التىن كيىمدى ادام
التىن ادام — 1970 ج. باسىندا ەسىك قورعانىندا — ساقتار تايپاسىنىڭ جاس كوسەمىنىڭ زيراتى تابىلدى.
قورعان قازبالارى قازاقستاندى 5 ع. زب مەكەن ەتكەن ەجەلگى تايپالاردىڭ مادەنيەتى، ونەرى، ءدىنى جايلى قۇندى دەرەكتەر بەردى.
التىن ادام — الماتى وبلىسىنداعى ەسىك قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى ەسىك وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىنداعى تەمىر داۋىرىنەن ساقتالعان ساق وباسىنان تابىلعان التىن كيىمدى ساق جاۋىنگەرىنىڭ مۇردەسى (5 عاسىر). 1969 – 1970 جىلى ارحەولوگ كەمەل اقىشيەۆ تاپقان. التىن ادام كيىمى 4 مىڭعا جۋىق التىن اشەكەيلەرمەن بەزەندىرىلگەن. اشەكەيلەر بارىس، بۇلان، تاۋتەكە، ارقار، ات، ءتۇرلى قۇس بەينەلەرىن بەرەتىن «حايۋانات ناقىشىندا» جاسالعان.
باس سۇيەكتىڭ سول جاعىنان جاھۇت تاستارمەن اشەكەيلەنگەن التىن سىرعا تابىلدى. باس كيىمى كەيىنگى قازاق كيىمى ۇلگىلەرىنە ۇقساس، بيىك، شوشاق توبەلى، ۇزىندىعى 70 سم شاماسىندا. موينىندا دوڭگەلەك جۇزىك سياقتى التىن القا، ءىش كويلەگى، كوكىرەگىنىڭ تۇسى، جەڭى التىن توعالارمەن ورنەكتەلگەن، ساۋساعىندا ەكى التىن جۇزىك، كامزولى قۇراستىرىلمالى اۋىر بەلبەۋمەن بۋىلعان. بەلبەۋگە اڭعا ۇقساس بەينەلەر، 16 توعا جاپسىرىلعان، وڭ جاعىندا قىزىل قىناپتى ۇزىن سەمسەر، سول جاعىندا التىن پلاستينالار جاپسىرىلعان قىنعا سالىنعان تەمىر قانجار – اقيناق، شالبار بالاعى دا التىن توعالارمەن اشەكەيلەنگەن. ەسىك وباسىنان الىنعان ارحەولوگيالىق مالىمەتتەرگە قاراپ، بۇل ادامنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 5 – 4 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەنى انىقتالدى. كيىم ۇلگىسى، جەرلەۋ ءراسىمى، التىن ادامنىڭ جەتىسۋ جەرىن مەكەندەگەن ساقتاردىڭ كورنەكتى ەلباسىنىڭ ۇلى نەمەسە جاس كوسەم، اسكەرباسى ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى.[3] كونە داۋىردەگى ماتەريالدىق مادەنيەت، ونەر، ميفولوگيا، ت.ب. سالالاردان مول دەرەك بەرەتىن التىن ادام سول كەزدەگى ساقتاردا مەملەكەتتىك وركەنيەت ەرتەدەن قالىپتاسقانىن دالەلدەيدى. التىن ادام – قازاقستاننىڭ ازاتتىق سيمۆولىنا اينالدى. ونىڭ تۇلعاسى الماتىنىڭ باس الاڭىنا ورناتىلدى، توبە بوركىندەگى قاناتتى تۇلپارلار بەينەسى ەلتاڭبامىزعا ەندى
²التىن ادامعا² تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك…
“مادەني مۇرا” باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ەسىك قورىق-مۇراجايىن اشۋعا بايلانىستى بىلتىر كۇزدە پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، “مادەني مۇرا” باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى قوعامدىق كەڭەس ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆتىڭ ارنايى كەلىپ، التىن ادام تابىلعان وڭىردە وتىرىس وتكىزىپ، جەر جاعدايىن ءوز كوزىمەن كورىپ قايتقانىن ءبىلىپ، شىنىمدى ايتسام، اسا قاتتى قۋاندىم. بۇل ماسەلە، مەنىڭشە، الدەقاشان كوتەرىلۋى كەرەك ەدى. “مادەني مۇرا” باعدارلاماسىنا بايلانىستى پرەزيدەنت ن.ءا.نازاربايەۆ: “تاريحي ەسكەرتكىشتەردى جاڭعىرتۋ جۇمىسى ەرەكشە ىجداھاتتىلىقتى تالاپ ەتەدى. بۇل – قۇرىلىس ەمەس، عىلىمي جۇمىس… ول جۇمىستاردىڭ بىتكەننەن كەيىنگى تاعدىرى قانداي بولماق؟ وتىرار سياقتى اشىق اسپان استىندا اشىق-شاشىق تاستاپ كەتەمىز بە؟”، – دەپ، قىنجىلا ەسكەرتكەن بولاتىن.
پرەزيدەنتتىڭ بۇل سوزىنەن، جاسىراتىنى جوق، بۇعان دەيىن جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق جۇمىستارعا كوڭىلى تولمايتىنى ايقىن اڭعارىلادى. الايدا ەلباسىنىڭ سول ەسكەرتپەسىن قاتاڭ باسشىلىققا العان-الماعانىمىز ءالى بەلگىسىز. اكادەميك دوسمۇحامەد كىشىبەكوۆ: “1969 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ ەسىك قالاسىنا جاقىن جەردەن بۇدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن “التىن ادام” تابىلدى. بۇل، الەم عالىمدارىنىڭ پىكىرىنشە، ەگيپەتتەگى تۋتانحاموننان كەيىنگى ەكىنشى ۇلكەن عىلىمي جەتىستىككە جاتاتىن جاڭالىق ەدى”، – دەيدى (“ەق”. 31.10.07). ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن سول “ەكىنشى ۇلكەن عىلىمي جاڭالىققا” لايىق ۇلتتىق شارا جاساي العان جوق ەدىك. ەندى، مىنە، “مادەني مۇرانىڭ” شاراپاتى بۇعان دا ءتيىپ، ول شارا ەكى جىل كولەمىندە جۇزەگە اساتىن بولىپ جاتسا جانە گازەت: “بۇل ىستە ءاربىر ۇساق-تۇيەككە دەيىن ءمان بەرىلۋى ءتيىس”، – دەپ، قامقور بولىپ جاتسا، قالاي قۋانباسسىڭ!
ءبىراق، سونىڭ جاقسى ءبىتۋىن دە وسى باستان جان-جاقتى ويلاستىرعان ءجون. ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى، مەنىڭشە، پرەزيدەنت ايتقانداي، مۇنىڭ “قۇرىلىس ەمەس، عىلىمي جۇمىس” ەكەنىن ەستە ۇستاۋ قاجەت. سوندىقتان، قورىق-مۇراجايدى سالۋ جۇمىسىمەن قابات ونىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جاعىن دا تەرەڭدەتۋگە ءتيىسپىز. سوندا عانا الەمدىك ءمانى بار تاريحي مۇراجايىمىزدى وزگەلەرگە لايىقتى دارەجەدە تانىتىپ، ءوز دەڭگەيىندە دارىپتەي الامىز. سول ىسكە ازدى-كوپتى كومەگى تيە مە دەگەن نيەتپەن بىرەر پىكىر ايتپاقپىز.
