كاناينالىم مۇشەلەرى
سىنىبى: 8 سىنىپ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «كاناينالىم مۇشەلەرى» (پرەزەنتاسياسىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: اعزانىڭ ىشكى ورتا مۇشەلەرىن ەسكە تۇسىرە وتىرىپ، قاناينالىم جۇيەسى مۇشەلەرىمەن تانىسۋ، ونىڭ ىشىندە جۇرەك، قانتامىرلار جانە ولاردىڭ قۇرلىسى، قىزمەتتەرىمەن تانىسۋ.
تاربيەلىك: وزدىگىنەن ىزدەنىمپازدىق، بىلىمدىلىك، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ادامگەرشىلىك داعدىلارىن تاربيەلەي وتىرىپ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ، ءوز ويىن ايتا وتىرىپ، وزگەنى دە تىڭداي بىلۋگە، العان ءبىلىمىن ومىرگە قولدانا بىلۋگە تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: جاڭا ماتەريالدى قابىلداي وتىرىپ، ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، قايتا جاڭعىرتۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ءادىسى: جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ، تەست سۇراقتارى، كورنەكىلىكتەر كورسەتۋ، وزىندىك جۇمىس.
كورنەكىلىگى: «جۇرەكتىڭ قۇرىلىسى»، «قان تامىرلارىنىڭ تيپتەرى»، «قاناينالىم» دەگەن كەستەلەر، جۇرەكتىڭ قۇراستىرمالى ۇلگىسى، سۋرەتتەر، عالىمداردىڭ پورترەتتەرى، ەلەكتروندى وقۋلىقتان ۇزىندىلەر،، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى – ۇيىمداستىرۋ.
ءىى – ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
«جىلدام جانە دۇرىس» سۇراق - جاۋاپ.
1. قان اعزادا قانداي قىزمەت اتقارادى؟
2. فاگوسيتوز قانداي قۇبىلىس، «فاگوسيت» قانداي جاسۋشاعا جاتادى؟
3. يممۋنيتەت دەگەنىمىز نە؟
4. قان توپتارى.
قان توپتارى
ونىڭ قانىن قابىلدايتىن توپتار
وعان قانىن بەرەتىن توپتار
ءى توپ
ءىى توپ
ءىىى توپ
ءىV توپ
5. ليمفوسيتتەر قانداي قىزمەت اتقارادى؟
6. قاناينالىم دەگەنىمىز نە؟
7. ەۆوليۋسيا بارىسىندا ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ىشىنەن، بالىقتاردان سۇتقورەكتىلەرگە دەيىن،
جۇرەكتىڭ قۇرىلىسى قالاي وزگەرگەن؟
8. ترومبوسيتتەر مەن قاننىڭ ۇيۋ ۇدەرىسى.
9. مىنا سۋرەتتە نەنى كورىپ تۇرسىڭدار؟
10. جيتس - تەن قالاي ساقتانۋعا بولادى؟
ءىىى – جاڭا تاقىرىپ.
جاندى موتور سىنبايدى،
كۇنى – ءتۇنى تىنبايدى.
كەيدە ونىڭ ءجۇرىسىن
دارىگەرلەر تىڭدايدى. (جۇرەك)
تارام - تارام ءبىر عالام،
ايقىش - ۇيقىش شىرعالاڭ.
تولعان اعىس توقتاسا،
جوعالادى بىرگە ادام. (قان تامىرلار)
جۇرەكتىڭ ورتاشا سالماعى:
جاڭا تۋعان نارەستەدە – 20گ.
ەر ادامداردا – 350گ.
ايەل ادامداردا – 250گ.
كولدەنەڭ جولاقتى بۇلشىقەت ۇلپاسىنان تۇرادى
جۇرەكتىڭ قۇرىلىسى:
2جۇرەكشە 2قارىنشا
تۇتاس قالقا ارقىلى ەكى بولىككە بولىنەدى.
جۇرەكشەلەر مەن قارىنشالار جاقتاۋلى قاقپاقشامەن ءوزارا بايلانىستى بولادى.
وڭ جاق جۇرەك بولىگىندە ءۇش جاقتاۋلى قاقپاقشا.
سول جاق جۇرەك بولىگىندە قوس جاقتاۋلى قاقپاقشا (ميترالدى).
جاقتاۋلى قاقپاقشالار تەك قارىنشا جاققا قاراي اشىلادى. بۇعان ءبىر ۇشى – قاقپاقشا جاقتاۋىنا، ەكىنشى ۇشى قارىنشا قابىرعاسىن بەكىگەن ءسىڭىر جىپشەلەرى سەبەپ بولدى.
جۇرەك قۋىستارىنان قاننىڭ اعۋ باعىتتارى:
قان جۇرەكشەدەن قارىنشالارعا قارىنشادان ارتەريا قانتامىرلارىنا قاراي اعادى.
