InfoHub Logo

ايەلدەر مەن گەندەرلىك تاريح رەسەيدە ورىس كلاسسيكالىق تاريحناماسىندا جيناقتالعان وراسان زور تاريحنامالىق مۇرانىڭ، سونداي-اق باتىستىق فيلوسوفيالىق ويدىڭ نەگىزگى تۇجىرىمدامالارى مەن تەوريالارىنىڭ اسەرىنەن تەز دامي باستادى.ەۋروپادا ايەلدەر تاريحىن حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا اعىلشىن جازۋشىسى ۆ.ۆۋلف، سودان كەيىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالار الدىندا ونى پولياك زەرتتەۋشىسى ل.حاريەۆيچوۆا وى تاقىرىپتارعا ارنالعان ەڭبەكتەر جازا باستادى.ايەلدەر زەرتتەۋلەرىنىڭ تاعى ءبىر تەوريالىق قاينار كوزى - جاڭا گۋمانيستىك پسيحولوگيا نەمەسە ك.رودجەرس پەن ا.ماسلوۋدىڭ «ادام الەۋەتى ءۇشىن قوزعالىسى»، - ءار ادامنىڭ ءوزىن-وزى ۇستاۋ، قورشاعان ورتانىڭ قىسىمىنا قارسى تۇرۋ قۇقىعىن تانۋ. بۇل كوزقاراستار ايەلدەرگە، ونىڭ ىشىندە وتكەن تاريحتا وزدەرىنىڭ جەكە، ايەلدىك مۇددەلەرى ءۇشىن كۇرەستى كورگىسى كەلەتىن ايەلدەرمەن ۇندەس بولدى.

تاريحتاعى «ايەلدەر زەرتتەۋلەرى» مازاقتى جەڭە وتىرىپ، ازاپپەن دۇنيەگە كەلدى. «ايەلدەر تاريحىن» جالپىعا بىردەي قابىلدانعان تۇردە وتكەندى سيپاتتاۋدان اجىراتۋ ءۇشىن ءتىپتى جاڭا تەرمين ويلاپ تاپتى. تانىستىق ءسوز تاريحى بولعاندىقتان («HIS story»، «ونىڭ تاريحى»، «ەر ادام تۋرالى اڭگىمە» دەپ وقىڭىز) جانە دە (HER story - ونىڭ حيكاياسى - ايەل تۋرالى) تۇزەتۋگە تۋرا كەلدى. 

يدەيالار الەمىندە وسىنداي توڭكەرىستى جاساۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك-ساياسي جانە تەوريالىق-ادىسنامالىق العىشارتتار قاجەت بولدى.

• رەسەيدەگى ايەلدەر تاريحى سالاسىنداعى زەرتتەۋلەردى كەزەڭدەۋدى ن.ل.پۋشكاريەۆانىڭ «ورىس ايەلى: تاريح جانە قازىرگى زامان» ەڭبەگىندە تابۋعا بولادى. ورىس جانە شەتەل عىلىمدارىنىڭ ايەلدەر تاقىرىبىن ەكى عاسىرلىق كەزەڭدەردى زەرتتەۋى، وندا ەكى عاسىر بويىنا رەسەي جانە شەتەلدە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ جالپى باعىتتارى تالدانادى (1800 - 2000). اۆتور كەلەسى كەزەڭدەردى انىقتايدى:

• 1800-1917 جج. - رەسەيدىڭ ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى تاريحناماسىنداعى «ايەلدەر تاريحى» تۋرالى يدەيالار

• 1917-1985 جج - كەڭەس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندەگى «ايەلدەر تاريحى» سۇراقتارى؛

• 1986-2000 جج - رەسەيدەگى «ايەلدەر تاريحى» سالاسىنداعى سوڭعى جاڭالىقتار.

ن.ا.نەكراسوۆتىڭ «ورىس ايەلدەرى» پوەماسى (1871-1872) - 1825 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى سەنات الاڭىنداعى كوتەرىلىس قاتىسۋشىلارى، دەكابريستەردىڭ ايەلدەرى تۋرالى. دەكابريستتەر ءداۋىرىنىڭ كەيىپكەرلەرىندە نەكراسوۆ 435 مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن ولاردى ءحىح عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىنداعى ورىس ايەلدەرىمەن بىرىكتىرەتىن قاسيەتتەردى ىزدەپ، انىقتاعان.

اۆتور: وزەنبەك س.ب

---