پرەزيدەنت “مادەني مۇراعا” قاتىستى وتىراردى مىسالعا كەلتىرسە، مەن بەسشاتىردى مىسالعا كەلتىرمەكپىن. التىن ادام ىلەنىڭ ءبىر جاعالاۋىنان تابىلسا، بەسشاتىر كەلەسى جاعىندا جاتىر. ءقازىر عالىمدار ەكەۋىن دە ساق ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشى دەيدى. بەسشاتىردا عالىم ك.اقىشيەۆتىڭ ايتۋىنشا، 26 شارشى كيلومەتر جەردى الىپ جاتقان 31 وبا بار. سونىڭ ون سەگىزىن 1957-1961 جىل ارالىعىندا عالىم كەمال اقىشيەۆ قازىپ، زەرتتەگەن. “بەسشاتىر ءقابىرى ءوز زامانىندا اعاشتان سالىنعان كۇردەلى قۇرىلىستاردىڭ بىرىنەن سانالعان. ول ءۇش بولىمنەن تۇرادى: ءدالىز، اۋىزعى بولمە، ءقابىر”، – دەي كەلىپ ( “ەرتەدەگى ەسكەرتكىشتەر ەلەسى”. الماتى، 1976. 31-بەت).، “بەسشاتىر ەسكەرتكىشى ىلە اڭعارىن مەكەندەگەن ساك-تيگراحاۋدالار توبىنا جاتاتىن تايپالاردىڭ قاسيەتتى گەرروسى بولعاندىعىنا (پاتشالارى مەن كوسەمدەرىن جەرلەيتىن ارنايى ورىن – ب.ن.) ەشقانداي داۋ جوق”، – دەپ تۇجىرىمدايدى (سوندا، 38-بەت). الايدا، ول وبالاردا زەرتتەيتىن ءقازىر ەشقانداي كەيىپ تە، زات تا جوق، تەك اشىق-شاشىق جاتقان تاستار مەن توپىراق قانا قالعان. ك.اقىشيەۆ ايتقان 6-وبانىڭ تۇبىندەگى “جالپى جيىنتىعى 55 مەتر” جەر استى جولىن ءقازىر ەشكىم كورسەتە دە، تۇسىندىرە دە المايدى، ويتكەنى ول ارادا وبانىڭ وڭكيگەن سىرتقى ۇيىندىسىنەن وزگە ەشتەڭە دە قالماعان. ال ستۋدەنت كەزىندە سول بەسشاتىر وبالارىن قازۋعا قاتىسقان، كەيىن ەسىك ماڭىنان التىن ادامدى تاپقان بەكەن نۇرمۇحانبەتوۆتىڭ ديپلوم جۇمىسىندا سول 6-وبانىڭ ىشكى جاعىن كورسەتەتىن فوتوسۋرەتتەر ساقتالعان.
ال ەندى ءوزى كورمەگەن، بىلمەگەن ادام وبانىڭ ىشكى قۇرىلىسىن ءدال وسىنداي ەتىپ ءقازىر قالپىنا كەلتىرە الا ما؟ كەلتىرگەن كۇندە دە، كونە بورەنەلەردى قايدان تابادى؟ ك.اقىشيەۆ بۇل وبالاردى ب.د.د.Vءىى-V عاسىردان ەرتەرەكتە سالىنعان دەپ ۇيعارادى (سوندا، 43-بەت). “ساقتاردىڭ تاستان، توپىراقتان تۇرعىزىلعان كىشىگىرىم وبالارىنىڭ ىلە اڭعارىنداعى تولىپ جاتقان ۇيسىندەردىڭ وبالارىنان ايىرماشىلىعى جوق”، – دەپ تۇجىرىمدايدى.
وسى تۇجىرىم ادامدى تەرەڭ ويعا قالدىرادى. بىرىنشىدەن، بۇل ەكى تايپانىڭ وبالارىندا نەگە ايىرماشىلىق بولمايدى؟ ونىڭ سەبەبى نە؟ ەكىنشىدەن، سوندا بۇل وبالاردىڭ قايسىسى ساقتىكى، قايسىسى ۇيسىندىكى ەكەنىن قالاي، قانداي عىلىمي جولمەن اجىراتامىز؟
بىرىنشىدەن، قىتايدىڭ “تاريحي جازبالارى” مەن “حاننامادا” ساقتار از ايتىلادى دا، كۇندەر مەن ۇيسىندەر جايى ءبىراز باياندالادى. “حاننامانىڭ” سوڭعى اۋدارماسىندا: “ءۇيسىن ەلى ۇلى كۇنبيدىڭ ورداسى چەكۇك ( بۇعان دەيىن “شىعۋ”، “چيگۋ” دەپ وقيتىن – ب.ن.) قالاسىندا… شىعىسى عۇنمەن، سولتۇستىك باتىسى قاڭلى، باتىسى داد-ۋان (بۇعان دەيىن “داۆان”، “داۋان” دەپ وقيتىن، قازىرگى پەرعانا – ب.ن.)، وڭتۇستىگى قالا-مەملەكەتتەرمەن ىرگەلەس. بۇل، تەگىندە، ساقتاردىڭ اتا قونىسى ەدى، كەيىن ۇلى نۇكىستەر (بۇرىن “ۇلى يۋەجى”، “ۇلى يوزى”، “ۇلى ءيۇزى” دەپ وقيتىن – ب.ن.) ساقتاردى تالقانداپ، ولاردىڭ حانىن قۋىپ جىبەردى. ساقتاردىڭ حانى وڭتۇستىككە كەتىپ، بولور تاۋلارىنان ءارى اسىپ كەتكەن سوڭ، بۇل جەرگە ۇلى نۇكىستەر ورىن تەۋىپ الدى. كەيىن كەزەك اينالىپ، ءۇيسىننىڭ كۇنبيى ۇلى نۇكىستەردى تالقاندادى. ۇلى نۇكىستەر باتىستاعى باكتريا ەلىنە قاراي جوسىپ، باكتريا حانىن باجاعىنا اينالدىردى. سونىمەن، ءۇيسىن كۇنبيى ول جەرلەردى قايتا باسىپ قالدى. ۇيسىندەردىڭ اراسىندا ساقتار مەن ۇلى نۇكىستەردىڭ ءناسىلى بولاتىندىعىنىڭ سەبەبى، مىنە، وسى”، – دەلىنىپتى (“جۇڭگو جىلنامالارىنداعى قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى”. “حانناما. باتىس ءوڭىر” (2) تاراۋى. “ونەر” باسپاسى، 2006. 158-بەت).
