كوز جاسىمەن سۋارىلعان گۇل...
قازاق حالقى… بۇل اتاۋ قايدان شىقتى، قالايشا بۇل حالىق سولتۇستىگىنەن وڭتۇستىگىنە قاراي 1600، باتىسىنان شىعىسىنا دەيىن 3000 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان دارحان دالانىڭ يەسىنە اينالدى؟ ارينە، تارلان تاريح بەتتەرىندە الەمگە قوناقجايلىعىمەن تانىلعان حالىقتىڭ حاندىق بولىپ قۇرىلىپ، ءبىر كيىز ءۇيدىڭ ءبىر شاڭىراعىنىڭ استىنداعى وشاقتا ءبىر الاۋ بولىپ تۇتانىپ، ءتۇتىن تۇتەتكەن ۋاقىتى 1465 جىل دەپ سانالادى. ءبىراق، قالايشا ءار ءتۇرلى جەردەن ءنار العان اعاشتار بىقسىماي جانىپ، كيەلى شاڭىراقتان ءتۇتىن بولىپ شىعىپ، كەڭ دالاعا تىرشىلىك تىنىسىن سەزدىردى؟! ول حالىقتىڭ تايعا تاڭبا باسقانداي مادەنيەتىنىڭ بەرىك، ءتىلى، ءدىلى، ءدىنىنىڭ ورتاق ءارى رۋحاني بايلىقتارىنىڭ مەڭىرەۋ جاتقان كەڭ ساحارا توسىنە تەزىرەك ءسىڭىسىپ كەتۋىنەن بولسا كەرەك.
ەل باسىنا كۇن تۋسا، تولارساقتان ساز كەشكەن باتىرلار، ەرتەدەن شاپسا، كەشتە وزعان، ىلديدان شاپسا، توسكە وزعان اقىندار ءجۇرىپ وتكەن سارتاپ جولداردى جاس ۇرپاققا ايگىلەپ تۇرعان سۋرەتكەر دالا قانشاما ۇلى وقيعالاردى ىشىنە بۇگىپ جاتىر دەسەڭشى. سونداي وقيعالاردىڭ ءبىرى سالت – ءداستۇرىمىزدىڭ قايماعى سانالاتىن وڭتۇستىك قازاقستانداعى تۇلپارلار تۋعان، سۇڭقارلار قونعان تۇلكىباستىڭ تورىندە دە بولعان-دى.
ءتۇن. ايلى تۇننەن ءسۇت ەمىپ، تىنىشتىقتىڭ تامىرى سوعىپ تۇرعان دالانى اقسۋ مەن جاباعىلى جوتالارى قۇشاعىنداعى بەسىگىنە تاڭىپ الىپ، ءۇنسىز تەربەتىپ تۇر. مۇلگىگەن دالا تىنىشتىعىن بۇزىپ، كيىز ءۇيدىڭ شۇرىق تەسىگىنەن بۇزىق ماي شام جارىعى سىعالايدى. ماي شام ورنىنان قوزعالماي تۇرعانىمەن، ەكى ءتۇرلى جۇمىستى بىردەي اتقارىپ تۇر ەكەن. ونىڭ ءبىرى تۇنگى اسپاننىڭ ەركە جۇلدىزدارىنا قىر كورسەتىپ، جەردەن جارىق شاشىپ، قايسارلىعىن تانىتسا، ەكىنشىسى ۇستىندە جاتقان تىرشىلىك يەسىن ماڭگىلىك ۇيقى ساپارىنا اتتاندىرعان توسەكتى قۇشىپ، جىلاپ وتىرعان، جاسى 24-25 شاماسىنداعى، ماڭدايىن كەكىلىمەن بۇركەگەن، اققۇبا ءوڭدى، ايداي كورىكتى قىزدى جالعىز قالدىرمايىن دەپ، نۇرلى جارىعىمەن