازىرلەنىپ جاتىرمىز، — دەدى شالقار كۇلىپ.
«ەرۋلىگى نەسى، ەسى دۇرىس پا، مىنا شالدىڭ» دەپ قويدى قاتشا.
ءدال وسى جولعى كەلىسىندە وزىنە دەگەن وسىنشا سىي-قۇرمەتتىڭ، وسىنشا جىك-جاپپار ىقىلاستىڭ تەگىن ەمەسىن جاقسى سەزگەن قاتشا. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ارتىندا ءبىر سالماعى بارى انىق. ەندى، مىنە، ونىڭ ۇشى ءبىلىنىپ وتىر. اپىر-اۋ، سوندا كەشەدەن بەرگى... جوق، ەندى نە دە بولسا اقىرىنا دەيىن شىداپ، قۇدانىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنشە سابىر ساقتاۋدى ءجون كوردى.
— ءبىزدىڭ اۋىلدى، بىلاي بايقاپ كوردىڭىز بە قۇدانىڭ قۇداعيى؟
— كوردىم.
— جاڭا سالىنىپ جاتقان قاباتتى ۇيلەردى دە كوردىڭىز بە؟
— كوردىم.
— قالا بوپ كەتتىك قوي... — دەدى ءسوزۋار شال مۇنان ءارى لەپىرە سويلەپ. — بىزگە كوشىپ كەلگەندەر ءارى كەتسە ءۇش اي، ايتپەسە ءتىپتى بىرەر ايدىڭ ىشىندە-اق سول جاقسى ۇيلەردەن پاتەر الىپ كەتەدى. وت جاعام، سۋ اكەلەم دەپ جاتقان جوق، ءبارى ىشىندە...
ءتىپتى قانشا جەتەسىز بولسا دا قاتشاعا وسى ءسوزدىڭ توركىنى كوپ نارسەنى اڭعارتقان ەدى. ءبىراق سوندا دا سابىر ساقتاپ، قوناقتىڭ سوڭىنا دەيىن ءتۇس بەرمەي، جايباراقات اڭگىمەلەسىپ وتىرا بەردى. بۇل كولحوزداعى قارا جۇمىس ىستەيتىن ەڭبەكشىلەرىنىڭ دە، مەحانيزاتورلارىنىڭ دا ايلىق ەڭبەكتەرى جىپكە ءتىزىلدى، كولحوزدىڭ جەكە مەنشىك مال ۇستايتىندارعا ورتالىق بەرەتىن جەم-شوبى دە ءسوز بولدى. قۇداسى مەن شالقار شال ەكەۋى جارىسا سويلەپ، ءبىرىنىڭ ايتقانىن ءبىرى ۇستەمەلەپ قاعىپ كەتەدى. قىسقاسى، جەر ءجانناتى وسى كولحوز، وسىلاردىڭ اۋىلى ەكەن دە مۇندا كوشىپ كەلگىسى كەلەتىندەر ءتىپتى كوپ ەكەن، ءبىراق كولحوز باسقارماسى ولاردىڭ ءبارىن قابىلداي بەرمەيتىن كورىنەدى. كەيبىر وسىنداي اعايىن-تۋعاندارى بارلارى بولسا، كوشىپ كەلەتىندەر سولار ارقىلى امالدايتىن كورىنەدى. ال بۇلار، ياعني قۇداسى بولسا باستىقتىڭ شەشەسىمەن اعايىنداس ادامدار. جارىقتىق، ۇلكەن سارى كەمپىر امان بولسا بۇلاردىڭ تىلەگىن ءبىر اۋىز سوزبەن-اق بىتىرەدى... «ءتۇۋ، مىنالاردىڭ سونشا بۇلتاقتاتقاندارى-اي»، — دەپ ىزا بولدى قاتشا. سوندا دا قۇداعي ەكەنىن ەسىنەن شىعارماي ادەپ ساقتادى. ۇندەمەدى.
قۇداسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ جاتار الدىندا قاتشا ەرتەمەن ەرتە تۇرىپ اۋىلىنا قايتاتىنىن ايتتى.
— كۇنىم، سەن دە سەرگەك جات، بىرگە قايتالىق، — دەگەن كەلىنىنە. كەلىنى ۇندەمەي تومەن قاراعان-دى.