وسىندا تاعى بىلاي دەلىنگەن: “ساقتار بىتىراڭقى قونىستاندى دا، بولشەكتەنىپ، بىرنەشە مەملەكەت بولىپ كەتتى” (سوندا، 152، 153-بەت).
بۇل وقيعالاردىڭ ورىن الىپ وتىرعان ۋاقىتى – ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى زامان. دەمەك، ب.د.د. ەكىنشى عاسىردان بەرى بۇل ارانى ۇيسىندەر، ال وعان دەيىن ساقتار مەن يۇزىلەر، ياعني نۇكىستەر مەكەندەگەن.
ەندى ودان ءارى تەرەڭدەپ كورەلىك. قازاقتىڭ التى ارىستان تۇراتىن حالىق ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. تەك، وكىنىشتىسى، سول ارىستىڭ نە قىلعان ارىس ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. بىلگىسى كەلگەن كىسىگە ول سونشالىق قيىن دا ەمەس. سەبەبى، كەز كەلگەن شەجىرەشى شالدان سۇراساڭ، اقارىستان اناۋ، جانارىستان بالەنشە، بەكارىستان تۇگەنشە تارايدى دەپ زاۋلاتا جونەلەدى. ال ونىڭ دۇرىسى اق ارىس، جان ارىس، بەك ارىس ەكەنىنە سونى اتا-باباسىنان بەرى ايتىپ كەلە جاتقان شالداردىڭ ءوزى دە، ونى ەستىگەن ءبىز دە ءمان بەرمەي قايتالاپ كەلەمىز. ويتكەنى، قازاقتا ەجەلگى تاريح تا، دەرەكتى تاريح تا جوق، ءبارى اڭىز دەپ، اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ ۇيرەنىپ كەتكەمىز. جانە سولاي دەپ ۇيرەتكەندەر دە مولشىلىق. ال ەندى ارىس جونىندە تاريحي دەرەكتەر نە دەيدى؟
تاريحي دەرەكتەر ارىستىڭ شىن مانىندە تاريحي تۇلعا ەكەنىن تولىق جانە ەش كۇمان قالدىرماي دالەلدەيدى. تەك “ساق” دەگەندى ەۋروپالىقتاردىڭ “سكيف” دەيتىنىن، ال كەي عالىمنىڭ ساق پەن سكيفتى ەكى باسقا تايپا دەپ سانايتىنىن سانادا ۇستاعان ءجون.
تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇپكى تاريحى جازىلىپ قالعان قىتايدان باسقا تاعى ءبىر ەل – گرەكيا. ولار نەگىزىنەن ساق-سكيفتەر تۋرالى اسا مول تاريحي دەرەك قالدىرعان. ونداعى الدىمەن جۇگىنەتىنىمىز – “تاريحتىڭ اتاسى” دەپ الەم تانىعان گەرودوت. ول بىلاي دەيدى: “سكيفتەر دە باسقا حالىقتار ءتارىزدى جاتجەرلىك ءسالت-داستۇردى قابىلداماۋعا تىرىسادى ءارى ولار وزگە حالىقتاردان گورى ەلليندەر داستۇرىنەن بارىنشا قاشقاقتايدى. بۇل اناحارسيس پەن سكيل تاعدىرىنان انىق بايقالادى. اناحارسيس كوپتەگەن ەلدى ارالاپ، ءوزىنىڭ كەرەمەت اقىلدىلىعىمەن كوزگە ءتۇستى. قايتار جولدا ول گەللەسپونت ارقىلى ءجۇزىپ كەلە جاتىپ، كيزيككە توقتايدى. ناق وسى كۇنى كيزيكتىكتەر قۇداي-انانىڭ قۇرمەتىنە سالتاناتتى مەرەكە وتكىزىپ جاتقان بولاتىن. اناحارسيس ايەل قۇدايعا، ەگەر ول ۇيىنە امان-ەسەن جەتسە، ونىڭ قۇرمەتىنە كيزيكتىكتەردەن كورگەن ءدىني جورالاردىڭ ءبارىن جاساپ قۇرباندىق بەرەتىندىگىن جانە سالتاناتتى مەرەكە وتكىزەتىندىگىن ايتىپ انت بەرەدى. سكيفياعا كەلگەن سوڭ اناحارسيس قۇپيا تۇردە گيلەياعا بارىپ (بۇل جەر احيللەس ات ويناتۋ الاڭىندا ورنالاسقان، ءارقيلى اعاش تۇرلەرىنە باي قالىڭ ورماندى مەكەن)، ءوزى كيزيكتە كورگەن ءدىني جورا سالتاناتىن تۇگەل جاسايدى… مۇنى كورىپ قويعان ءبىر سكيف دەرەۋ ساۆليي پاتشاعا جەتكىزدى. وسى جەرگە كەلىپ، ءاناحارسيستىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن كوزىمەن كورگەن پاتشا ونى ساداقپەن اتىپ ءولتىردى… اناحارسيس سكيف پاتشاسى ءيدانفيرستىڭ نەمەرە اعاسى، گنۋردىڭ ۇلى، ليكتىڭ نەمەرەسى، سپارگاپيفتىڭ شوبەرەسى بولعان. ەگەردە اناحارسيس شىنىندا وسى پاتشانىڭ اۋلەتىنەن شىققان بولسا، ونى تۋعان اعاسىنىڭ ولتىرگەندىگىن ءبارى ءبىلىپ قويسىن. ويتكەنى، يدانفيرس ءساۆلييدىڭ ۇلى، ال ءاناحارسيستى ساۆليي ولتىرگەن (“قازاق تاريحىنان”. گەرودوت. الماتى، 2004. 108-بەت).
“سكيف نەمەسە جات جەردەگى دوس” اتتى شىعارماسىندا لۋكيان بىلاي دەيدى: “سكيفيادان افينىعا ەللين مادەنيەتىن اڭساپ كەلگەن العاشقى ادام اناحارسيس ەمەس، ودان بۇرىن كەلگەن توكساريد اقىلدى ءارى ادەمىلىكتى ۇناتاتىن، ەڭ جاقسى مىنەز-قۇلىق پەن ادەپ-عۇرىپتى ۇيرەنۋگە قۇشتار جان بولاتىن. ءوز وتانىندا توكساريد كيىز قالپاقتى “مۇراقتىلار” اتتى پاتشا رۋىنان ەمەس، قاراپايىم حالىقتان، ياعني ەكى وگىزى مەن كيىز ءۇيى عانا بار ادامدار قاتارىنان شىققان. بۇل توكساريد اياعىندا سكيفياعا قايتىپ ورالا الماي، افينىدا ءولدى” (“قازاق تاريحىنان”. لۋكيان “تاڭدامالى” كىتابىنان. الماتى، 2004. 133-بەت). لۋكيان ودان ارى بىلاي دەيدى: “جات جەرگە كەلگەن ءارى ءوزى ۆارۆار اناحارسيس، ارينە، العاشقى كەزدە ەشتەڭەگە تۇسىنبەگەندىكتەن،.. نە ىستەرىن بىلمەدى: …ءوز ءتىلىن تۇسىنەتىن ەشكىمدى كەزدەستىرە الماي، ەندى تەك افينىنى ءبىر كورىپ شىعىپ، كەمەگە قايتا ءمىنىپ، بوسپورعا كەرى ءجۇزىپ كەتۋگە، ودان ءارى ونشا الىس ەمەس سكيفياسىنا، ۇيىنە ورالۋعا نىق شەشىم قابىلداعان بولاتىن. وسىنداي جاعدايدا جۇرگەن اناحارسيس كەنەت قالانىڭ “قۇمىراشىلار” بولىگىندە، ناق ءبىر قولتىعىنان دەمەۋگە كەلگەن قۇدايداي، وسى توكساريدكە تاپ كەلەدى. توكساريدتى ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ وتاندىق پىشىمىندەگى كيىم ەلەڭ ەتكىزدى؛ سودان كەيىن ارينە، ول ءاناحارسيستىڭ ءوزىن تانىدى، ويتكەنى ول تەكتى اۋلەتتەن شىققان جانە اتاعى جەر جارعان سكيف بولاتىن” (سوندا، 134-بەت). “توكساريد اناحارسيسكە سكيفشە بىلاي دەپ ءتىل قاتتى:
– جاڭىلماسام، سەن داۋكەت ۇلى اناحارسيس بولارسىڭ؟..