سىرتىن دانەكەر ۇلپاسىنان تۇراتىن جۇقا قابىق پەريكارد قاپتايدى.
جۇرەك قابىرعاسى 3 قاباتتان تۇرادى
ەپيكارد ميوكارد ەندوكارد
جۇرەكتىڭ سىرتىن قاپتايدى ىشكى قاباتىن جانە جۇرەك قاقپاقشالارىن تۇزەدى
كولددەنەڭ بۇلشىق ەت ۇلپاسىنان تۇزىلگەن
قان تامىرلار تۇرلەرى:
ارتەريا (قىزىلتامىر)
قاندى جۇرەكتەن مۇشەلەرگە ۇلپالارعا تاراتادى
كاپيلليارلار (قىلتامىر)
بارلىق مۇشەلەردى تورلايدى، قان باياۋ اققاندىقتان قابىرعالارى ارقىلى ۇلپالارعا
وڭاي وتەدى
ۆەنا
(كوكتامىر)
مۇشەلەر مەن ۇلپالاردان كومىرقىشقىل گازىنا، زات الماسۋ ونىمدەرىنە، گورموندارعا قانىققان قاندى جۇرەككە تاسىمالدايدى
تۇجىرىمداۋ
جۇرەك ءتورت قۋىستى.
جۇرەكشەلەر مەن قارىنشالار جاقتاۋلى قاقپاقشامەن ءوزارا بايلانىستى بولادى.
سول جاق قارىنشا مەن قولقا، وڭ جاق قارىنشا مەن وكپە ارتەرياسى شەگىندە ايشىق ءتارىزدى قاقپاقشالار بولادى.
جۇرەك قابىرعاسى 3 قاباتتان تۇرادى: ەپيكارد، ميوكارد، ەندوكارد.
قان تامىرلار: ارتەريالار، ۆەنالار، كاپيلليارلار.
ءىV – بەكىتۋ.
1. جۇرەكتىڭ قۇرىلىسىن اتاپ بەرىڭدەر.
2. جۇرەك نەمەن قاپتالعان؟ جۇرەك قابىنان بولىنەتىن سۇيىقتىقتىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
3. تەرميندەرمەن جۇمىس.
1. _______________ قاناينالىم جۇيەسىنىڭ ورتالىق مۇشەسى.
2. جۇرەكتىڭ قابىرعاسى ___________________ تۇرادى.
3. جۇرەكتەن قاندى اكەتەتىن قانتامىرلار ___________ دەپ اتالادى.
4. ەڭ ءىرى ارتەريا قانتامىرى - ______________ دەپ اتالادى.
5. ______________ قابىرعالارى جاقسى جەتىلگەن.
6. جۇرەكشەلەردەن قارىنشالارعا قاننىڭ ءوتۋىن ___________ رەتتەيدى.
7. قاننىڭ ارتەريادان قارىنشاعا كەرى وتۋىنە كەدەرگى______________ جاسايدى.
8. جۇرەكتەگى_____________ قاندى تەك ءبىر باعىتتا وتكىزەدى.
9. جۇرەكتەگى قاقپاقشالار_________________ قاباتىنان تۇزىلگەن.
10. جۇرەكتىڭ قالىڭ بۇلشىقەتتى قاباتى____________ دەپ اتالادى.
جاۋابى:
1. جۇرەك - قاناينالىم جۇيەسىنىڭ ورتالىق مۇشەسى.
2. جۇرەكتىڭ قابىرعاسى 3 قاباتتان تۇرادى.
3. جۇرەكتەن قاندى اكەتەتىن قانتامىرلار ارتەريالار دەپ اتالادى.
4. ەڭ ءىرى ارتەريا قانتامىرى - اورتا دەپ اتالادى.
5. سول جاق قارىنشانىڭ قابىرعالارى جاقسى جەتىلگەن.
6. جۇرەكشەلەردەن قارىنشالارعا قاننىڭ ءوتۋىن جاقتاۋلى قاقپاقشالار رەتتەيدى.
7. قاننىڭ ارتەريادان قارىنشاعا كەرى وتۋىنە ايشىق قاقپاقشالار كەدەرگى جاسايدى.
8. جۇرەكتەگى قاقپاقشالار قاندى تەك ءبىر باعىتتا وتكىزەدى.
9. جۇرەكتەگى قاقپاقشالار ەندوكارد قاباتىنان تۇزىلگەن.
10. جۇرەكتىڭ قالىڭ بۇلشىقەتتى قاباتى ميوكارد دەپ اتالادى.