— قۇداعي، ساۋكەنتاي قايدا كەتەر دەيسىڭ، قايتادى عوي، — دەدى قۇداسى. — تەك وزىڭىزبەن اقىلداساتىن ءبىر شارۋا بوپ تۇر. شاقىرتقانىم دا سول ەدى. راقمەت سىزگە، كەلگەنىڭىزگە...
قاتشا كەلگەننەن بەرى العاش رەت قۇداسىنا بايىپپەن تىكتەي قاراعان. ءسوزىن بولمەي تىڭدايتىن ىڭعاي كورسەتتى...
— قۇداعي... — بەكتەمىر ءسال كىدىرىستەپ الدى دا سويلەپ كەتتى. — ساۋكەنتايدان ءبارىن سۇراستىرىپ ءبىلىپ وتىرمىز. جانە ءارى وتكەن، بەرى وتكەندەردەن دە ەستۋىمىز بار، ءوزىم ۇيىڭىزگە بىر-ەكى رەت بارعاندا دا بايقادىم، اناۋ ءسىزدىڭ كولحوز مۇنان بىلايعى جەردە بالالارعا تۇراق بولىپ وڭدىرمايتىن سياقتى. مىناۋ اق تۇيەنىڭ قارنى اقتارىلىپ جاتقان زاماندا جاڭا عانا ءۇي بولعان بالالارىمىز نە كيىمگە، نە ۇي-مۇلىككە جارىماي، ءوز قاتارلارىنان كەيىن قالىپ وتىرسا، ول جانىمىزعا قالاي باتپاسىن. ال اناۋ ءسىزدىڭ بەرەكەسى قاشقان اۋىلىڭىزدا...
— قۇدا!.. — قاتشا مۇنان ءارى ونىڭ ءسوزىن ايتقىزباي كەسىپ تاستاعان. قاتال ۇنمەن: — ەلگە، اۋىلىمىزعا ءتىل تيگىزبەڭىز، — دەدى.
— ءتىل تيگىزىپ وتىرعام جوق، قۇداعي، جاعدايدى ايتىپ وتىرمىن. ونىڭ نەسىنە رەنجيسىز. كولحوزدارىڭىزدىڭ ناشار ەكەنى وتىرىك پە؟.. وڭالاتىن، تۇزەلەتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. قايتا جىلدان-جىلعا كەيىندەپ بارادى عوي...
نە دەرسىڭ، راس ءسوز، ءادىل ءسوز. قاتشا ۇندەي الماي، وڭىرىنە جابىسقان قيقىم ءجىپتى شىمشىلاپ تازالاي بەردى.
— قۇدا، سوندا ءسوزىڭنىڭ توق ەتەرىن ايتشى؟ — دەدى الدەن سوڭ.
— ءسوزدىڭ توق ەتەرى، وسىندا كوشىپ كەلىڭىزدەر. ەرتەڭ قايتىسىمەن بالاڭىزعا ايتىپ، كوندىرىڭىز. ءدال سونداعىداي جۇرگىزىپ جۇرگەن موتورى وسى كولحوزدا دا بار. باعانا قىرمانىمىزدى ءوزىڭىز كوردىڭىز. كەلەدى دە مەحانيك بولادى سوندا... مەنىڭ ايتپاعىم وسى. ال ساۋكەنتايدى كورىپ وتىرسىز، اياعى كۇننەن-كۇنگە اۋىرلاپ بارادى، ارى-بەرى ءجۇرىپ بوسقا جول سوقتى بولماسىن. سىزدەردى وسى ۇيدە وتىرىپ كۇتىپ الادى.
قۇدانىڭ بۇل دەگەنى سوققى ۇستىنە سوققى ەدى.
— سوندا، نەمەنە، قۇدا، كەلىنىمدى قايتارمايمىن دەپ وتىرسىڭ با؟
— كەلىنىڭىز قايدا قاشىپ كەتەر دەيسىز، — دەپ قۇداسى كۇلگەن بولدى. — وسى ۇيدە بولادى.
قاتشا كەلىنىنە قاراعان، ول اكەسىنىڭ ءسوزىن قوستاعانداي ءتۇر ءبىلدىرىپ تومەن قارادى.
— مەن نە دەيىن اياق استى، — دەدى قاتشا لاجى تاۋسىلعان شاراسىزدىقپەن شارشاي سويلەپ.
— كەلىن قايتپايمىن دەسە، ونى زورلاپ اكەتە المايمىز... بالاعا بارايىن، اقىلداسايىن...