– ال سەن، بەيتانىس جان، مەنى قايدان بىلەسىڭ؟
– مەن دە سول وڭىردەن شىققانمىن، – دەپ جاۋاپ بەردى ول، – مەنىڭ اتىم توكساريد. الايدا سەن تانيتىنداي تەكتى تۇقىمنان ەمەسپىن.
– نەگە بىلمەيمىن، مەن توكساريد تۋرالى ەستىگەنمىن، – دەدى اناحارسيس… – ەندەشە، ءبىلىپ قوي، – دەدى اناحارسيس، – مەن سەنى ۇستاز تۇتىپ، سەنىڭ گرەكياعا دەگەن قۇشتارلىعىڭنان وت الىپ، ونى كورۋگە قۇمارتتىم” (سوندا، 135-بەت).
ال ديوگەن لاەرتسكيي “اتاقتى فيلوسوفتاردىڭ ءومىرى، ىلىمدەرى مەن ناقىل سوزدەرى تۋرالى” كىتابىنىڭ “اناحارسيس” دەگەن تاراۋىندا بىلاي دەپتى: “اناحارسيس – سكيف، گنۋردىڭ ۇلى جانە سكيف پاتشاسى كادۋيدىڭ باۋىرى، اناسى جاعىنان ەللين، سوندىقتان ەكى ءتىلدى بىلەدى. ول سكيفتەر مەن ەلليندەردىڭ قاراپايىم تۇرمىستاعى جانە سوعىس كەزىندەگى سالتى تۋرالى 800 جول ولەڭ جازعان. جات جەردى كەزگەن اناحارسيس سكيفتەرگە ورالدى، تۋعاندارىن ەللينشە ءومىر سۇرۋگە ۇيرەتپەك بوپ،.. الايدا دەگەنىنە جەتە الماي، قاۋىرسىن جەبەدەن اجال تاۋىپ، ءوزى ولسە دە، ءسوزى قالدى ماڭگىلىك” (سوندا،168-بەت). “كەمە تابانىنداعى تاقتاي قالىڭدىعى ءتورت-اق ەلى ەكەنىن ەستىگەندە، ول: “كەمەدەگىلەر مەن ءولىمنىڭ اراسى ءتورت-اق ەلى”، – دەپتى… تىرىلەر مەن ولىلەردىڭ قايسىسى كوپ دەگەن سۇراققا ول: “تەڭىزدە ءجۇزىپ جۇرگەندەردى قاي جاعىنا قوسامىز؟” – دەپ، قارسى سۇراقپەن جاۋاپ قايتارىپتى” (سوندا، 169-بەت).
گەرودوت ب.د.د. 484 جىلى، ياعني اناحارسيستەن كەيىن ءبىر جارىم عاسىردان سوڭ دۇنيەگە كەلگەن، ال لۋكيان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ءىى عاسىرىندا، ديوگەن عىلىمعا Vءىى عاسىردا عانا بەلگىلى بولعان ادام، سوندىقتان ولاردىڭ دا جازۋىندا ازدى-كوپتى اۋىتقۋلار بولۋى زاڭدى. ماسەلەن، گەرودوت پەن ديوگەن ءاناحارسيستى گنۋردىڭ ۇلى دەسە، لۋكيان داۋكەت ۇلى دەيدى. الايدا، گرەكتەردىڭ ءاناحارسيستى سونشاما زامان بويى بىرىنەن كەيىن ءبىرى جازىپ، ايتىپ، ۇلگى ەتىپ قۇرمەتتەپ كەلگەنىنە تاڭ قالاسىڭ.
گەرودوت ايتىپ وتىرعان گەللەسپونت قازىرگى داردانەل بۇعازى، كيزيك سول تەڭىز جاعاسىنداعى قالا، ال گيلەيا دەگەنى قازىرگى پولەسيە، دنەستردىڭ بويى بولسا، وندا گەرودوت ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى V عاسىردا سكيفتەر قارا تەڭىز بويىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بولىپ شىعادى. ولاي بولسا، ولار بۇل اراعا ودان دا ەرتەرەكتە، ب.د.د. V عاسىردان بۇرىنىراق كەلۋى دە مۇمكىن.سوندا ساقتار ب.د.د. V عاسىردان بۇرىن قارا تەڭىز بويىن دا، جەتىسۋدى دا بىردەي مەكەندەپ كەلگەن بە؟ جۇڭگو جىلنامالارى ساقتاردىڭ ءبىر كەزدە شىعىستان باتىسقا جانە وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي جىلجىعانىن جازادى دا، سول جىلجۋدىڭ ءدال قاي كەزدەن قاي كەزگە دەيىن جۇزەگە اسقانىن انىقتاپ ايتپايدى. ال مىنا گرەك وقىمىستىلارىنىڭ جازعانى سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ تۇر عوي. ەندەشە، جەتىسۋداعى ب.د.د. V عاسىرعا جاتاتىن وبانى ساق كوسەمىنىڭ وباسى دەۋ كۇماندى ەمەس پە؟
ەندى وسى ساقتار مەن اناحارسيس تۋرالى ءوزىمىزدىڭ قازاق شەجىرەسىنەن دە پىكىر قاۋزاپ كورەلىك. الدىمەن قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ اتاسى ماتاي جازىپ كەتكەن اتا شەجىرەگە جۇگىنەيىك.