4. سايكەستەندىرۋ تەستى:
سۇراقتار
دۇرىس جاۋاپتار
كىلت سوزدەر
1. قاندى مۇشەلەردەن جۇرەككە تاسىمالدايدى
2. قان قىسىمى شامالى
3. دەنەنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە تارالادى
4. قان قىسىمى جوعارى
5. ادام شاشىنان 50 ەسە جىڭىشكە
6. قانتامىرلارىنىڭ قابىرعاسى قالىڭ ءارى سەرپىمدى
7. قورەكتىك زاتتار، وتتەك، كومىرقىشقىل گازى وڭاي وتەدى
8. ۇساق مايدا قانتامىرلار
9. قاقپاقشالار قايدا پايدا بولادى؟
10. كوپشىلىگى تەرەڭدە بۇلشىقەتتەردىڭ اراسىندا جاتادى
ا) ارتەريالار
ءا) ۆەنالار
ب) قىلتامىرلار
V. قورىتىندىلاۋ.
سىناق.
1. ءىى توپتاعى قاندى قۇيۋعا بولادى:
ا) تەك ءى توپقا؛
ۆ) ءى، ءىى توپتارعا؛
س) ءىى، ءىىى توپتارعا؛
د) ءىىى، ءىV توپراعا؛
ە) ءى، ءىVتوپتارعا.
2. ارتەريا قان تامىرى:
ا) تەك قانا ارتەريا قانىن جەتكىزەدى؛
ۆ) تەك قانا ۆەنا قانىن جەتكىزەدى؛
س) قاندى مۇشەلەردەن جۇرەككە جەتكىزەدى
د) جۇرەكتەن شىعاتىن قاندى مۇشەلەرگە جەتكىزەدى.
3. ەريتروسيتتىڭ بۇزىلۋى جۇرەدى:
ا) كوك باۋىردا؛
ۆ) سۇيەكتىڭ قىزىل كەمىگىندە؛
س) ليمفا تۇيىندەرىندە؛
د) ۇيقى بەزدەرىندە؛
ە) سۇيەكتىڭ سارى كەمىگىندە.
4. بۇل دارۋمەننىڭ جەتىسپەۋىنەن قانازدىق كەزىندە وتتەگىنىڭ گەموگلوبينمەن بايلانىسى تومەندەيدى:
ا) ۆ3؛
ۆ) ۆ2؛
س) ۆ6؛
د) ۆ12؛
ە) س.
5. لەيكوسيتتەردىڭ نەگىزگى قىزمەتى:
ا) قورەكتىك؛
ۆ) تىنىس الۋ؛
س) تاسىمالداۋ؛
د) قان ۇيۋعا قاتىسۋ؛
ە) قورعانىش.
6. جارادان اققان ءىرىڭ – ول:
ا) كلەتكا ارالىق زاتتار؛
ۆ) ۇلپا سۇيىقتىعى؛
س) ولگەن لەيكوسيتتەر، ۇلپالار، كلەتكالار؛
د) ولگەن ەريتروسيتتەر، ۇلپالار؛
ە) ولگەن ترومبوسيتتەر، ۇلپالار، كلەتكالار.
7. يممۋنيتەت بولمايدى:
ا) تۋا بىتكەن:
ۆ) جۇرە پايدا بولعان؛
س) تابيعي؛
د) جاساندى؛
ە) بەيتاراپ.
8. ورگانيزمنىڭ انتيدەنەنى جاساۋ قابىلەتتىلىگى ورگانيزمدە قالىپتاستىرادى:
ا) ترومب تۇزەلۋدەن ساقتاۋدى؛
ۆ) ىشكى ورتانىڭ تۇراقتىلىعىن؛
س) يممۋنيتەتتى؛
د) ءفيبريننىڭ فيبرينگە اينالۋى؛
ە) ءپروترومبيننىڭ ترومبينگە اينالۋىن.
9. ليمفا قان اينالۋ جۇيەسىنە كەلىپ قۇيادى:
ا) ارتەريا ارقىلى وڭ جاق قۇلاقشاعا؛
ۆ) ۆەنا ارقىلى وڭ جاق قۇلاقشاعا؛
س) ارتەريا ارقىلى سول جاق قۇلاقشاعا؛
د) ۆەنا ارقىلى سول جاق قۇلاقشاعا؛
ە) كاپيلليار ارقىلى وڭ جاق قۇلاقشاعا.
10. بوگدە كلەتكالاردى تانۋمەن جويۋعا جاۋاپ بەرەتىن لەيكوسيتتەر:
ا) ت - ليمفوسيتتەر؛
ۆ) ۆ - ليمفوسيتتەر؛
س) بازوفيلدەر؛
د) ەوزينوفيلدەر؛
ە) نەيتروفيلدەر.
«سەن بىلەسىڭ بە.»