بيداي ورىسپەن ورىلگەن شاشىنان سيپاپ تۇر. قىزدىڭ كوز جاسىنىڭ بۇلاق بولىپ توگىلۋىنە نە سەبەپ بولدى ەكەن، الدە باسىنا تۇسكەن قيىندىقتارىنىڭ كوپتىگىن بەتىنە سىزىق بولىپ تۇسكەن اجىمدەرى كورسەتىپ تۇرعان، جاسى 50-53 شاماسىنداعى ەر ادامنىڭ كوز جانارىنىڭ كومەسكىلەنىپ بارا جاتقانىنا قايعىرا ما؟ بىلمەدىم... وسى كەزدە قىز جانارىنىڭ استىندا كوز جاسىنا سۋارىلىپ جاتقان وڭ قولىنا ءبىر زاتتى قىسىپ العان. دانگە ۇقسايدى. ءيا، شىنىندا دا گۇلدىڭ ءدانى. قىزدىڭ قولىنداعى قانداي ءدان، توسەگىندە جاتىپ، ءدۇنياۋي تىرشىلىككە تاۋەلسىز ساپارعا اتتانعان ادامنىڭ بۇل قىزعا قانداي قاتىسى بار..؟ ونى ءبىلۋ ءۇشىن قىزدىڭ وتكەنىنە ورالايىق...
سارشا تامىز كەزى. قۇدايدىڭ مەيىرى تۇسكەن جەردىڭ جاسىل كويلەگىن بەزدەۋگە ارنالعان اشەكەي سەكىلدى قىزىل-سارى گۇلدەر جەر-دۇنيەنى قىزدىرعان كۇن – اكەسىنە قاراي مويىندارىن بۇرىپ، تامسانا قاراپ تۇر. ءبىراق، بۇل ماڭدا تابيعات تاماشاسىنان ءلاززات الىپ تۇرعان ولار عانا ەمەس ەكەن. شوقىنىڭ ۇستىندە وسكەن الما اعاشىنىڭ كولەڭكەسىندە الاشا توسەپ، تۇسكى اس ءىشىپ وتىرعان ەكەۋ كۇن شۋاعىن بويىنا ءسىڭىرىپ تۇرعان جەر-انانىڭ نازىك قىزدارىنان كوز الار ەمەس. جوق، بىرەۋى عانا قاراپ تۇر، ەكىنشىسىنىڭ جانارى ولاردى كورگىسى كەلسە دە، تەك قاراڭعىلىقتى كورەدى. قوس جانارى تار قاپاسقا قامالعان، وزىنە قىمىز قۇيىپ وتىرعان، كوزدەرى قۇرالايدىڭ كوزدەرىندەي موپ-موماقان 15-تەگى قىز اكەسىنىڭ ماڭدايىنا تۇسكەن اجىمدەرىنە قاراساڭ، كوپ قيىندىقتى باسىنان كەشكەنىن بايقايسىڭ. مىنا وتىرعان قۇس مامىعىنداي جۇمساق قولدارىمەن قىمىز ساپىرعان قىزى دۇنيە ەسىگىن شىر ەتىپ اشا سالا اناسىنان ايىرىلىپ، اياۋلى مەيىرىمىنەن تىسقارى قالىپ قويعان. ءبىر ۋاقىتتا وي تەرەڭىنە سۇڭگىپ كەتكەن اكەسى بويىن جيىپ الىپ:
– قىزعالداق، قىزىم، اينالا قانداي كۇيگە ەنىپ تۇر؟ ماعان سۋرەتتەپ بەرشى،-دەدى.
– اكە، حاكىم اباي جىرلاعان «جازعىتۇرى» ولەڭىندەگىدەي كۇيگە ەنىپ تۇر. سىزگە انا ءبىر جولى وقىپ بەرگەن ەدىم عوي، ەسىڭىزدە مە؟
– ۇمىتىپ قالدىم-اۋ، ءسىرا. قايتادان وقىپ بەرشى.