“ارىستىڭ ءوز اتى انارىس بولعان دەسەدى. شەشەسى ەركەلەتىپ ارىس اتاپ كەتىپتى. ول ءىلىمدى ەۋروپا ەلدەرىندە الىپ، كوپ عۇمىرىن وتكىزىپ، ءوز ەلىنە كەلگەندە، ون ەكى-اق جىل تۇرىپتى. ول ارتىنا ءپالسافا قالدىرعان. جازبا مايقى زامانىنا دەيىن كەلگەن ەكەن. سول زامانداعى ءبىر جەر سىلكىنىستە ول توپىراق استىندا قالعان. ارىس اقىن دا، احۋن دا ادام بولعان. ەۋروپادا كورگەن ونەگەسىنىڭ جاقسى جاقتارىن وزدەرىنىڭ پاتشالىعىنا كىرگىزۋگە ۇمتىلعان. ول ءوزىنىڭ تۋعان اعاسىمەن وسى جونىندە كەلىسە الماي مەرت بولعان… ونىڭ كوپ ولەڭى ساقتالعان ەكەن، ول دا جەر سىلكىنگەندە قۇرىعان. ارىس ەۋروپانى ءوز تۋىسقانى توقسارى ديۋانامەن بىرگە ارالاعان. پاتشانىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگىن ايتامىن دەپ، تۋىسقانىنا جاقپاعان” ( “ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن”. الماتى، 1993. 36-بەت).
وسى سالىستىرۋلاردىڭ وزىنەن دە گرەكتەردىڭ اناحارسيس دەپ وتىرعانى ءبىزدىڭ ارىس بابامىز ەكەنى اڭعارىلادى. دەگەنمەن، انىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن تاعى ءبىر قوسىمشا دەرەك كەلتىرگەننىڭ ارتىقتىعى بولماس. 2004 جىلى “ارۋنا” باسپاسى ءبىر توپ اۆتور جازعان “دريەۆنيي كازاحستان” اتتى كىتاپ شىعاردى، ونىڭ ساراپتاماشىسى – تاريحشى، اكادەميك بولات كومەكوۆ. سوندا: “ساقتار – قازاق حالقىنىڭ باباسى”، – دەپ جانە ءاناحارسيستىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى ب.د.د. 620-555 جىل دەپ كورسەتكەن (30-31-بەت). “اناحارسيس (انارىس)” دەگەن تاراۋدا: “اناحارسيس، انارىس-ساكسكيي ۋچەنىي. جيل ۆ V11-1V ۆۆ.ن.ە. ۆ يستوريي يزۆەستەن كاك “سكيف اناحارسيس”، – دەپ كورسەتكەن (سوندا، 46-47-بەت). وسىدان كەيىن گەرودوت جازىپ كەتكەن ءاناحارسيستىڭ قازىبەك بەك ايتىپ وتىرعان ارىس-انارىس بابامىز ەكەنىنە ءقايتىپ كۇماندانۋعا بولادى؟ ال بۇدان كەيىن ساقتاردىڭ قازاققا بابا تايپا ەكەنىن قالاي مويىنداماسسىڭ؟ تاريح دەگەننىڭ ءوزى وسىنداي-وسىنداي دالەلدەردىڭ باسىن بىرىكتىرگەننەن بارىپ قۇرالماي ما؟
اتا شەجىرە بويىنشا جۇماننان ارىس، ارىستان اق، پان، جان، بول، بەك، بال دەگەن التى ۇل تۋىپ، سودان التى ارىس قازاق تاراعان. “العاش اتالعان ەكى ۇل جىلقى كەزەگىنە كەتىپ، ءتاڭىر تاۋىنىڭ تۇبىندە مۇزداپ دۇنيە سالىپتى. اق التاۋدىڭ ۇلكەنى ەكەن. ودان بالا قالىپتى. پان ۇيلەنبەگەن، ودان تۇياق بولماپتى. جەتىسۋدا قاڭتاردان كەيىنگى ايدى قازاقتار اقپان نەمەسە ەكى اعايىندى دەيدى. اعايىندى اق پەن پان ولگەن اي، ايتپەسە، اعايىندى ەكى جىگىت ولگەن اي ەكى اعايىندى اتانعان”، – دەيدى (“ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن”. الماتى، 1993. 36، 37-بەت). ال ءقازىر بۇكىل قازاق “ەكى اعايىندى” دەگەندى ۇمىتىپ، بۇل ايدى اقپان دەپ اتاپ جۇرگەمىز جوق پا؟
سوندا اناحارسيس دەپ جۇرگەنىمىز ءوزىمىزدىڭ ارىس بابامىز بولسا، ول ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا، ب.د.د. 612 جىلى ءتاڭىر تاۋدىڭ تۇبىندە تۋىپ، 547 جىلى دنەستردىڭ بويىندا ولگەن بولسا، وندا ساقتار ب.د.د. Vءىى عاسىرعا دەيىن جەتىسۋ جەرىن مەكەندەپ، ب.د.د. Vءى عاسىردا قارا تەڭىز بويىنا اۋعان بولىپ شىقپاي ما؟
ونىڭ ۇستىنە جەتىسۋدا تەك ساق وبالارى عانا ساقتالعانداي سويلەيمىز، ال بۇل ارانى ون عاسىرعا جۋىق مەكەن ەتكەن ءۇيسىن مەملەكەتىنەن دە ءبىر بەلگىلەر قالۋى ءتيىس ەمەس پە؟ قاراپ وتىرساق، عالىم ابدەش تولەۋبايەۆتان وزگە ءۇيسىن وباسىن ناقتى زەرتتەگەن ەشكىم جوق، بارلىق عالىم تەك ساق وبالارىن عانا زەرتتەپ كەلگەن بولىپ شىعادى. سويتە تۇرا ساق پەن ءۇيسىننىڭ ادام جەرلەۋ ءادىسى ۇقساس دەگەن تۇجىرىم جاساي سالادى. ارينە، ءۇيسىن ساقتىڭ ۇرپاعى بولسا، ەكەۋىنىڭ ادەت-عۇرپى، ءسالت-داستۇرى نەگە ۇقساس بولماسىن؟! ءقازىر جاسى 80-نەن اسىپ وتىرعان قارت ۇستاز، بىرنەشە كىتاپ جازعان ساۋاتتى، كەگەن وڭىرىندەگى جالاۋلى دەگەن جەردە تۋىپ-وسكەن ءادىلحان زىقايەۆ دەگەن اعامىز: “ءبىزدىڭ جاس كۇنىمىزدە وسى قورعان دەپ جۇرگەندەرىڭدى ۇلكەن كىسىلەر “ءۇيسىن وبا” نەمەسە “ءۇيسىن توبە” دەۋشى ەدى”، – دەيدى. وسىنداي اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان ءسوزدى ەلەمەي-ەسكەرمەي، “ءۇيسىن وبالاردىڭ ىشىندە جاتقاندار – ساقتار” دەۋىمىز قالاي بولادى؟