قاتشا بۇل ءتۇنى ۇيىقتاعان جوق، اتار تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى. جۇمساق توسەك جامباسىنا تاستاي باتىپ، دوڭبەكشۋمەن بولدى. ءومىر دەگەننىڭ قالتارىس، بۇلتارىستارى وسىنشا وقىس بولار ما؟! ءۇش ۇيىقتاسا ويىنا كەلمەگەن ءتۇيىندى ءتۇيىپ تاستاپ كولدەنەڭ تارتىپ قويعانى مىناۋ... ەسىنە كولحوزدارىنىڭ اۆارياعا ۇشىراپ ولگەن باستىعى سىرىم ورالا بەردى...
...وعان دا، مىنە، ءۇش جىل بوپتى. ءيا، ءيا، ءدال وسىنداي ەگىن وراعىنىڭ قىزعان كەزى ەدى-اۋ. جاس دەمەي، كارى دەمەي ناۋقانعا جۇمىلا كىرىسكەن. مارقۇم سىرىمنىڭ ءوزى ءۇي-ۇيدى ارالاپ ءجۇرىپ دەنى ساۋ، قولىنان ءىس كەلەدى-اۋ دەگەن بىردە-بىر ادامدى قالىس قالدىرماي جۇمىسقا شىعاراتىن. قارا جەر حابار بەرمەسىن، ءوزىنىڭ ءدىنى قاتتى جىگىت ەدى، اناۋ-مىناۋ سىلتاۋعا قۇلاق اسپايتىن، اقىرىپ قالعاندا زارە-قۇتتى الاتىن. وعان دا كونبەسە جەر-جەبىرىڭە جەتىپ زىركىلدەپ ۇرىسقاندا، الاتاۋ اسىپ بەزەردەي قىلاتىن.
ول جىلدارى قاتشا كولحوزدىڭ كەڭسەسىن سىپىرۋشى بوپ ىستەۋشى ەدى. سول جۇمىسى ازداي-اق ناۋقان كەزدەرىندە مۇنى باستىق تەلەفوننىڭ قاسىنا كۇندىز-تۇنى بىردەي كەزەكشى ەتىپ وتىرعىزىپ قوياتىن. اۋدان، وبلىس، ەليەۆاتور بار-بارىنەن حابارلاسقاندارعا جاۋاپ بەرىپ وتىرۋ كەرەك. بىردە نەشە كۇن ۇيقىسى شالا بوپ قالجىراعان كۇيى باستىقتىڭ بولمەسىندەگى ديۆانعا جانتايسا، قاتىپ ۇيىقتاپتى دا قاپتى. ءبىر كەزدە تارس ەتكەن دىبىستان وياندى.
باستىق كەپ ستولدى قويىپ قالعان ەكەن.
— قارا باسسىن سەنى، قارا باسقىر، — دەدى زىركىلدەپ. — ءاي، سەنى مۇندا ۇيىقتاسىن دەپ وتىرعىزىپ قويىپ پا ەك؟!
— قيسايعانىم وسى الگىندە عانا ەدى...
— اتاڭنىڭ باسى... الگىندە عانا دەيدى عوي ۇيالماي. ءاي، مەن وسىندا قىرماننان تۋرا ساعات جارىم بويىنا بەزىلدەتىپ تەلەفون سوقتىم عوي... ءولىپ قالعان بولار دەپ ويلاپ ەم. قاراشى-ەي، ۇيالماي-قىزارماي، الگىندە عانا دەيدى. شاشىڭا اق كىرگەندە ءبۇيتىپ وتىرىك سويلەگەنشە ولسەڭشى!..
سىرىمنىڭ سوڭعى ءسوزى قاتشاعا قاتتى باتىپ كەتكەن. كوزىنەن ىستىق جاستىڭ قالاي ىرشىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى.
— ءوزىڭ ءول!.. و انا سىيلاپ كورمەگەن زاتسىز نەمە. سەنى دە باستىق دەپ اۋزىڭا قاراپ وتىرمىز-اۋ... ءاي، مەنىڭ شاشىمنىڭ اعىندا نە اكەڭنىڭ قۇنى بار؟! — قاتشا دا ءبىر ادامنان كەم تۇسپەس كوك دولىنىڭ ءوزى بولاتىن. ءدىر-دىر ەتىپ، كوزى جاساۋراپ قارعىستىڭ قارا قاپشىعىنىڭ اۋزىن اعىتىپ قويا بەردى. ەشكىم بەتىنە تىك كەلىپ كورمەگەن سىرىم كوزى شاتىناپ ستولىن قويعىلاپ اقىرىپ بوقتاعان.