بۇل بولىمدە عالىمدار، قاندى زەرتتەۋدە قانداي ۇلەس قوسقانىن ايتۋ كەرەك.
مەچنيكوۆ يليا يليچ (1845 - 1916) – ورىس بيولوگ، ەمبريولوگ جانە يممۋنولوگ.
ۋيليام گارۆەي (1578 - 1657)، اعىلشىن دارىگەر، فيزيولوگ، ەمبريولوگ.
انتوني ۆان ليەۆەنگۋك – گوللانديالىق عىلىمي ميكروسكوپيانىڭ نەگىزىن قالاعان جاراتىلىس زەرتتەۋشى.
مارچەللو مالپيگي (Marcello Malpighi)(1628 - 1694) –يتاليان دارىگەرى، بيولوگ جانە اناتوم.
لاندشتەينەر كارل (Landsteiner) (1868 - 1943) - اتاقتى اۆستريالىق يممۋنولوگ.
«قۇپيا ساندار»
مىنا سانداردىڭ ماعناسىن اش..
90 % قانداعى سۋدىڭ مولشەرى
300 گ جۇرەكتىڭ سالماعى
120 كۇن ەريتروسيتتەردىڭ تىرشىلىك ەتۋ ۇزاقتىعى.
0، 9 % NaCI قانداعى مولشەرى
4، 5 - 5 ملن 1ءممى ەريتروسيتتەر سانى
6 - 9مىڭ/مم3 لەيكوسيتتەر سانى
5 ليتر اعزاداعى قان مولشەرى
«دەڭگەيلى تاپسىرما»
ءىىى – دەڭگەي.
قاناينالىم مەن قان جۇيەسىن زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى قالاي اتالادى؟
قانتامىرلار نەشە توپقا بولىنەدى؟
ءىى – دەڭگەي.
جۇرەكشە مەن قارىنشانىڭ بۇلشىقەت قاباتتارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟
جۇرەكتە قانداي قاباتتار بار؟ ءارقايسىسىن تولىق سيپاتتاڭدار.
ءى – دەڭگەي.
قالىپتى جاعدايدا جۇرەك 1مينۋت ىشىندە ورتا ەسەپپەن 5 ل قاندى تامىرلارعا ايداسا، 1 ساعاتتا جانە 1 تاۋلىكتە قانشا مولشەردە قان ايدايدى
1مينۋت ىشىندە دەنەدەگى قان جۇرەك ارقىلى ەكى رەت وتەدى. سوندا تاۋلىگىنە قانشا رەت وتەدى؟
3. قالىپتى جاعدايدا جۇرەك ورتا ەسەپپەن 1مينۋتتا 70رەت جيىرىلىپ - كەڭەيەتىن بولسا، 1تاۋلىكتە قانشا رەت سوعادى؟
جاۋاپتار:
1. 60چ5=300 رەت، ياعني1ساع. 300رەت. 300رەچ24ساع. =7200ليتر، ياعني 1تاۋلىكتە 7200ليتر قان ايدايدى.
2. 60مينچ2=120رەت، ياعني 1ساع - 120رەت
120چ24=2880رەت، ياعني 1تاۋلىكتە - 2880رەت
3.: 60چ70=4200رەت، ياعني1ساع.=4200رەت 4200چ24ساع.=100800رەت، ياعني 1تاۋلىكتە – 100800رەت
«ەسىڭدە ساقتا»
جۇرەك – جالقاۋلىقتى، ەنجارلىقتى سۇيمەيتىن مۇشە. كۇندەلىكتى وي ەڭبەگىمەن شۇعىلدانۋ بارىسىندا ءۇزىلىس جاساپ، دەنە ەڭبەگىمەن، سپورتپەن، ءۇي شارۋاسىمەن شۇعىلدانىپ وتىرسا، ادامنىڭ ەڭبەك ەتۋ قابىلەتى ارتىپ، ءوزىن سەرگەك سەزىنەتىن بولادى. قازىرگى كۇنى دالەلدەر بويىنشا ادامنىڭ اقىلدىعى ونىڭ قيمىل ارەكەتىمەن تۇسىندىرىلەدى. قوزعالىس بولماعان جاعدايدا قان اينالۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسى بۇزىلادى. ال قاناينالۋ اعزانى قانمەن وتتەك، ەنەرگيا، گليۋكوزا، ت. ب. زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەدى. قان اينالۋ جۇيەسى شىنىعۋدى قاجەت ەتەدى. دەنساۋلىقتى بۇزىلعاننان كەيىن ەمەس، بۇزىلماي تۇرىپ ويلاۋ كەرەك.
VI – ۇيگە تاپسىرما: § 36. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
جۇرەك قۇرىلىسىنىڭ سۋرەتىن سالۋ.