ءسوز ورايى كەلىپ تۇرعان سوڭ، ايتا كەتەيىك، ءبىزدىڭ كەيبىرىمىز: “عۇن دەگەندى قازاق تاريحشىلارى شىعارىپ الىپ ءجۇر، ونداي حالىق جوق، ونىڭ ءوز اتى سيۋڭنۋ”، – دەپ، ال ءار ەلدىڭ تاريحشىلارى ءبىرى “حۋن”، ەكىنشىسى “عۇن” نەمەسە “گۋن”، ءۇشىنشىسى “ھۇن” دەپ ءارقايسىسى ءارتۇرلى اتاپ جۇرگەن حالىق تا ساقتىڭ ۇرپاعى، ونىڭ دۇرىس اتى “قۇن” بولۋى مۇمكىن ەكەنىن دە وسى ارادا ەسكەرتە كەتكەنىمىز ءجون سياقتى. سەبەبى، بىرىنشىدەن، العاشقى دىبىسى “ع”-دان باستالاتىن ەجەلگى اتاۋ ءسوز قازاق تىلىندە جوق دەسە دە بولادى، ال “عاشىق”، “عايبات”، “عارىش”، “عالام” سەكىلدى سوزدەر اراب ءتىلىنىڭ ىقپالىمەن بەرتىندە پايدا بولعان، سوندىقتان بۇل تايپانىڭ ءوز اتى “عۇن” ەمەس، “قۇن” بولۋ كەرەك، سەبەبى “ق” دىبىسى ەجەلدەن ايتىلىپ كەلە جاتقان اتا دىبىسىمىز. ەكىنشىدەن، جوعارىدا ايتىلعان اتا شەجىرە: “جان دەگەن كىسىدەن ار، قۇن دەگەن ەكى بالا بولىپتى… قازىرگى ارعىن دەپ جۇرگەنىمىز – وسى ەكى ۇلى ادامنىڭ التى بالاسىنان تاراعان ۇرپاق. ولاردىڭ بىرىگىپ ارعىن اتالۋى التايعا اۋعان زاماننان قالعان”، – دەيدى”. (“ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن”،1993. 46-بەت). ۇشىنشىدەن، “ارقۇن” ءسوزىن “ارعىن” دەپ ۇندەستىك زاڭىنا سايكەس وزگەرتىپ ايتۋ – ۇلتتىق داعدىمىزعا ءتان قۇبىلىس. تورتىنشىدەن، 1253-1255 جىل ارالىعىندا موڭعولياعا كەلىپ قايتقان گ.رۋبرۋك: “بۇل جەردە ارگون دەپ اتالاتىن حالىق بار، ول ەكى رۋدان تۇرادى: ارگون تەندۋك رۋىنان جانە مۋحاممەدكە تابىناتىن، وزگەلەردەن گورى كورىكتى جانە اقىلدىراق، كوبىنە ساۋدامەن اينالىساتىن تەندۋكتەردەن”، – دەيدى ( “قازاق تاريحىنان”، الماتى، 2004. “شىعىس ەلدەرىنە ساياحات”، 1993. 85-بەت). رۋبرۋك ول ايماقتىڭ اتىن سەندۋك (تەندۋك) دەپ كورسەتەدى. ال ول اتاۋ ءماشھۇر شەجىرەسىندەگى سۇيىندىك، بەگەندىك، شەگەندىك دەيتىن اتالاردى ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەدى. بەسىنشىدەن، جۇڭگو تاريحىندا ۇيسىنگە كومەكتەسكەن گۇن تايپاسىن اتا شەجىرە ارگىن دەپ اتايدى. وسىلاردى ەسكەرسەك، ارعىندار قۇن تايپاسىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەنىنە كۇمان قالمايدى. التىنشىدان، اتا شەجىرەنىڭ تاراتۋى بويىنشا، قۇن دا، ارعىن (ارقۇن) دا ارىس بابامىزدىڭ جان دەگەن بالاسىنان تاراعان، ياعني جان ارىس تۇقىمى بولىپ تابىلادى. “ەجەلگى ءۇيسىن ەلى” كىتابىندا شادىمان احمەت ۇلىنىڭ: “ات ۇستىندە ساداق تارتۋدى عۇندار ساقتاردان ۇيرەنىپتى”، – دەپ دالەلدەيدى ءبىرسىپىرا عالىمدار”، – دەگەن پىكىرى دە بۇل ويىمىزدى دالەلدەي تۇسەدى (4-بەت). سوعىس ونەرىن اعايىن اعايىننان ۇيرەنبەگەندە، كىمنەن ۇيرەنەدى؟ جەتىنشىدەن، ب.د.د. 530 جىلى كير پاتشانى جەڭگەن ساق-ماسساگەت توميريس پارسىلارمەن اراكس وزەنىنىڭ بويىندا سوعىسادى. وزەننىڭ اتى ارىستان تاراعان ار مەن اقتىڭ ءۇرپاعى مەكەندەگەن سوڭ سولاي اتالعان بولار دەپ ويلاۋعا دا قاقىمىز بار ەمەس پە؟ سەگىزىنشىدەن، گەرودوت: “…سكيفى نازىۆايۋت امازونوك “ەوروپاتا”، چتو پو-ەللينسكي وزناچاەت مۋجەۋبييسى؛ “ەور” ۆەد زناچيت مۋج، ا “پاتا” ۋبيۆات”، – دەيدى (“يستوريا”. لەنينگراد، 1972.219-بەت). “ەور” دەگەنىمىز ەكى جارىم مىڭ جىلدان كەيىن دە ءالى “ەر” اتالىپ، كۇيەۋ دەگەندى بىلدىرەدى، ال “پاتا” ءسوزى “وپات” دەگەندى ەسكە تۇسىرەدى. ال ونى ارابتان ەنگەن ءسوز دەپ ءجۇرمىز. 2،5 مىڭ جىل بۇرىن ارابتار ساق تىلىنە قالاي اسەر ەتەدى؟ الدە مۇرات ادجي ايتىپ جۇرگەندەي، و باستا تۇرىكتەردەن اراب تىلىنە، ودان وزىمىزگە قايتا ەنگەن ءسوز بە؟ الدە “قاراسى باتتى”، “كۇنى باتتى” دەگەندەگى “باتتى” ءسوزىنىڭ ارعى توركىنى “پاتا” دەگەنگە ۇقساس ايتىلدى ما ەكەن؟ قالاي بولعاندا دا، ب.د.د. V عاسىردا ساقتار ايەلدىڭ كۇيەۋىن “ەر” دەسە، قازاقتار بۇگىن دە “ەر” دەيدى. ءوستىپ و زاماندا دا، بۇ زاماندا دا ءبىر تىلدە سويلەگەن ەلدى بىر-بىرىنەن بولەك ەل دەۋگە ءقايتىپ تاريحشىلاردىڭ اۋزى بارادى؟
وسىنشاما سايكەسىپ تۇرعان دەرەكتەردى كوزگە ىلمەۋ تاريحقا ءمان بەرمەۋمەن بىردەي ەمەس پە؟ ال ەگەر كوزگە ىلسەك، ءارىس-اناحارسيستىڭ ساق ەكەنىنە، ال ءبىزدىڭ تىكەلەي ساقتىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزگە قانداي كۇمان قالادى؟
سونىمەن، ساق، قۇن، ءۇيسىن – ۇشەۋى دە ءبىر تۇقىمنان تاراعان ۇرپاق بولسا، ارينە، ولاردىڭ ادەت-عۇرپى دا، ءسالت-داستۇرى دە، ونىڭ ىشىندە ولىكتى جەرلەۋ ءراسىمى دە بىردەي بولۋى زاڭدى. ەندەشە، ەسىك وباسىنان تابىلعان التىن ادامدى ساق دەپ كەسىپ ايتا المايمىز. بۇل كۇمانىمىزدى كۇردەلەندىرە تۇسەتىن تاعى مىنانداي جاعدايلار بار.
