InfoHub Logo

توتاليتاريزم ورناعان مەملەكەتتە قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسى بيلىكتىڭ باقىلاۋىندا بولىپ، ادام بوستاندىعى مەن كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارى جويىلادى، وپپوزيسيا مەن وزگە ساياسي وي وكىلدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلادى. ساياسي رەجيمدەردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. حالىق بيلىكتىڭ بىردەن-بىر قاينار كوزى دەپ تانىلعان جانە بيلىك ءوز قالاۋى مەن مۇددەسىنە ساي جۇزەگە اسىرىلاتىن رەجيم دەموكراتيالىق دەپ اتالادى. سونىمەن قاتار، ەكى دەموكراتيالىق ەمەس رەجيم بەلگىلى: اۆتوكراتيالىق جانە توتاليتارلىق. اۆتوكراتيالىق رەجيمدە بيلىك ءوز بيلىگىنىڭ زاڭدىلىعى تۋرالى قوعامدىق كەلىسىمگە قول جەتكىزۋگە ءمان بەرمەيتىن ءبىر نەمەسە بىرنەشە باسشىلاردىڭ قولىندا شوعىرلانعان.

توتاليتارلىق رەجيم كەزىندە مەملەكەت ادام ءومىرى مەن قوعامنىڭ بارلىق سالالارىنا ارالاسادى.ساياسي كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ كەز كەلگەن كورىنىسى اياۋسىز جويىلىپ، تامىرىمەن جويىلدى. بۇل توتاليتارلىق رەجيمنىڭ جۇمىس ىستەۋىنىڭ نەگىزگى ەرەجەسى. مۇنداي باسقارۋ جۇيەسى ەشقانداي سىنعا توتەپ بەرە المايدى. توتاليتارلىق باقىلاۋدىڭ نەگىزى بيلىككە قاتىستى كەز كەلگەن سىندى مۇمكىن ەمەس، ءىس جۇزىندە جوق جانە پايداسىز ەتۋ بولدى. سوندىقتان بيلىك بيلىك پەن جازالاۋشى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار – ىشكى ىستەر، قاۋىپسىزدىك قىزمەتتەرى، فيسكالدىق جانە سالىق ورگاندارى، پروكۋرورلار مەن اسكەرگە تولىق باقىلاۋ جاساعان جاعدايدا عانا ءوزىن قورعالدى دەپ سانادى.ءتوتاليتاريزمنىڭ كەيبىر بەلگىلەرى 1950 جىلدارى شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندە پايدا بولدى. كەڭەستىك جۇيەگە تاۋەلدى بولعاندىقتان. ولار مۇنداي رەجيمنىڭ بىرنەشە ءتۇرىن اجىراتادى.

• ءبىرىنشى (دوكترينالىق) ءتۇرى قاتاڭ، قالىپتاسقان يدەولوگيالانعان جۇيەلەردەگى قوعامدى باسقارۋ جانە مانيپۋلياسيالاۋ فورماسى بولدى. مەملەكەتتەر كەلىسپەۋشىلىكتى ءابسوليۋتتى باسۋ جۇيەسىن قۇردى، يدەولوگياعا مونوپوليا، ءبىرتۇتاس پارتيالىق جۇيە، ەكونوميكالىق باسەكەلەستىك جويىلدى، ادام باقىلاناتىن «قوعام ۇياشىعى» بولدى. كەز كەلگەن قارسىلاس مەملەكەتتىك قىلمىسكەر بولىپ سانالدى.
• ەكىنشى (الەۋمەتتىك بەيىمدەلگەن) ءتۇرى قوعام ءومىرىنىڭ ەرەجەلەرىن مانيپۋلياسيالاۋعا نەگىزدەلگەن. ول كونستيتۋسيا مەن زاڭداردى ەلەمەۋ نەمەسە ولاردى وزىنە قاجەتتى باعىتتا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن رەسۋرستارعا يە. وپپوزيسيا دەمونستراتيۆتى تۇردە تىنىشتالدى، ونىڭ ەڭ بەلسەندى وكىلدەرى ومىرلەرىن تۇرمەدە اياقتايدى نەمەسە ءىز-تۇزسىز جوعالادى. بۇل ءتۇردىڭ ەڭ ءتان ەرەكشەلىگى - ادامداردىڭ فيزيكالىق جويىلۋى جانە رەجيمنىڭ شىندىعىنا بوي الدىراتىن وسى قوعامعا بەيىمدەلۋى.