VII – باعالاۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «كاناينالىم مۇشەلەرى» (پرەزەنتاسياسىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: اعزانىڭ ىشكى ورتا مۇشەلەرىن ەسكە تۇسىرە وتىرىپ، قاناينالىم جۇيەسى مۇشەلەرىمەن تانىسۋ، ونىڭ ىشىندە جۇرەك، قانتامىرلار جانە ولاردىڭ قۇرلىسى، قىزمەتتەرىمەن تانىسۋ.
تاربيەلىك: وزدىگىنەن ىزدەنىمپازدىق، بىلىمدىلىك، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ادامگەرشىلىك داعدىلارىن تاربيەلەي وتىرىپ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ، ءوز ويىن ايتا وتىرىپ، وزگەنى دە تىڭداي بىلۋگە، العان ءبىلىمىن ومىرگە قولدانا بىلۋگە تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: جاڭا ماتەريالدى قابىلداي وتىرىپ، ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، قايتا جاڭعىرتۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ءادىسى: جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ، تەست سۇراقتارى، كورنەكىلىكتەر كورسەتۋ، وزىندىك جۇمىس.
كورنەكىلىگى: «جۇرەكتىڭ قۇرىلىسى»، «قان تامىرلارىنىڭ تيپتەرى»، «قاناينالىم» دەگەن كەستەلەر، جۇرەكتىڭ قۇراستىرمالى ۇلگىسى، سۋرەتتەر، عالىمداردىڭ پورترەتتەرى، ەلەكتروندى وقۋلىقتان ۇزىندىلەر،، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى – ۇيىمداستىرۋ.
ءىى – ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
«جىلدام جانە دۇرىس» سۇراق - جاۋاپ.
1. قان اعزادا قانداي قىزمەت اتقارادى؟
2. فاگوسيتوز قانداي قۇبىلىس، «فاگوسيت» قانداي جاسۋشاعا جاتادى؟
3. يممۋنيتەت دەگەنىمىز نە؟
4. قان توپتارى.
قان توپتارى
ونىڭ قانىن قابىلدايتىن توپتار
وعان قانىن بەرەتىن توپتار
ءى توپ
ءىى توپ
ءىىى توپ
ءىV توپ
5. ليمفوسيتتەر قانداي قىزمەت اتقارادى؟
6. قاناينالىم دەگەنىمىز نە؟
7. ەۆوليۋسيا بارىسىندا ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ىشىنەن، بالىقتاردان سۇتقورەكتىلەرگە دەيىن،
جۇرەكتىڭ قۇرىلىسى قالاي وزگەرگەن؟
8. ترومبوسيتتەر مەن قاننىڭ ۇيۋ ۇدەرىسى.
9. مىنا سۋرەتتە نەنى كورىپ تۇرسىڭدار؟
10. جيتس - تەن قالاي ساقتانۋعا بولادى؟
ءىىى – جاڭا تاقىرىپ.
جاندى موتور سىنبايدى،
كۇنى – ءتۇنى تىنبايدى.
كەيدە ونىڭ ءجۇرىسىن
دارىگەرلەر تىڭدايدى. (جۇرەك)
تارام - تارام ءبىر عالام،
ايقىش - ۇيقىش شىرعالاڭ.
تولعان اعىس توقتاسا،
جوعالادى بىرگە ادام. (قان تامىرلار)
جۇرەكتىڭ ورتاشا سالماعى:
جاڭا تۋعان نارەستەدە – 20گ.
ەر ادامداردا – 350گ.
ايەل ادامداردا – 250گ.
كولدەنەڭ جولاقتى بۇلشىقەت ۇلپاسىنان تۇرادى
جۇرەكتىڭ قۇرىلىسى:
2جۇرەكشە 2قارىنشا
تۇتاس قالقا ارقىلى ەكى بولىككە بولىنەدى.
جۇرەكشەلەر مەن قارىنشالار جاقتاۋلى قاقپاقشامەن ءوزارا بايلانىستى بولادى.
وڭ جاق جۇرەك بولىگىندە ءۇش جاقتاۋلى قاقپاقشا.
سول جاق جۇرەك بولىگىندە قوس جاقتاۋلى قاقپاقشا (ميترالدى).
جاقتاۋلى قاقپاقشالار تەك قارىنشا جاققا قاراي اشىلادى. بۇعان ءبىر ۇشى – قاقپاقشا جاقتاۋىنا، ەكىنشى ۇشى قارىنشا قابىرعاسىن بەكىگەن ءسىڭىر جىپشەلەرى سەبەپ بولدى.
جۇرەك قۋىستارىنان قاننىڭ اعۋ باعىتتارى:
قان جۇرەكشەدەن قارىنشالارعا قارىنشادان ارتەريا قانتامىرلارىنا قاراي اعادى.