الدىمەن، ەسىك ماڭىنداعى التىن ادام ارنايى عىلىمي جۇمىس ناتيجەسىندە ەمەس، كەزدەيسوق تابىلدى. سوندىقتان ول ءۇستىرت زەرتتەلىپ، بەسشاتىرداعىداي ەڭ قۇرىماسا وبانىڭ ىشكى قۇرىلىسىن ەلەستەتۋگە كومەكتەسەتىن قاراپايىم فوتوسۋرەتتەر دە تۇسىرىلگەن جوق. بەسشاتىر وبالارىنا، ىشكى-سىرتقى كەيبىر ۇقساستىقتارىنا بولا ساق داۋىرىنە جاتقىزا سالىندى. ەشكىم ول ارادان تابىلعان زاتتاردى تارباعاتايدىڭ تەرىسكەيىندەگى ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەگەن عالىم ابدەش تولەۋبايەۆ قۇساپ ەكى بىردەي شەت ەلدىڭ عىلىمي لابوراتورياسىنا جىبەرىپ، قاي عاسىر، قاي زاماننىڭ ەسكەرتكىشى ەكەنىن ارنايى انىقتاپ جاتپادى.
ەكىنشىدەن، ەسىك وباسىنان ەكى ادامنىڭ ءمايىتى شىققان. ك.اقىشيەۆ ول جايىندا: “بىزگە ەسىك قورعانىنداعى ەكى بەيىت ءبىر مەزگىلدە پايدا بولعان دەگەن وي كەلدى، سەبەبى، ەكى بەيىتتىڭ دە ۇستىنە ۇيىلگەن توپىراق ءبىر، وعان كومىلگەن ادامدار سۇيەگى دە توپىراقتىڭ استىندا جاتىر، ولاي بولسا، ولار نە ءبىر سەميانىڭ ادامدارى، نە جاقىن قانداستىق قاتىناستارى بار ادامدار… بىزدىڭشە، ورتالىق بەيىتتەگى جەرلەنگەن ادامنىڭ قىرىنان جەرلەنگەن ادامعا قاراعاندا قوعامدىق ورنى جاعىنان ماڭىزدىراق ەكەندىگى داۋسىز”، – دەيدى (“ەرتەدەگى ەسكەرتكىشتەر ەلەسى”. الماتى. 1976. 13-بەت). ال مۇنى قازاقتىڭ قاراپايىم تىلىمەن ايتساق، ءبىرى حان دا، ەكىنشىسى – حانزادا.
ۇشىنشىدەن، جۇڭگو ەلىندە شىققان “ەجەلگى ءۇيسىن ەلى” كىتابى: “كۇنبيدىڭ ون نەشە ۇلى بار. باسقا ۇلدارىنا قاراعاندا ورتانشى ۇلى داتلۇق … داتلۇقتىڭ اعاسى مۇراگەر حانزادا بولىپ تاعايىندالعان ەدى… ونىڭ سەمزەۋ دەگەن ۇلى بولعان، دۇنيەدەن ەرتە قايتقان مۇراگەر حانزادا كوزى جۇمىلاردا كۇنبيگە: “ءۇيسىن تاعىنىڭ مۇراگەرى سەمزەۋ بولسىن”، – دەپ تىلەك قويعان ەدى… كۇنبي دۇنيەدەن كوشكەن سوڭ، ونىڭ تاعىنا سەمزەۋ وتىردى. سەمزەۋ دەگەن – لاۋازىمى. ءوز اتى – كۇنسۇي بي. كۇنبي – حاننىڭ اتاعى، ءوز اتى لاپكوك ەدى”، – دەيدى (ءۇرىمجى. 2005. 249، 250، 251-بەت). ءدال وسى كىتاپتاعى “ءۇيسىن تۋرالى جالپى شولۋ” دەگەن ماقالاسىندا نىعمەت مىڭجان ۇلى: “ءۇيسىن ەلجاۋ ءبيدىڭ ون ۇلى بولعان… كۇنبيدىڭ تاق مۇراگەرى ەرتە قايتىس بولىپ كەتىپ، ونىڭ ءجونشى (كۇنسۇي) بي دەگەن بالاسى جەتىم قالادى… ءجونشى ءبيدى… ەلجاۋ بي تاق مۇراگەرى ەتىپ بەكىتەدى”، – دەپ جازادى (17-بەت). ال جوعارىدا ايتقان اتا شەجىرە: “جالپى، ەلساۋ اتامىز بەس ايەلىنەن 23 بالا كورىپ، سونىڭ ونى تىرەپ تۇرا قالىپتى… نۋلى اتامىز اكەسى ەلساۋدان بۇرىن جاستاي جيىرما ەكى جاسىندا كەتىپتى… نۋلىنى قاتتى ارداقتاپ، ءۇش قاراشقا قويىپتى. وسىدان كەيىن-اق ەلساۋدىڭ دا دەنساۋلىعى بولماپتى… ەلساۋ بي دۇنيە سالىپ، وسىدان 1980 جىل بۇرىن (ب.د.د. 104 جىل – ب.ن.) قايتقان سوڭ، ونىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق تاققا وتىرعان سانجار – جونشە نار جۇڭگو قىزدارىنا قۇمارلاۋ بولىپ”، – دەيدى (ق.تاۋاسار ۇلى، “ءتۇپ-تۇقياننان…”.1993. 43-بەت). بۇل ءۇش پىكىر دە ءبىر جەردەن توعىسادى. تەك ن.مىڭجان ۇلى سەمزەۋ تاققا كۇنبي ولگەن سوڭ، قازىبەك بەك كۇنبيدىڭ كوزى تىرىسىندە-اق وتىردى دەيدى جانە 22 جاستاعى نۋلىنى ءۇش قاراشقا جەرلەگەنىن، اكەسىنىڭ دە ۇزاماي دۇنيە سالعانىن ايتادى. ال ءۇش قاراشىمىز سول ەسىك قالاسىنىڭ ءۇستى. باس قاراش اسى جايلاۋىنىڭ باتىس بەتىندە، ورتا قاراش پەن كىشى قاراش تۇرگەن وزەنىنىڭ بويىنداعى سايدا. وسىنىڭ ءبارىن بىرىكتىرە قاراساق، التىن ادامىمىز نۋلى حانزادا، ال “ورتالىق بەيىتتەگى” “قوعامدىق ورنى ماڭىزدىراق” ادام ەلساۋ كۇنبيدىڭ ءوزى بولىپ شىقپاي ما؟
تورتىنشىدەن، 2005 جىلى 14 جەلتوقساندا سول كەزدەگى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مامبەت قويگەلدييەۆ: “ءبىز ەندى تاريحي قاتەلىكتى تۇزەتۋىمىز كەرەك. ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادامدى ءبىز وسىعان دەيىن ساق، ونىڭ ىشىندە ساق-تيگراحاۋد دەپ كەلدىك قوي. قىتايدىڭ جىلنامالىق دەرەكتەرى مەن ونداعى عالىمداردىڭ تاريحي مالىمەتى بۇل التىن ادامنىڭ ءۇيسىن، ءۇيسىن قوعامىنىڭ ادامى ەكەنىن بۇلتارتپاي دالەلدەيدى… التىن ادام – …ءۇيسىن بەكزاداسى!” – دەگەن مالىمدەمە جاساعان بولاتىن (“جاس الاش”، 15.12.05.)