جارايدى، ولاي بولسا، تىڭداڭىز.
جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى،
ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى.
جان-جانۋار، ادامزات انتالاسا،
اتا-اناداي ەلجىرەر كۇننىڭ كوزى.
...بەزەندىرىپ جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر،
مەيىرباندىق دۇنيەگە نۇرىن توگەر،
انامىزداي... (بۇل ءسوزدى ايتقاندا كوڭىلى ءسال جابىرقاپ) جەر ءيىپ ەمىزگەندە،
بەينە اكەڭدەي ۇستىنە اسپان تونەر.
– شىنىندا دا، قازاقتىڭ باس اقىنى – اباي. ونىڭ دانالىقتارى 100 عاسىر وتسە دە، ماعىناسىن، ءمانىن جويمايدى. ال، ەندەشە، قىزىم، داستارقاندى جيناپ ۇيگە الىپ كىر.
– جارايدى، اكە، ءسىز دە ۇيگە ءجۇرىڭىز.
–جوق، سەن جيناپ الىپ، ۇيگە كىرە بەر. مەن كوزىممەن كورمەسەم دە، جۇرەگىم ارقىلى سەزەتىن تابيعات اياسىندا بولا تۇرايىن.
وسىنداي مامىراجاي ساتتەرىمەن جاراستىقتا ءومىر سۇرەتىن اكەسى مەن قىزى ون جىلدى دا ارتقا تاستادى.
جەر-دۇنيەنى قىزدىرىپ، ءتىرى پەندەنىڭ جۇمىسىن قيىنداتقان قىرسىق كۇن ءوز ىسىنە ەندى ۇيالعانداي بولىپ باياۋ ۇياسىنا ەنىپ بارادى. وسىدان ون جىل بۇرىن ابايدىڭ «جازعىتۇرى» ولەڭىن اكەسىنە وقىپ بەرگەن الما اعاشىنىڭ استىندا ون جىلعا ەسەيگەن، شاشىنا تاققان اۋىر شولپىدان بويىن تىك ۇستاپ قىزعالداق بەيتانىس جىگىتپەن سىرلاسىپ تۇردى:
– دىنمۇحاممەد، مەنى كەشىر. مەن ەشقاشان اسقار تاۋىم اكەمدى اۋرۋ كۇيىندە بۇلاي تاستاپ كەتە المايمىن.
– قىزعالداق، ومىردەن جالعىز وتپەسىڭ انىق قوي. مەن سەنى كۇتەمىن. سەن – مەنىڭ ءومىرىمنىڭ قىزعالداعىسىڭ. شۇبايقىزىلدان تاپقان باقىتىمدى ەندى ەشكىمگە بەرمەيمىن.
– دىنمۇحاممەد، ماعان بولعان ىزگى سەزىمدەرىڭ ءۇشىن مەن دە ساعان ريزامىن. مەن ءۇشىن، ەڭ باستىسى، اكەم قيىندىق كورمەسە ەكەن. ونىڭ قوس جانارى مەنمىن. مەنەن قول ۇزسە، ونىڭ كۇنى نە بولماق؟
– ءيا، وسىلاي ءبىر-بىرىن سۇيگەن قوس عاشىق كوزدىڭ جاۋىن العان شۇبايقىزىل بوكتەرىندە شىرايلى سەزىممەن قيماي قوشتاستى.
وسىلايشا قىزعالداق اكە ماحابباتىن جوعارى قويىپ، الداعى كۇندەرگە ءۇمىت ارتتى. سەبەبى، ونىڭ جۇرەگىندە اكەسى – گۇل، ال ماحابباتى – گۇلگە ىنتىعا قونعان كوبەلەك سەكىلدى ەدى. ول جۇرەگىنە ەگىلگەن اكە اتتى گۇلدى ەشقاشان جۇلىپ تاستاي المايدى، سەبەبى گۇل تامىرىنان، تىرەۋىنەن ايىرىلعاندا سولادى.