سىرتىن دانەكەر ۇلپاسىنان تۇراتىن جۇقا قابىق پەريكارد قاپتايدى.
جۇرەك قابىرعاسى 3 قاباتتان تۇرادى
ەپيكارد ميوكارد ەندوكارد
جۇرەكتىڭ سىرتىن قاپتايدى ىشكى قاباتىن جانە جۇرەك قاقپاقشالارىن تۇزەدى
كولددەنەڭ بۇلشىق ەت ۇلپاسىنان تۇزىلگەن
قان تامىرلار تۇرلەرى:
ارتەريا (قىزىلتامىر)
قاندى جۇرەكتەن مۇشەلەرگە ۇلپالارعا تاراتادى
كاپيلليارلار (قىلتامىر)
بارلىق مۇشەلەردى تورلايدى، قان باياۋ اققاندىقتان قابىرعالارى ارقىلى ۇلپالارعا
وڭاي وتەدى
ۆەنا
(كوكتامىر)
مۇشەلەر مەن ۇلپالاردان كومىرقىشقىل گازىنا، زات الماسۋ ونىمدەرىنە، گورموندارعا قانىققان قاندى جۇرەككە تاسىمالدايدى
تۇجىرىمداۋ
جۇرەك ءتورت قۋىستى.
جۇرەكشەلەر مەن قارىنشالار جاقتاۋلى قاقپاقشامەن ءوزارا بايلانىستى بولادى.
سول جاق قارىنشا مەن قولقا، وڭ جاق قارىنشا مەن وكپە ارتەرياسى شەگىندە ايشىق ءتارىزدى قاقپاقشالار بولادى.
جۇرەك قابىرعاسى 3 قاباتتان تۇرادى: ەپيكارد، ميوكارد، ەندوكارد.
قان تامىرلار: ارتەريالار، ۆەنالار، كاپيلليارلار.
ءىV – بەكىتۋ.
1. جۇرەكتىڭ قۇرىلىسىن اتاپ بەرىڭدەر.
2. جۇرەك نەمەن قاپتالعان؟ جۇرەك قابىنان بولىنەتىن سۇيىقتىقتىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
3. تەرميندەرمەن جۇمىس.
1. _______________ قاناينالىم جۇيەسىنىڭ ورتالىق مۇشەسى.
2. جۇرەكتىڭ قابىرعاسى ___________________ تۇرادى.
3. جۇرەكتەن قاندى اكەتەتىن قانتامىرلار ___________ دەپ اتالادى.
4. ەڭ ءىرى ارتەريا قانتامىرى - ______________ دەپ اتالادى.
5. ______________ قابىرعالارى جاقسى جەتىلگەن.
6. جۇرەكشەلەردەن قارىنشالارعا قاننىڭ ءوتۋىن ___________ رەتتەيدى.
7. قاننىڭ ارتەريادان قارىنشاعا كەرى وتۋىنە كەدەرگى______________ جاسايدى.
8. جۇرەكتەگى_____________ قاندى تەك ءبىر باعىتتا وتكىزەدى.
9. جۇرەكتەگى قاقپاقشالار_________________ قاباتىنان تۇزىلگەن.
10. جۇرەكتىڭ قالىڭ بۇلشىقەتتى قاباتى____________ دەپ اتالادى.
جاۋابى:
1. جۇرەك - قاناينالىم جۇيەسىنىڭ ورتالىق مۇشەسى.
2. جۇرەكتىڭ قابىرعاسى 3 قاباتتان تۇرادى.
3. جۇرەكتەن قاندى اكەتەتىن قانتامىرلار ارتەريالار دەپ اتالادى.
4. ەڭ ءىرى ارتەريا قانتامىرى - اورتا دەپ اتالادى.
5. سول جاق قارىنشانىڭ قابىرعالارى جاقسى جەتىلگەن.
6. جۇرەكشەلەردەن قارىنشالارعا قاننىڭ ءوتۋىن جاقتاۋلى قاقپاقشالار رەتتەيدى.
7. قاننىڭ ارتەريادان قارىنشاعا كەرى وتۋىنە ايشىق قاقپاقشالار كەدەرگى جاسايدى.
8. جۇرەكتەگى قاقپاقشالار قاندى تەك ءبىر باعىتتا وتكىزەدى.
9. جۇرەكتەگى قاقپاقشالار ەندوكارد قاباتىنان تۇزىلگەن.
10. جۇرەكتىڭ قالىڭ بۇلشىقەتتى قاباتى ميوكارد دەپ اتالادى.