توتاليتارلىق رەجيمنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىن 1956 جىلى ك.فريدريح پەن ز.بجەزينسكيي انىقتادى.ولاردىڭ ىشىندە: ءاربىر ادام مويىنداۋعا ءتيىس رەسمي يدەولوگيا؛ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا مونوپوليا؛ قارۋلى كۇرەستىڭ بارلىق قۇرالدارىنا مونوپوليا؛ تەرروريستىك پوليسيانىڭ باقىلاۋ جۇيەسى؛ ەكونوميكانى باسقارۋدىڭ ورتالىقتاندىرىلعان جۇيەسى.

باسقا زەرتتەۋشىلەر ولارعا تاعى بىرنەشە بەلگىلەردى قوستى:

• قوعامدىق ءومىردى شەكتەن تىس مەملەكەتتىك ەتۋ؛
• بيلەۋشى ​​پارتيانىڭ ءرولىن قۇقىقتىق بەكىتۋ؛
• پارتيالىق جانە مەملەكەتتىك اۆتوريتارلىق-بيۋروكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ كومەگىمەن ادامعا بيلىكتىڭ زورلىقپەن ۇستەمدىگىن جۇزەگە اسىرۋ؛
• قوعامدى تولىق قايتا قۇرۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن حالىقتى كۇشتەپ جۇمىلدىرۋ.

ءبىر دارەجەدە بارلىق بەلگىلەر بارلىق توتاليتارلىق رەجيمدەردە بولدى. ۇقساستىقتارمەن قاتار توتاليتارلىق رەجيمدەردىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرىن بىر-بىرىنەن اجىراتاتىن بەلگىلى ءبىر ايىرماشىلىقتار دا بولدى.

ءىس جۇزىندە توتاليتاريزم قوعام ءومىرىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە رۋحاني سالالارىن تولىق باقىلاۋعا تەك كسرو-دا ي.ۆ. ءستاليننىڭ دۇنيەدەن وتكەنگە دەيىن جۇرگىزىلگەن.

1922 جىلى ناۋرىزدا ركپ (ب) ءحى سەزىندە باس حاتشىلىق قىزمەتى بەكىتىلىپ، وعان ي.ۆ.ستالين سايلاندى. ايتارلىقتاي قابىلەتكە يە بولعان ستالين ءوز ادامدارىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە ورنالاستىردى، ونىڭ نۇسقاۋلارىن ورىندايتىن تىكەلەي ورىنداۋشىلاردىڭ كومەگىمەن پارتيا شەشىمدەرىنىڭ، مەملەكەتتىك قاۋلىلاردىڭ، زاڭداردىڭ ءوتۋىن باقىلاپ، جۇزەگە اسىردى. الايدا، ستالين قۋعىن-سۇرگىننىڭ كومەگىمەن عانا ءوزىن بيلىككە بەكىتە الدى. ءقازىردىڭ وزىندە 1928-1930 جج. («شاحتا ءىسى»، «ەڭبەكشى شارۋالار پارتياسى» جانە «ونەركاسىپتىك پارتياعا» قاتىستى سوت ءىسى) العاشقى ىستەر ينجەنەر-تەحنيكالىق ماماندارعا قاتىستى جۇرگىزىلدى.                       

30-جىلداردىڭ باسىندا. ەسكى بولشيەۆيكتىك گۆاردياعا جانە باسقا پارتيا قىزمەتكەرلەرىنە قارسى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جۇرگىزىلدى. ەل تاعدىرىنداعى بەتبۇرىس 1934 جىلى پارتيانىڭ 17-سەزى كەزىندە باس حاتشىنى قايتا سايلاۋ كەزىندە جاپپاي بۇرمالاۋ ورىن الدى. نەگىزگى باسەكەلەس س.م.كيروۆ 1934 جىلى 1 جەلتوقساندا ءولتىرىلدى. 1936-1938 جج. لەنيننىڭ قارۋلاستارى – ن.زينوۆيەۆ، ل.كامەنيەۆ، ن.بۋحارين اتىلدى. تەرروردىڭ شىڭى 1937 جىل بولدى.

رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ستاليندىك توتاليتاريزم كەزەڭىندە (1921-1953) 3،8 ميلليون ادام رەپرەسسياعا ۇشىراپ، ونىڭ 786 مىڭى اتىلعان.

1937-1938 جج. 1،4 ميلليون ادام تۇتقىندالدى، ولاردىڭ جارتىسى اتىلدى. تەرروردىڭ نەگىزگى ماقساتى – بولجامدى وپپوزيسيانى جويۋ، ونىڭ پايدا بولۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارۋ، جالپىعا بىردەي قورقىنىش اتموسفەراسىن قۇرۋ بولعان، بۇعان 1938 جىلدىڭ اياعىنا قاراي قول جەتكىزىلدى.