بەسىنشىدەن، التىن ادامنىڭ ءۇيسىن حانزاداسى ەكەنىن العاش جورامالداعان جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايەۆ بولاتىن. “وسى ارادا كەمەل اقىشيەۆ قازعان ەسىك قورعانىنداعى “التىن كيىمدى حانزادا” سول ۇلى كۇنبيدىڭ ۇلى ەمەس پە ەكەن دەگەن وي ۇشىعى قىلت ەتە قالادى. ونىڭ جاس مولشەرى جيىرمانىڭ ار جاق، بەر جاعى دەپ ايتىلىپ ءجۇر”، – دەيدى ول ءوزىنىڭ “دۋلىعا” اتتى ەكى تومدىق تاريحي زەرتتەۋلەرىندە (الماتى، 1994.1-توم. 292-بەت).
عىلىمداعى ءبىر قاتەلىك، دەر كەزىندە تۇزەلمەسە، كەيىن دالەلدەنۋى وتە قيىن كوپ قاتەلىكتى تۋدىرارى داۋسىز. التىن ادامنىڭ ءۇيسىن ەمەس، ساق بولىپ جانە ساقتىڭ قازاققا قاتىسى جوق حالىق بوپ قالۋىن قالايتىن، ول تابىلعان جەردى قازاق جەرى دەگىسى كەلمەيتىن ىشكى-سىرتقى كۇشتەردىڭ بار ەكەنىنە ءبىز كوز جۇمىپ قاراماۋعا ءتيىسپىز. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جۇڭگو ءتىلىن جەتىك بىلەتىن عالىم ءنابيجان مۇقامەتحان ۇلى “ءۇيسىن مەملەكەتى جونىندە” اتتى ماقالاسىندا: “دەمەك، ءقازىر جۇڭگو تاريحشىلارىندا ءوزىنىڭ جانە ءوز ەلىندە قالىپتاسقان ۇستانىمدى نەگىزسىز وزگەرتۋ بايقالادى”، – دەۋى ءبىزدى قاتتى ساقتاندىرۋى ءتيىس (“جاس الاش”، 04.03.04). بۇعان ەجەلدەن اتالىپ كەلە جاتقان “عۇندى” ءبىر كەزدە “سيۋڭنۋ” دەپ، “ءيۇزىنى” “جۋ-جى” دەپ، ءقازىر “نۇكىس” دەپ، ەلجاۋ دەپ وقىلىپ كەلگەن كۇنبيدى لاپكوك، مودە-مۇدەنى باقتۇع دەپ، تاعى باسقا تولىپ جاتقان اتاۋدى جاپپاي وزگەرتىپ جازا باستاعانى دا دالەل. سونىڭ ءبارىن كورە-بىلە تۇرىپ ءبىزدىڭ جايباراقات ءجۇرىپ جاتقانىمىز عىلىمعا ءمان بەرمەۋشىلىك ەكەنى ءسوزسىز.
سونىمەن، ەسىك قورىق-مۇراجايىنىڭ عىلىمي نەگىزىن دۇرىستاپ جاساۋ ءۇشىن، الدىمەن سول التىن اداممەن بىرگە تابىلعان بىر-ەكى زاتتى باسقا ەكى مەملەكەتتە بىر-بىرىنە قاتىسسىز جاعدايدا عىلىمي-تەحنيكالىق ادىسپەن قاي زاماننىڭ دۇنيەسى ەكەنىن انىقتايتىن زەرتتەۋ جاساتۋ قاجەت.
سونان سوڭ ەسىك قورىق-مۇراجايىنىڭ قۇرامىنا ءبىرىنشى كەزەكتە كونە تالعار قالاسىنىڭ ورنىن ەمەس، ەسىك قورعانىنىڭ قاسىنداعى راحات اۋىلىنىڭ تەپسەڭىندە جاتقان قالا ورنىن قوسىپ، الدىمەن سونى اشقان ءجون. سەبەبى، ونى ەرتەدەگى ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ استاناسى شىعۋ قالاسىنىڭ ورنى دەگەن عىلىمي بولجاۋلار بار. ەگەر ول قالانىڭ شىعۋ ەكەنى دالەلدەنسە، وندا التىن ادامنىڭ ءۇيسىن ەكەنى دە وز-وزىنەن دالەلدەنەدى. التىن ادامدى تاپقان بەكەن نۇرمۇحامەتوۆ ەسىك ماڭىنداعى “پاتشالار قورعانىندا” بۇرىن 600-700 وبا بار ەدى، ءقازىر 60-70ء-ى عانا قالدى دەيدى. ال 600-700 وباعا ەل بيلەۋشىلەرى قۇرىعاندا 6-7 عاسىر بويى جەرلەنۋى ءتيىس. سونشاما ۋاقىت ءبىر جەرگە باسشىلارىن جەرلەگەن ەل سونشاما ۋاقىت سول ارانى تۇراقتى مەكەن ەتۋگە دە ءتيىس. ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان وبادان تابىلعان حان مەن حانزادا دا، ءسوز جوق، سول كونە قالادا ءومىر سۇرگەن ادامدار. ال ونى ارحەولوگيالىق جولمەن دالەلدەۋ – وتە مادەنيەتتى ەلدىڭ ۇلەسى. ءبىز سول ۇلەستى ۇنەمى بولاشاققا سىرعىتا بەرمەۋىمىز كەرەك.
اتا شەجىرەدەگى: “ەل استاناسى ءۇش قاراش استىنداعى شىعۋ قالاسى ەدى”، – دەگەن ءسوز دە (“ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن”. 45-بەت) شىندىق پەن بولجامنىڭ اراسىن ءبىرجولا انىقتاپ، وسىنداي عىلىمي-ارحەولوگيالىق زەرتتەۋدى جەدەل تۇردە جۇرگىزۋگە شاقىرادى.
سيسەنباي دجان ح.دوسپانوۆا اتىنداعى جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپ 5 «ب» سىنىپ وقۋشىسى
عىلىمي جەتەكشىسى، تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى بايماعامبەتوۆ ەرلان رۋسلان ۇلى
You Might Also Like