— سەن كەمپىردى مە، وسىدان تەنتىرەتىپ جىبەرمەسەم...
— ادىرە قال، تەنتىرەتپەككە!.. ويباي، ارۋاق، ويباي، قۇداي، بارمىسىڭدار؟ اتىڭدار اجال وقتارىڭمەن مىنا كورگەنسىزدى!.. ويباي!.. ويباي...
مۇنان ءارى ايقايلاسىپ قاتشانى جەڭە الماسىن بىلگەن سىرىم كەڭسەدەن اتىپ شىعىپ، ماشيناسىنا وتىردى دا ءجۇرىپ كەتتى. جەر-كوكتى جۇلىپ، كەڭسە ىشىندە قارعانىپ-سىلەنىپ قاتشا قالدى.
ءدال سول كۇنى كەشكە قاراي بۇكىل اۋىلدى اياعىنان تىك تۇرعىزعان جامان حابار دا جەتكەن ەدى. اۋدانعا بارا جاتقان جولدا سىرىمنىڭ ماشيناسى استىق تارتقان ۇلكەن ماشينامەن سوقتىعىسىپ اپاتقا ۇشىراپتى. قاتتى ەكپىنمەن كەلە جاتىپ سوعىسقاندا كىشكەنە ماشينانىڭ باگى جارىلىپ سو كۇيى جانىپ كەتكەن كورىنەدى. ىشىندەگى شوفەر دە، سىرىم دا تۇك قالماي ورتەنگەن. بارىپ كورگەندەر:
— نەسىن ايتاسىڭ، ەسىل ازاماتتار سۇيەكتەرىنە دەيىن قالماي جانىپ كەتىپتى، تەك كۇلدەرىن عانا جيناپ الدىق، — دەپ كەلدى. ونان سوڭ سىبىرلاسا سويلەپ: — وي، اللا-اي، ءسىرا، ادامنىڭ جۇرەگى وتقا جانبايتىن بولسا كەرەك، سىرىمنىڭ جۇرەگى سو كۇيى ءبۇپ-بۇتىن كۇل ۇستىندە قىپ-قىزىل بوپ جاتىر ەكەن... — دەگەن.
قاتشا جامانات حاباردى ەستىگەن ساتتە نە بولعانىن بىلمەي ەسەڭگىرەپ وتىردى دا قالدى. ەرتەڭگى ءوزىنىڭ سىرىممەن ۇرىسقانى، ونى قارعاپ-سىلەگەنى ەسىنە تۇسكەندە، ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي زارە-قۇتى ۇشتى. «ويپىرماي، كيەم بار ەكەن-اۋ» — دەپ ويلاعان ءوزى جايلى. ازاماتتىڭ مەرت بولعانىنا قايعىرۋدان گورى ءوزىنىڭ سول «كيەلىگىنە» ءتانتى بولۋدان اسا الماعان. بۇگىن ويلاپ كورسە سونىڭ ءبارى دە كۇيكى كوڭىلدىڭ وزەۋرەگەن كۇيتى عانا ەكەن دە. سول سىرىم وبالى قانشا، جاقسى باستىق ەدى-اۋ. سونىڭ كەزىندە كولحوز قانداي گۇلدەنىپ كەلە جاتىر ەدى. شارۋاشىلىق داۋلەتتى، تابىس مول، كولحوزشىنىڭ تۇرمىسى قانداي كۇيلى ەدى. مارقۇم، ءوزى دە تىنىم كورمەيتىن، وزگەگە دە تىنىم بەرمەيتىن. مازاسىز ەدى، قاتال ەدى. سونىڭ ءبارى كولحوز ءۇشىن، كولحوزشى ءۇشىن ەكەن دە. كىم ۇعىپ، كىم باعالادى سونى؟! دۇنيە-اي، سول سىرىمدى دا اۋزى بارىپ قارعاپ-سىلەپ، باسىنا جاماندىق تىلەدى-اۋ... ەگەر سىرىمنىڭ كەزى بولسا، قۇداسى كەشەگى ءسوزدى ايتار ما ەدى؟ ساداعا كەتسىن. قايتا سىرىمنىڭ كەزىندە بۇلاردىڭ اۋىلىنا باسقا كولحوزدان كوشىپ كەلۋشىلەر كوپ ەدى عوي... «اتتەڭ، تاعى سونداي باستىق شىعار كۇن بولار ما؟! شىعار. نە بوپتى، ءبىز دە ەل ەمەسپىز بە؟!» — دەپ كۇبىرلەپ قويدى قاتشا...