4. سايكەستەندىرۋ تەستى:
سۇراقتار
دۇرىس جاۋاپتار
كىلت سوزدەر
1. قاندى مۇشەلەردەن جۇرەككە تاسىمالدايدى
2. قان قىسىمى شامالى
3. دەنەنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە تارالادى
4. قان قىسىمى جوعارى
5. ادام شاشىنان 50 ەسە جىڭىشكە
6. قانتامىرلارىنىڭ قابىرعاسى قالىڭ ءارى سەرپىمدى
7. قورەكتىك زاتتار، وتتەك، كومىرقىشقىل گازى وڭاي وتەدى
8. ۇساق مايدا قانتامىرلار
9. قاقپاقشالار قايدا پايدا بولادى؟
10. كوپشىلىگى تەرەڭدە بۇلشىقەتتەردىڭ اراسىندا جاتادى
ا) ارتەريالار
ءا) ۆەنالار
ب) قىلتامىرلار
V. قورىتىندىلاۋ.
سىناق.
1. ءىى توپتاعى قاندى قۇيۋعا بولادى:
ا) تەك ءى توپقا؛
ۆ) ءى، ءىى توپتارعا؛
س) ءىى، ءىىى توپتارعا؛
د) ءىىى، ءىV توپراعا؛
ە) ءى، ءىVتوپتارعا.
2. ارتەريا قان تامىرى:
ا) تەك قانا ارتەريا قانىن جەتكىزەدى؛
ۆ) تەك قانا ۆەنا قانىن جەتكىزەدى؛
س) قاندى مۇشەلەردەن جۇرەككە جەتكىزەدى
د) جۇرەكتەن شىعاتىن قاندى مۇشەلەرگە جەتكىزەدى.
3. ەريتروسيتتىڭ بۇزىلۋى جۇرەدى:
ا) كوك باۋىردا؛
ۆ) سۇيەكتىڭ قىزىل كەمىگىندە؛
س) ليمفا تۇيىندەرىندە؛
د) ۇيقى بەزدەرىندە؛
ە) سۇيەكتىڭ سارى كەمىگىندە.
4. بۇل دارۋمەننىڭ جەتىسپەۋىنەن قانازدىق كەزىندە وتتەگىنىڭ گەموگلوبينمەن بايلانىسى تومەندەيدى:
ا) ۆ3؛
ۆ) ۆ2؛
س) ۆ6؛
د) ۆ12؛
ە) س.
5. لەيكوسيتتەردىڭ نەگىزگى قىزمەتى:
ا) قورەكتىك؛
ۆ) تىنىس الۋ؛
س) تاسىمالداۋ؛
د) قان ۇيۋعا قاتىسۋ؛
ە) قورعانىش.
6. جارادان اققان ءىرىڭ – ول:
ا) كلەتكا ارالىق زاتتار؛
ۆ) ۇلپا سۇيىقتىعى؛
س) ولگەن لەيكوسيتتەر، ۇلپالار، كلەتكالار؛
د) ولگەن ەريتروسيتتەر، ۇلپالار؛
ە) ولگەن ترومبوسيتتەر، ۇلپالار، كلەتكالار.
7. يممۋنيتەت بولمايدى:
ا) تۋا بىتكەن:
ۆ) جۇرە پايدا بولعان؛
س) تابيعي؛
د) جاساندى؛
ە) بەيتاراپ.
8. ورگانيزمنىڭ انتيدەنەنى جاساۋ قابىلەتتىلىگى ورگانيزمدە قالىپتاستىرادى:
ا) ترومب تۇزەلۋدەن ساقتاۋدى؛
ۆ) ىشكى ورتانىڭ تۇراقتىلىعىن؛
س) يممۋنيتەتتى؛
د) ءفيبريننىڭ فيبرينگە اينالۋى؛
ە) ءپروترومبيننىڭ ترومبينگە اينالۋىن.
9. ليمفا قان اينالۋ جۇيەسىنە كەلىپ قۇيادى:
ا) ارتەريا ارقىلى وڭ جاق قۇلاقشاعا؛
ۆ) ۆەنا ارقىلى وڭ جاق قۇلاقشاعا؛
س) ارتەريا ارقىلى سول جاق قۇلاقشاعا؛
د) ۆەنا ارقىلى سول جاق قۇلاقشاعا؛
ە) كاپيلليار ارقىلى وڭ جاق قۇلاقشاعا.
10. بوگدە كلەتكالاردى تانۋمەن جويۋعا جاۋاپ بەرەتىن لەيكوسيتتەر:
ا) ت - ليمفوسيتتەر؛
ۆ) ۆ - ليمفوسيتتەر؛
س) بازوفيلدەر؛
د) ەوزينوفيلدەر؛
ە) نەيتروفيلدەر.
«سەن بىلەسىڭ بە.»
بۇل بولىمدە عالىمدار، قاندى زەرتتەۋدە قانداي ۇلەس قوسقانىن ايتۋ كەرەك.