جانارى جاسقا تولىپ، ماحابباتىنان قول ۇزگەن قىزعالداق ۇيىنە كەلگەندە، اكەسى توسەك ۇستىندە جۇرەگىن ۇستاپ جاتىر ەدى.
– اكە، ساعان نە بولدى؟ اكە، مەنى جالعىز تاستاپ كەتپەشى، وتىنەم سەنەن.
– قىزىم، مەنىڭ جۇرەگىمدەگى ءبىر ءتاڭىرىنىڭ ءوزى جاققان تىرشىلىك وتى سونە باستاعان سياقتى. ول وت سونگەندە، ونى قايتا تۇتاندىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن سەن وتە جاقسى بىلەسىڭ. سول سەبەپتى سەن مىنا گۇلدىڭ ءدانىن ال. وسىنى ەگىپ، ونى سۋارىپ ءجۇر. مەن وسى گۇلدەرگە جوعارىدان كۇن بولىپ، نۇر شاشىپ تۇراتىن بولامىن، – دەپ، اۋىر كۇرسىنىپ، ماڭگىلىككە كوز جۇمدى. سول كۇننەن باستاپ قىزعالداق ارۋ ادەمى گۇلدىڭ ءدانىن ەگىپ جىلاي-جىلاي كۇندەرىن وتكىزەدى. اكەگە دەگەن ساعىنىش، سۇيگەنىنە بولعان سەزىم مەن القىزىل شوقىنىڭ اسەرىنەن قىزدىڭ جۇرەگىن ءان كەرنەدى. مىنە، شۇبايقىزىل ءانى تۇڭعىش رەت وسىلاي تۋعان ەدى.
بۇگىندە اكە اماناتى ورىندالعان. تۇلكىباستىڭ تورىندە قىزعالداق قىزدىڭ كوز جاسىمەن سۋارىلعان قىزعالداقتار كۇن شۋاعىنان ءنار الىپ ءوسىپ، جاۋقازىنداردىڭ ەڭ ادەمىسى، پاتشاسى سانالىپ ءجۇر. ءتىپتى، ەش جەردە كەزدەسپەيتىن بۇل گۇلگە شەت ەلدىكتەر «گرەيگ قىزعالداعى»، «كاۋفمان قىزعالداعى» دەگەن اتاۋ بەرىپتى. قىزعالداق قىز ومىردەن وزعاندا جەرگىلىكتى حالىق سۇلۋلىق پەن ماحاببات نىشانىنا اينالعان شوقىنى قىز جۇرەگىنەن شىققان اسەم ءاننىڭ قۇرمەتىنە شۇبايقىزىل اتاعان. ءبىر قىزىعى، قىزعالداقتار كوز جاسىمەن سۋارىلعاننان با، 40°س سۋىقتا، 50°س ىستىقتا دا جايقالىپ ءوسىپ تۇرا بەرەدى ەكەن.
كوكتەم مەزگىلى. كۇن-اكە اينالاسىن شۋاعىنا بولەپ تۇر. شۇبايقىزىل شوقىسىن تۇتاستاي كومكەرگەن قازاق قىزعالداقتارى كۇنگە قاراپ موينىن سوزا ۇمتىلىپ تۇر.
1قىزعالداق – قىزدىڭ اتى
2شۇبايقىزىل – ءاننىڭ اتى
You Might Also Like
-
ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان بوستاندىق پەن ازاتتىققا دەگەن قازاق جۇرتىنىڭ ۇمتىلىسى جانە سوعان قاتىستى كوزقاراسى ،مىنە بۇگىن بەيبىت ومىردە دە ءوزىنىڭ ءمانىن جويعان جوق،كەرىسىنشە،حالقىمىزدىڭ بودان بولعا...
-
ادام بالاسىنا بەرىلگەن باعا جەتپەس قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى-ۋاقىت.