ەرتەڭگى شاي ۇستىندە قاتشا ءوزىنىڭ ويلانعان-تولعانعان، كوڭىلىنە تۇيگەنىن ايتىپ كەتۋدى ءجون كوردى.
— قۇدا، — دەدى سابىرلى قاتۋ داۋىسپەن. — كەلگەننەن بەرى اۋىلدارىڭىزدى، ەلدەرىڭىزدى ارالاتىپ جاقسى سىي-سياپات كورسەتتىڭىزدەر. راقمەت! ءبىراز نارسەنى مەن دە اڭعاردىم. كەشە باستىقتارىڭىزدى دا كوردىم. ايتپاقشى، كورگەم جوق، داۋسىن، سويلەگەن ءسوزىن ەسىتتىم. جوق، قۇدا، مەنىڭ بالام بۇل كولحوزعا كەلمەيدى. كەلە قالعان كۇندە دە ىستەي المايدى. ءبىزدى بەكەرگە جىلى ورنىمىزدان قوزعاماڭىزدار. جامان بولسا دا، جاقسى بولسا دا قارشادايىمنان سول كولحوزدىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ بىرگە جاساسىپ كەلەم. اكەم دە، كۇيەۋىم دە سول كولحوزدا ەڭبەك ەتىپ ەدى. ەندى بۇگىن ناشارلاپ كەتتى، ارتتا قالدى، دەپ كوشە جونەلگەنىمىز بولمايتىن شارۋا... — كوزى كەلىنىنە تۇسكەن، ول كەشەگىدەي تاعى دا تومەن قاراپ وتىر ەكەن. — كەلىن تاعى ءبىراز كۇن وسىندا بولامىن دەسە ونىسىنا رۇقسات، — دەدى ونىڭ دا مىنا قىلىعىنا كەڭدىك جاساعانداي ۇنمەن.
اۋىلعا قايتار جولى ءىرىڭ كۇيگە تۇسكەن، جەر ۇستىمەي ەمەس، جەر استىمەن قايتقان قورلىق جولى ەدى. ماشيناسىنا وتىرعىزعان شوفەر تالاي جايدى ايتىپ، تالاي اڭگىمەنىڭ باسىن شالعان. ءبىراق قاتشا ونىڭ نە ايتقاندارىن ۇققان دا، ەستىگەن دە جوق، مەڭىرەيىپ مەلشيگەن حالدە وتىردى دا قويدى. كابينا تەرەزەسىنەن ىستىق اپتاپ كەلىپ تۇر. جانار مايدىڭ، كۇنسىگەن شاڭنىڭ ءيىسى جۇرەكتى لوبلىتادى. ءشوبى شابىلعان قىرات-قىرقالار، سابانى شاشىلعان مايا، كۇنى كەشە جىرتىلعان قارا پار — ءبار-بارىن شاڭعىتقان مۇنار تۇمشالاپ تۇر. اسپان دا، جەر دە سول ءبىر سۇرەڭسىز بوز مۇناردى اۋىرلاپ شارشاعان، تورىققان كەيىپتە ەدى. تەك اۋىل قاراسى كورىنگەن كەزدە عانا قاتشانىڭ وڭىنە جىلىلىق ەنىپ، بولار-بولماس كۇلكى جۇگىردى.
— ادىرە قالعىرلار، — دەدى تىستەنە كۇبىرلەپ.
شوفەردىڭ دا داۋسىن وسى كەزدە ەستىگەن.
— اپاي، ءسىز كونتۋجنىي ەمەسسىز بە، وسى؟. — دەپ كۇلىپ وتىر ەكەن ول.
You Might Also Like
-
مۇسىلمان رەنەسسانسى (ح ع.) داۋىرىندە مادەنيەتتىڭ قارقىندى وسۋىنە ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى ساۋاتتىلىقتىڭ سالىستىرمالى تۇردە كەڭ تارالۋى، اۋدارما قىزمەتى، قولجازبالار جيناۋ جانە جەكە قو...
-
التىن ادام — 1970 ج. باسىندا ەسىك قورعانىندا — ساقتار تايپاسىنىڭ جاس كوسەمىنىڭ زيراتى تابىلدى.