كەڭەستىك ءتوتاليتاريزمنىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى - ونىڭ يمپەريالىق تابيعاتى. ونىڭ وسى وزگەشەلىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن رەسەيدەگى كەيبىر ۇلتشىل پيعىلداعى انتيكوممۋنيستەردىڭ ءوزىن دە جاڭىلىستىرۋمەن ءجۇر. ەگەر رەسەي عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە دامۋدىڭ دەموكراتيالىق جولىن تاڭداسا نە بولار ەدى، دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تا سونشاما قاراپايىم. ءسوز جوق، ەۋرازيانىڭ ءبىر قاتار ەگەمەن مەملەكەتتەرىنىڭ، ەۋروپالىق ەلدەرمەن سالىستىرۋعا كەلەتىن جوعارى ينتەگراسيالىق پوتەنسيالى بار تولىققاندى مەملەكەتتەردىڭ نەگىزىندە تيىمدىلىگى جوعارى ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ قۇرىلۋى وتەر ەدى. رەجيمنىڭ ءىس جۇزىندەگى ءباتۋاشىلدىعى يمپەريانىڭ ىدىراۋىنا اكەلىپ سوعار ەدى. ويتكەنى، ءدال كەڭەستىك توتاليتاريزم بۇكىل ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى يمپەريالىق ۇيىمداردىڭ ساقتالۋىنىڭ باستى تەتىگىنە اينالدى.                                           

ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى - توتاليتارلىق جۇيە جۇزەگە اسىرعان ونەركاسىپتىك جاڭارتۋ (مودەرنيزاسيا) بولعان ەدى. الەمنىڭ ءار ەلدەرىندە حح عاسىردا، اسىرەسە ونىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تابىستى جۇزەگە اسىرىلعان جاڭارتۋلاردىڭ تاجىريبەسى كەڭەستىك مودەرنيزاسيانىڭ باسقالاردان ءپرينسيپتى تۇردە ەرەكشەلەنگەنىن كورسەتەدى.كەڭەستىك مودەرنيزاسيا بولسا، ادامداردىڭ ەكونوميكالىق ىنتالانۋى بويىنشا ەمەس قاتاڭ كۇشتەۋىمەن جۇزەگە استى.

باسقا ەلدەردە تابىستى جۇرگىزىلگەن مودەرنيزاسيانىڭ ناتيجەسىندە ءوزىن-وزى رەتتەستىرىپ وتىراتىن قۋاتتى تۇتقالارى بار يكەمدى دە، سان-سالالى نارىقتىق ينفراقۇرىلىم جاسالدى. كەڭەستىك مودەرنيزاسيانىڭ ناتيجەسىندە شەكتەن تىس ورتالىقتاندىرىلعان، قايتىمى از، يكەمسىز ەكونوميكالىق جۇيە قۇرىلدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءدال وسى جاعداي توتاليتارلىق رەجيمدى قۇلاتىپ تىندى. كەڭەستىك مودەرنيزاسيانىڭ قاجەتتىلىگى ءوز جەرلەرىندە شارۋلاردى تاپ رەتىندە جويۋدى دا جۇزەگە اسىردى. ولار ەڭ ارزان جۇمىس كۇشىن قۇرادى. بۇعان قوسا جاپپاي رەپرەسسيالار ناتيجەسىندە اشىلعان سان مىڭ كونسلاگەرلەر شىن مانىندە قۇلدىق ەڭبەكتى پايدالانۋدىڭ ناعىز ۇلگىسى بولعان ەدى. ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ نەگە كەرەك بولعانىنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسىندا. ول اشسا الاقاندا، جۇمسا جۇدىرىقتا بولاتىن ءارى تەگىن، ءارى قىرۋار جۇمىس كۇشىن جاساقتاۋ ماقساتىن كوزدەگەن-دى.ءتوتاليتاريزمدى توڭكەرىپ تاستاعان باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى - ۇلتتىق ماسەلە ەدى. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى بۇل ماسەلەنى «جاپقىسى» كەلگەن قانشاما قۇيتىرقى ساياسات جۇرگىزىلسە دە، ونىڭ جانارتاۋى اقىرى اتىلماي قويمادى.

كەڭەستىك توتاليتاريزم ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى، ۇلتتىق تاريحقا شەكتەن تىس كۇدىكپەن جانە ۇلت مەكەندەگەن تەرريتورياعا دۇرىس جاعىنان  قاراماعانى ەدى. توتاليتاريزم ەتنيكالىق تەرريتوريانى داليىپ «بوس جاتقان الەۋمەتتىك كەڭىستىك» دەپ ۇقتى. ونىڭ ايقىن ايعاعى - ءاربىر قازاق ءۇشىن قاسيەتتى بولىپ سانالاتىن رۋحاني ورتا سەمەي جەرىندە يادرولىق سىناق ايلاعىنىڭ جاسالۋى. كەز كەلگەن حالىق ءوزىنىڭ ەتنوگەنەتيكالىق تەرريتورياسىندا ءتول مارتەبەسىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن ساقتاۋعا ۇمتىلادى. ال، قازاقستان توتاليتارلىق رەجيم تاراپىنان ۇلتتىق مۇددەلەرگە مەنسىنبەي قاراۋ پيعىلى ەرەكشە جۇزەگە اسقان مەكەن بولدى.                                                                                                    

حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا بيلىك جۇرگىزگەن، كوممۋنيستىك سيپاتتاعى توتاليتارلىق مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ۆ.ي.لەنين مەن توتاليتارلىق مەملەكەتتى تىكەلەي قالىپتاستىرعان ي.ۆ.ءستاليننىڭ تۇسىندا 46،6 ميلليون جان قۇربان بولعان.وسىناۋ جازىقسىز جانداردى اجالعا ۇشىراتىپ، قابىرلەر ۇستىندە ءسوسياليزمدى تولىق جەڭىسكە جەتكىزىپ، توتاليتارلىق مەملەكەت قۇرعان ءستاليننىڭ توتاليتارلىق تەوريانى ءوزى ويلاپ تاپپاعاندىعى بەلگىلى. توتاليتاريزم تەورياسىنىڭ تامىرى وتە تەرەڭدە جاتىر، ول عاسىرلار قويناۋىنان باستاۋ الادى. ستالين - توتاليتارلىق تەوريانى شىن مانىندە جۇزەگە اسىرعان قانقۇيلى پراكتيك، سونىمەن ءبىر قاتاردا ونى دامىتۋشى دا. ارينە، ول توتاليتارلىق مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋدا ءوزىنىڭ ۇستازدارىنان اسىپ ءتۇستى.

ادامزات تاريحىنىڭ سان مىڭ جىلدىق تاريحىندا بيلىك جۇرگىزگەن سان الۋان قانىشەرلەر مەن قانقۇيلى جەندەتتەر بولعان. الايدا حح عاسىردا جۇزەگە اسىرىلعان توتاليتاريزم زۇلماتىنداي قاسىرەتتى ادامزات تاريحى بىلمەيدى.

حح عاسىردىڭ بەيبىت كەزەڭدەرىندە الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىندە 170 ملن. ادام قىرىلىپ-جويىلىپتى. سولاردىڭ 110 ميلليونى نەمەسە ۇشتەن ەكىسى، كوممۋنيستىك باعدارداعى ەلدەردىڭ ۇلەسىنە كەلەدى.حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا بيلىك جۇرگىزگەن، كوممۋنيستىك سيپاتتاعى توتاليتارلىق مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ۆ.ي.لەنين مەن توتاليتارلىق مەملەكەتتى تىكەلەي قالىپتاستىرعان ي.ۆ.ءستاليننىڭ تۇسىندا 46،6 ميلليون جان قۇربان بولعان.      

الاشوردا قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 1919 جىلى جارىق كورگەن «ريەۆوليۋسيا جانە قىرعىزدار» دەپ اتالاتىن ايگىلى ماقالاسىندا ناقتى ايتىلعانداي، «قازاققا اقپان ريەۆوليۋسياسى قانشالىقتى ءتۇسiنiكتi بولسا، قازان ريەۆوليۋسياسى سونشالىقتى ءتۇسiنiكسiز بولدى» جانە كەڭەستiك بيلiكتiڭ كۇيرەۋiنە دەيiن سول ءتۇسiنiكسiز كۇيiندە قالدى. ولاي دەيتىنىمىز، 1917 جىلعى اقپان ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن بيلىككە ۇمتىلعان بولشيەۆيكتەر، ءاۋ-باستان قارا حالىقتى الداپ-ارباۋ، ەرىكسىز كۇشتەۋ ادىستەرى ارقىلى جۇمىسشى مەن شارۋا وداعىنا نەگىزدەلگەن قوعام قۇرۋ ماقساتىن كوزدەگەنى ايقىن.

توتاليتارلىق ءتارتىپتىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى:

- قوعامداعى ساياسي-الەۋمەتتىك ءتارتىپتىڭ كۇشپەن ورناتىلۋى؛

- الەۋمەتتىك توپتاردىڭ بوستاندىعىنىڭ شەكتەلۋى؛

- مەملەكەتتىك نەمەسە جالعىز باسقارۋشى پارتيانىڭ يدەولوگياسىنىڭ جۇرگىزىلۋى؛

- بەيىمدەلۋشىلىكتىڭ (كونفورميزم) قالىپتاسۋى: ىشتەي كەلىسپەسە دە، بيلىك باسىنداعى ادامداردىڭ ىعىنا جىعىلىپ، بەيىمدەلۋ.

 قازۇۋ ماگيسترانتى: وزەنبەك س.ب

---