مەچنيكوۆ يليا يليچ (1845 - 1916) – ورىس بيولوگ، ەمبريولوگ جانە يممۋنولوگ.
ۋيليام گارۆەي (1578 - 1657)، اعىلشىن دارىگەر، فيزيولوگ، ەمبريولوگ.
انتوني ۆان ليەۆەنگۋك – گوللانديالىق عىلىمي ميكروسكوپيانىڭ نەگىزىن قالاعان جاراتىلىس زەرتتەۋشى.
مارچەللو مالپيگي (Marcello Malpighi)(1628 - 1694) –يتاليان دارىگەرى، بيولوگ جانە اناتوم.
لاندشتەينەر كارل (Landsteiner) (1868 - 1943) - اتاقتى اۆستريالىق يممۋنولوگ.
«قۇپيا ساندار»
مىنا سانداردىڭ ماعناسىن اش..
90 % قانداعى سۋدىڭ مولشەرى
300 گ جۇرەكتىڭ سالماعى
120 كۇن ەريتروسيتتەردىڭ تىرشىلىك ەتۋ ۇزاقتىعى.
0، 9 % NaCI قانداعى مولشەرى
4، 5 - 5 ملن 1ءممى ەريتروسيتتەر سانى
6 - 9مىڭ/مم3 لەيكوسيتتەر سانى
5 ليتر اعزاداعى قان مولشەرى
«دەڭگەيلى تاپسىرما»
ءىىى – دەڭگەي.
قاناينالىم مەن قان جۇيەسىن زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى قالاي اتالادى؟
قانتامىرلار نەشە توپقا بولىنەدى؟
ءىى – دەڭگەي.
جۇرەكشە مەن قارىنشانىڭ بۇلشىقەت قاباتتارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟
جۇرەكتە قانداي قاباتتار بار؟ ءارقايسىسىن تولىق سيپاتتاڭدار.
ءى – دەڭگەي.
قالىپتى جاعدايدا جۇرەك 1مينۋت ىشىندە ورتا ەسەپپەن 5 ل قاندى تامىرلارعا ايداسا، 1 ساعاتتا جانە 1 تاۋلىكتە قانشا مولشەردە قان ايدايدى
1مينۋت ىشىندە دەنەدەگى قان جۇرەك ارقىلى ەكى رەت وتەدى. سوندا تاۋلىگىنە قانشا رەت وتەدى؟
3. قالىپتى جاعدايدا جۇرەك ورتا ەسەپپەن 1مينۋتتا 70رەت جيىرىلىپ - كەڭەيەتىن بولسا، 1تاۋلىكتە قانشا رەت سوعادى؟
جاۋاپتار:
1. 60چ5=300 رەت، ياعني1ساع. 300رەت. 300رەچ24ساع. =7200ليتر، ياعني 1تاۋلىكتە 7200ليتر قان ايدايدى.
2. 60مينچ2=120رەت، ياعني 1ساع - 120رەت
120چ24=2880رەت، ياعني 1تاۋلىكتە - 2880رەت
3.: 60چ70=4200رەت، ياعني1ساع.=4200رەت 4200چ24ساع.=100800رەت، ياعني 1تاۋلىكتە – 100800رەت
«ەسىڭدە ساقتا»
جۇرەك – جالقاۋلىقتى، ەنجارلىقتى سۇيمەيتىن مۇشە. كۇندەلىكتى وي ەڭبەگىمەن شۇعىلدانۋ بارىسىندا ءۇزىلىس جاساپ، دەنە ەڭبەگىمەن، سپورتپەن، ءۇي شارۋاسىمەن شۇعىلدانىپ وتىرسا، ادامنىڭ ەڭبەك ەتۋ قابىلەتى ارتىپ، ءوزىن سەرگەك سەزىنەتىن بولادى. قازىرگى كۇنى دالەلدەر بويىنشا ادامنىڭ اقىلدىعى ونىڭ قيمىل ارەكەتىمەن تۇسىندىرىلەدى. قوزعالىس بولماعان جاعدايدا قان اينالۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسى بۇزىلادى. ال قاناينالۋ اعزانى قانمەن وتتەك، ەنەرگيا، گليۋكوزا، ت. ب. زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەدى. قان اينالۋ جۇيەسى شىنىعۋدى قاجەت ەتەدى. دەنساۋلىقتى بۇزىلعاننان كەيىن ەمەس، بۇزىلماي تۇرىپ ويلاۋ كەرەك.
VI – ۇيگە تاپسىرما: § 36. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
جۇرەك قۇرىلىسىنىڭ سۋرەتىن سالۋ.
VII – باعالاۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن انىقتاۋ
-
تاقىرىبى: وكسيدتەردىڭ جىكتەلۋى، اتالۋى مەن الۋ جولدارى
